Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шалшық андызы немесе Батпақты аңдыз (лат. Acorus calamus) — тұқымдасына жататын көп жылдық шөп тектес өсімдік.
| Шалшық андызы | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Acorus calamus L. |
Ботаникалық сипаттамасы
Андыз – қөп жылдық, тамырсабағы көлбеу өсетін сулы жердің өсімдігі.
Тамырсабағының сыртқы белгілерінің сипаттамасы: тамырсабағы ұзын 1,5м –ге дейін жетеді, диаметрі 3см, бөлшектері жеңіл, цилиндр тәрізді, сәл майысқан, кейде бұтақталған,ткөп бөлігі ұзыннан кесілген, қатқан қабатынан тазаланбаған, үстіңгі жағында қураған жапырақтардың жарты ай тәрізді кең іздері бар, астыңғы жағынан кесілген тамырлардан көптеген ұсақ дөңгелек іздері бар. Сынған жері тегіс емес, түйіршіктелген. Негізгі тамырдың сырты жасыл көк, ішкі жағы ақ. Сындырып қарағанда іш жағынан ауа жүретін көптеген қуыстары бар. Жуан тамырдың жоғарғы жағынан семсер сияқты ұш жағы сүйірленген бірнеше ұзын жапырақтар және ұзындығы 120 см-ге дейін жететін үш қырлы ұзын сабақ өсіп шығады. Бөлік ұзындығы 30 см, қалыңдығы 2 см-ге дейін.
Сабақтың түсі жасыл, түп жағы қызғылттау, борпылдақ әрі қалың. Жоғарғы жағында ұзындығы 12 см-ге дейін жететін гүл шоғы болады. Гүлдері жасыл көк. Андыздың негізгі шыққан жерінде - Шығыс Азияда гүл шоғынан жеміс сияқты тұқым пісіп жетіледі. Қазақстан және Еуропа жерінде андыз тұқым бермейді, тек тамыры арқылы ғана көбейеді. Мұның себебі әлі түсініксіз. Кейбіреулер (Шуман мен Гильч) андыз вегатитивтік әдіспен жақсы көбейеді, сондықтан ол тұқым арқылы көбею мүмкіндігінен айырылған деп түсіндіреді.
Қабық түсі сыртынан сарылау - күрең немесе қызыл-бурыл, кейде жасыл-бурыл, жапырақ іздері сұр-ақшыл түсті, сынған жерінде – сарылау немесе қызғылт, кейде жасылдау. Иісі қатты, хош иісті. Дәмі ащылау,татымды.
Химиялық құрамы
Андыз тамырының химиялық құрамында әсер етуші заттар - эфир майлары 5% дейін: оның ішінде бициклді монотерпендер: (D-a-пинен (1%), D-камфен (7%), D-камфора (9%)), бірқатар спецификалы циклді сесквитерпендер: каламен және элемен. Кетондардан - калакон және акорон. Сонымен қатар фенолдар және фенолды эфирлер, соның ішінде азарон, азарилальдегид, эвгенол, метилэвгенол, ащы зат акорин. Сонымен қатар 40% дейін инулин полисахаридіде бар. Андыз тамырының химиялық құрамында ілеспелі заттары: ащы гликозид-акорин, иілік заттар, аскорбин қышқылы (150 мг/100 г дейін) және басқа да заттар бар.
Таралу тарихы
Шыққан жері - Шығыс Азия. Алғаш рет оны Азияның батыс жағынан және Еуропаға моңғол-татар шапқыншылары алып келген. Шыңғысханның бұйрығы бойынша сол кездегі ең қаһарлы күш - атты әскерді сақтап қалу үшін әрбір жауынгер өзімен бірге андыз тамырын ала жүрген. Андыз тамырын суға тастағаннан кейін моңғолдар ондай суды тазарды деп есептеп, аттарын суарып, өздері қорықпай ішетін болған.
Қолдануы
Андыздың аңқыған хош иісі, сәл ащылау дәмі бар. Ол медицинада және мал дәрігерлігі саласында кеңінен қолданылады. Андыз ерте заманнан-ақ бауыр, бүйрек ауруларына қарсы, жүрек қатты соққанда және несеп айдайтын дәрі есебінде қолданылып келген. Өсімдіктің жас кезінде сығылып алынған сөлі көздің көргіштігін арттырып, кісінің есте сақтау қабілетін дамытады деп есептеген. Тіпті іш сүзегі, бөртпе сүзек, грипп сияқты жұқпалы аурулар кезінде алда ала сақтану мақсатымен оның тамырын шайнайтын болған. Қазіргі кезде андыздың тамыры асқазандағы қышқыл азайғанда асқа тәбетті арттыру үшін, тоқ ішек пен өт қалтасы қабынғанда жақсы емдік қасиеті бар дәрі ретінде қолданылады. Спиртті ерітіндісі іріңдеген сыртқы жараларды жазу үшін де пайдалы.
1.Медициналық қолданылуы:
Медицинада қолданылуы: ащы қайнатпасы ароматты ащы түрінде тәбетті шақыру және ас қорытуды реттеу үшін қолданылады. Андыз майы «Олиметин» препаратының құрамына кіре отырып, бүйрек және өт тастарын емдеуге қолданылады. Ұнтақ және таблетка түріндегі препараттары асқазан мен он екі елі ішек ойық жарасы мен гиперацидті гастрит кезінде қолданылады.
2. Препараттары: андыз тамырының ащы қайнатпасы (Decoctum Rhizomae Calami), андыз тамырының майы (Oleum Rhizomae Calami) «Олиметин» препаратының құрамына кіреді, андыз тамырының ұнтағы (Pulveris Rhizomae Calami). Андыз тамырының ұнтағы «Викалин» және Викаир» препараттары құрамына кіреді.
Кептірілген тамырдан алынатын андыз майы парфюмерия өндірісінде, әсіресе ликер арағын шығару үшін аса пайдалы зат болып есептеледі.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. Іскендіров Әбіш. Алматы "Қазақстан" 1982, 188 бет.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Acorus calamus |
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shalshyk andyzy nemese Batpakty andyz lat Acorus calamus tukymdasyna zhatatyn kop zhyldyk shop tektes osimdik Shalshyk andyzyDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Dara zharnaktylarSaby Tukymdasy AcoraceaeTegi AcorusTүri A calamusAcorus calamus L Botanikalyk sipattamasyAndyz kop zhyldyk tamyrsabagy kolbeu osetin suly zherdin osimdigi Tamyrsabