Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Кайнозой заманы 65.5—0 млн ж. бұрын | |
Кайнозой эрасы – жер дамуының соңғы 60-70 млн. жылын қамтитын ең жаңа (кембрийге дейінгі дәуірден есептегенде үшінші) эрасы; үш кезеңге — палеоген неоген кезеңдеріне және төрттік кезеңге — жіктеледі .
Кайнозой
Кайнозой, кайнозой эрасы, кайнозой эратемасы (грек. kaіnos – жаңа, zoе – өмір) – Жердің геологиялық дамуының соңғы 65 млн. жылын қамтитын уақыт мерзімі және соған сәйкес келетін тау жыныстарының қабаты. Кайнозой эрасы төменнен жоғары қарай палеоген, неоген және төрттік кезеңдеріне бөлінеді (кестені қ.). Кайнозой эрасында құрлықтар, олардың жер бедері осы күнгі қалыпқа келді. Палеоген кезеңінде тектоник. белсенділік артқан. Оның басты себебі – оңтүстіктен ығысқан микроконтиненттердің (қазіргі Иран, Ауғанстан, Үндістан аумағы) Еуразия құрлығымен соқтығысуы. Мұхиттардың нобайы қазіргіге жуықтап, деңгейі палеогеннің аяғында күрт төмендеген (қазіргіден 400 м шамасында төмен болған). Ол тек миоценнің ортасында ғана қазіргі деңгейге жеткен. Палеоцен мен эоцен дәуірлерінде Гренландия Еуразиядан бөлініп, су асты жотасы бойымен бір-бірінен алшақтаған. Құрлықтардың барлығында терең регрессиялар байқалған. Теңіз Шығасыр Еуропаның оңтүстігінде (Қара теңіз алабы), Кавказ алды аумағында және олардың шығысында, Каспий сырты (Тұран) аудандарында сақталған. Ежелгі теңіз алаптарының жүйесі – Тетис біртұтас мұхит алабы ретінде өмір сүруін тоқтатып, Атлант және Үнді мұхиттарымен жалғасқан Жерорта т. (Ион, Левантия) және шығыс пен Солтүстік жағындағы Паратетис алаптарына бөлініп кетті. Паратетис батысында – Альпі, және тауларының етегінен басталып, шығысында – Каспий мен Аралға дейін созылған. Эоценнің соңы мен олигоцен дәуірінде Жердің құрылымдық сұлбасы, құрлықтардың нобайы мен мұхиттардағы орт. жоталардың орналасуы қазіргі түрге жақын келген. Миоценде Альпі – Гималай тау белдеуінің қалыптасуы жалғасып, олардың көптеген шыңдары 7 мың м-ге дейін, ал ең биік деңгейлерге төрттік кезеңде жетті. Миоценнің соңында Үлкен және Кіші Кавказ тау жүйелері, Батыс Сібір тақтасы мен Торғай ойысы пайда болды. Қарқынды көтерілімдер Тянь-Шаньда,Тарбағатайда, Қазақстанның шығысында, Алтай – Саян алқабында, Байкал алды және Байкалдың Оңтүстік мен солтүстігінде, Становой жотасы мен Охотск массивтерінде орын алды. Жер бетіндегі күрделі өзгерістер климаттың өзгеруіне әкелді. Палеоген кезеңінде экватор, екі тропиктік және екі субтропиктік белдеулер қалыптасқан, ал олигоцендегі салқындау кезеңінде оларға екі қоңыржай белдеу қосылған. Солтүстік жарты шарда аридтік климат Батыс Сібірдің оңтүстігінде, Солтүстік Африкада, Таяу және Орта Шығыста, Солтүстік Азияда, Оңтүстік Қазақстанда, Моңғолияның батысында, АҚШ-тың Оңтүстік мен Мексикада басым болған. Миоцендегі салқындау бірінші кезекте полюс және қоңыржай ендіктерді қамтыған. Антарктидада жабын мұздықтар ұлғайып, Солтүстік жарты шарда тау мұздықтары пайда болған. Плиоцен дәуірінде экваторлық, тропиктік, субтропиктік, қоңыржай және суық климат белдеулері қалыптасқан. Төрттік кезеңде құрлықтық мұзбасулар (Солтүстік жарты шарды қамтыған) орын алған. Мұзбасу орталықтары Балтық және Канада қалқандарында орналасқан, олардағы мұздың қалыңд. 3 км-ге дейін жеткен. Мұз қабаттары Альпі, Карпат, Кавказ, Тянь-Шань, Алтай, Орал, Гималай тауларының етегіне дейін басып жатқан. Альпіде төрт мұзбасу: гюнц, миндель, рисс және вюрм кезеңдері болған. Мұзбасулар мұхит деңгейіне өте үлкен әсер еткен. Ең жоғары мұзбасу кезінде мұхит деңгейі 150 м-ге төмендеп, ал мұз еріген кезде сол шамаға көтерілген.
Тіршілік әлемі.
Мезозой мен кайнозой эраларының аралығында жануарлар әлемінде кембрийден бері қарай алғашқы ірі дағдарыс болған. Алып динозаврлардан бастап, ұсақ фораминиферлерге дейін жойылып кеткен, ал сақталып қалғандары өз мәнін жойған. Олардың орнын тез дами бастаған сүтқоректілер басты. Теңіздерде омыртқалылар: сүйекті балықтар, шеміршекті акулалар мен скаттар; алғашқы сүтқоректілер – киттер, , пайда болған. Жер бетін жайлаған жорғалаушылардан – қолтырауындар, кесірткелер, тасбақалар мен жыландар; қосмекенділерден – алып саламандралар, бақалар дамыған. Палеогеннің басында приматтардың ең қарапайымы – лемурлер, яғни жартылай маймылдар – антроподтар шыққан. Плиоценнің соңы мен төрттік кезеңнің басында Шығасыр Еуропаның Оңтүстік мен Қазақстанда жылу сүйгіш мастодонттар, пілдер, гиппарион, семсер тісті жолбарыс, этруск мүйізтұмсығы, т.б. өмір сүрген. Плейстоценнің соңы – голоценнің басында қатал климатқа бейімделген мамонттар, жүндес мүйізтұмсықтар мен үлкен мүйізді бұғылар жойылып кеткен. Жер беті флорасы арасында жабық тұқымдылар дамуын жалғастырған. Олардың ішінде тропиктік және субтропиктік ормандарда пальма, магнолия, мирт, фикус, алып секвоя, араукария мен кипаристер өсті. Қоңыржай климатты алқаптарда үлкен жапырақтылар мен ұсақ жапырақтылар – емен, бук, каштан, терек, қайың, т.б. өскен.
Кен байлықтар.
Палеогенде өте ірі латеритті және латеритті-шөгінді боксит (Австралияда, Африкада, Латын Америкасында, Жерорта т-ндегі бірқатар аудандарда, Оңтүстік Орал, Солтүстік Қазақстан платформаларында, Төм. Ангар мен Батыс Байкал), ең ірі марганец (Никополь, Чиатура, Батыс Африка), бірқатар оолитті темір (Солтүстік Америка, Батыс Сібірдің Оңтүстік мен Солтүстік Қазақстанда), ең ірі мұнай (Иран, Ирак, Орталық Азия, Венесуэла) кен орындары кендері түзілген. Кайнозой эрасының түзілімдерінде барлық көмір қорының 15%-і шоғырланған. Оның ішінде таскөмір қабаттары Сахалинде, Жапонияда, Қытайдың шығысында; қоңыр көмір кен орындары – Германияда (Рейн алабы), АҚШ-та (Солтүстік Дакота) және Украинада; сынап кен орындары Испанияда, Италияда, Югославияда және Ресейде; мыс және молибден кен орындары АҚШ, Чили, Боливия мен Перуде шоғырланған. Неоген түзілімдерінде мұнай мен газдың есептелген қорларының үштен бірі шоғырланған. Алып мұнай-газ кен орындары Иран – Месопотамия мен Кордильер – Анд аймағында: Иран, Ирак, Сауд Арабиясы, Кувейт, Катар, Венесуэла, Мексика шығанағында орналасқан. Ал Еуразияда мұнай мен газ кен орындары Кавказда, Каспий ойпатында, Батыс Түрікменстанда, Карпатта және Сахалинде орналасқан. Неоген магматизмімен ірі қалайы (Анд), алтын, күміс, мыс кен орындары байланысты. Неоген кезеңінде калий және ас тұзы, фосфорит, трепел, құрылыстық таужыныстары түзілген. Төрттік түзілімдермен әр түрлі кенқайраңдар, шөгінді кендер, бейметалл кен байлықтары, жер асты сулары мен мұздықтар байланысты. Дүниежүз. мұхиттың терең сулы алқаптарында темір-марганецті және мыс-ванадийлі тасберіштер (конкреция) шоғырланған.
Сілтемелер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Cenozoic |
| Фанерозой эоны | ||
|---|---|---|
| Палеозой заманы | Мезозой заманы | Кайнозой заманы |
| Кайнозой заманы | |
|---|---|
| Палеоген | Неоген |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
 | Бұл — геология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
- Retallack, G.J. (1997). "Neogene Expansion of the North American Prairie". PALAIOS 12 (4): 380-390. http://links.jstor.org/sici?sici=0883-1351(199708)12%3A4%3C380%3ANEOTNA%3E2.0.CO%3B2-Q. Retrieved 2008-02-11.
- Zachos, J.C.; Kump, L.R. (2005). "Carbon cycle feedbacks and the initiation of Antarctic glaciation in the earliest Oligocene". Global and Planetary Change 47 (1): 51-66.
- Krijgsman, W.; Garcés, M.; Langereis, C.G.; Daams, R.; Van Dam, J.; Van Der Meulen, A.J.; Agustí, J.; Cabrera, L. (1996). "A new chronology for the middle to late Miocene continental record in Spain". Earth and Planetary Science Letters 142 (3-4): 367-380. http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0012821X96001094. Retrieved 2008-03-01.
- Н. Сейітов, А. Абдулин. Геология терминдерінің сөздігі.— Алматы: Қазақстан, 1996, 368 бет, ISBN 5-615-01738-4
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Geohronologiya shәkiliEon Dәuir KezenF a n e r o z o j Kajnozoj TorttikNeogen kezeniPaleogen kezeniMezozoj Bor kezeniYura kezeniTrias kezeniPaleozoj Perm kezeniKarbon kezeniDevon kezeniSilur kezeniOrdovik kezeniKembrij kezeniD o k e m b r i j P r o t e r o z o j Neo proterozojMezo proterozojPaleo proterozojA r h e jKatarhejҚajnar Kajnozoj zamany 65 5 0 mln zh burynKajnozoj okigalaryOsy үlgini ondeu 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Bor S Amerika kyr keneyui Antarktika algashky muzdyktar 11 5 myn zh b basyP a l e o g e nN e o g e n Kajnozoj MezozojKajnozoj basty okigalary shamalangan shәkili Tik bilik birneshe million zhyl buryn Kajnozoj erasy zher damuynyn songy 60 70 mln zhylyn kamtityn en zhana kembrijge dejingi dәuirden eseptegende үshinshi erasy үsh kezenge paleogen neogen kezenderine zhәne torttik kezenge zhikteledi KajnozojKajnozoj kajnozoj erasy kajnozoj eratemasy grek kainos zhana zoe omir Zherdin geologiyalyk damuynyn songy 65 mln zhylyn kamtityn uakyt merzimi zhәne sogan sәjkes keletin tau zhynystarynyn kabaty Kajnozoj erasy tomennen zhogary karaj paleogen neogen zhәne torttik kezenderine bolinedi kesteni k Kajnozoj erasynda kurlyktar olardyn zher bederi osy kүngi kalypka keldi Paleogen kezeninde tektonik belsendilik artkan Onyn basty sebebi ontүstikten ygyskan mikrokontinentterdin kazirgi Iran Auganstan Үndistan aumagy Euraziya kurlygymen soktygysuy Muhittardyn nobajy kazirgige zhuyktap dengeji paleogennin ayagynda kүrt tomendegen kazirgiden 400 m shamasynda tomen bolgan Ol tek miocennin ortasynda gana kazirgi dengejge zhetken Paleocen men eocen dәuirlerinde Grenlandiya Euraziyadan bolinip su asty zhotasy bojymen bir birinen alshaktagan Қurlyktardyn barlygynda teren regressiyalar bajkalgan Teniz Shygasyr Europanyn ontүstiginde Қara teniz alaby Kavkaz aldy aumagynda zhәne olardyn shygysynda Kaspij syrty Turan audandarynda saktalgan Ezhelgi teniz alaptarynyn zhүjesi Tetis birtutas muhit alaby retinde omir sүruin toktatyp Atlant zhәne Үndi muhittarymen zhalgaskan Zherorta t Ion Levantiya zhәne shygys pen Soltүstik zhagyndagy Paratetis alaptaryna bolinip ketti Paratetis batysynda Alpi zhәne taularynyn eteginen bastalyp shygysynda Kaspij men Aralga dejin sozylgan Eocennin sony men oligocen dәuirinde Zherdin kurylymdyk sulbasy kurlyktardyn nobajy men muhittardagy ort zhotalardyn ornalasuy kazirgi tүrge zhakyn kelgen Miocende Alpi Gimalaj tau beldeuinin kalyptasuy zhalgasyp olardyn koptegen shyndary 7 myn m ge dejin al en biik dengejlerge torttik kezende zhetti Miocennin sonynda Үlken zhәne Kishi Kavkaz tau zhүjeleri Batys Sibir taktasy men Torgaj ojysy pajda boldy Қarkyndy koterilimder Tyan Shanda Tarbagatajda Қazakstannyn shygysynda Altaj Sayan alkabynda Bajkal aldy zhәne Bajkaldyn Ontүstik men soltүstiginde Stanovoj zhotasy men Ohotsk massivterinde oryn aldy Zher betindegi kүrdeli ozgerister klimattyn ozgeruine әkeldi Paleogen kezeninde ekvator eki tropiktik zhәne eki subtropiktik beldeuler kalyptaskan al oligocendegi salkyndau kezeninde olarga eki konyrzhaj beldeu kosylgan Soltүstik zharty sharda aridtik klimat Batys Sibirdin ontүstiginde Soltүstik Afrikada Tayau zhәne Orta Shygysta Soltүstik Aziyada Ontүstik Қazakstanda Mongoliyanyn batysynda AҚSh tyn Ontүstik men Meksikada basym bolgan Miocendegi salkyndau birinshi kezekte polyus zhәne konyrzhaj endikterdi kamtygan Antarktidada zhabyn muzdyktar ulgajyp Soltүstik zharty sharda tau muzdyktary pajda bolgan Pliocen dәuirinde ekvatorlyk tropiktik subtropiktik konyrzhaj zhәne suyk klimat beldeuleri kalyptaskan Torttik kezende kurlyktyk muzbasular Soltүstik zharty shardy kamtygan oryn algan Muzbasu ortalyktary Baltyk zhәne Kanada kalkandarynda ornalaskan olardagy muzdyn kalynd 3 km ge dejin zhetken Muz kabattary Alpi Karpat Kavkaz Tyan Shan Altaj Oral Gimalaj taularynyn etegine dejin basyp zhatkan Alpide tort muzbasu gyunc mindel riss zhәne vyurm kezenderi bolgan Muzbasular muhit dengejine ote үlken әser etken En zhogary muzbasu kezinde muhit dengeji 150 m ge tomendep al muz erigen kezde sol shamaga koterilgen Tirshilik әlemi Mezozoj men kajnozoj eralarynyn aralygynda zhanuarlar әleminde kembrijden beri karaj algashky iri dagdarys bolgan Alyp dinozavrlardan bastap usak foraminiferlerge dejin zhojylyp ketken al saktalyp kalgandary oz mәnin zhojgan Olardyn ornyn tez dami bastagan sүtkorektiler basty Tenizderde omyrtkalylar sүjekti balyktar shemirshekti akulalar men skattar algashky sүtkorektiler kitter pajda bolgan Zher betin zhajlagan zhorgalaushylardan koltyrauyndar kesirtkeler tasbakalar men zhylandar kosmekendilerden alyp salamandralar bakalar damygan Paleogennin basynda primattardyn en karapajymy lemurler yagni zhartylaj majmyldar antropodtar shykkan Pliocennin sony men torttik kezennin basynda Shygasyr Europanyn Ontүstik men Қazakstanda zhylu sүjgish mastodonttar pilder gipparion semser tisti zholbarys etrusk mүjiztumsygy t b omir sүrgen Plejstocennin sony golocennin basynda katal klimatka bejimdelgen mamonttar zhүndes mүjiztumsyktar men үlken mүjizdi bugylar zhojylyp ketken Zher beti florasy arasynda zhabyk tukymdylar damuyn zhalgastyrgan Olardyn ishinde tropiktik zhәne subtropiktik ormandarda palma magnoliya mirt fikus alyp sekvoya araukariya men kiparister osti Қonyrzhaj klimatty alkaptarda үlken zhapyraktylar men usak zhapyraktylar emen buk kashtan terek kajyn t b osken Ken bajlyktar Paleogende ote iri lateritti zhәne lateritti shogindi boksit Avstraliyada Afrikada Latyn Amerikasynda Zherorta t ndegi birkatar audandarda Ontүstik Oral Soltүstik Қazakstan platformalarynda Tom Angar men Batys Bajkal en iri marganec Nikopol Chiatura Batys Afrika birkatar oolitti temir Soltүstik Amerika Batys Sibirdin Ontүstik men Soltүstik Қazakstanda en iri munaj Iran Irak Ortalyk Aziya Venesuela ken oryndary kenderi tүzilgen Kajnozoj erasynyn tүzilimderinde barlyk komir korynyn 15 i shogyrlangan Onyn ishinde taskomir kabattary Sahalinde Zhaponiyada Қytajdyn shygysynda konyr komir ken oryndary Germaniyada Rejn alaby AҚSh ta Soltүstik Dakota zhәne Ukrainada synap ken oryndary Ispaniyada Italiyada Yugoslaviyada zhәne Resejde mys zhәne molibden ken oryndary AҚSh Chili Boliviya men Perude shogyrlangan Neogen tүzilimderinde munaj men gazdyn eseptelgen korlarynyn үshten biri shogyrlangan Alyp munaj gaz ken oryndary Iran Mesopotamiya men Kordiler And ajmagynda Iran Irak Saud Arabiyasy Kuvejt Katar Venesuela Meksika shyganagynda ornalaskan Al Euraziyada munaj men gaz ken oryndary Kavkazda Kaspij ojpatynda Batys Tүrikmenstanda Karpatta zhәne Sahalinde ornalaskan Neogen magmatizmimen iri kalajy And altyn kүmis mys ken oryndary bajlanysty Neogen kezeninde kalij zhәne as tuzy fosforit trepel kurylystyk tauzhynystary tүzilgen Torttik tүzilimdermen әr tүrli kenkajrandar shogindi kender bejmetall ken bajlyktary zher asty sulary men muzdyktar bajlanysty Dүniezhүz muhittyn teren suly alkaptarynda temir marganecti zhәne mys vanadijli tasberishter konkreciya shogyrlangan Siltemeler Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IV tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar CenozoicFanerozoj eonyPaleozoj zamany Mezozoj zamany Kajnozoj zamanyKajnozoj zamanyPaleogen Neogen Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Bul geologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Retallack G J 1997 Neogene Expansion of the North American Prairie PALAIOS 12 4 380 390 http links jstor org sici sici 0883 1351 199708 12 3A4 3C380 3ANEOTNA 3E2 0 CO 3B2 Q Retrieved 2008 02 11 Zachos J C Kump L R 2005 Carbon cycle feedbacks and the initiation of Antarctic glaciation in the earliest Oligocene Global and Planetary Change 47 1 51 66 Krijgsman W Garces M Langereis C G Daams R Van Dam J Van Der Meulen A J Agusti J Cabrera L 1996 A new chronology for the middle to late Miocene continental record in Spain Earth and Planetary Science Letters 142 3 4 367 380 http linkinghub elsevier com retrieve pii 0012821X96001094 Retrieved 2008 03 01 N Sejitov A Abdulin Geologiya terminderinin sozdigi Almaty Қazakstan 1996 368 bet ISBN 5 615 01738 4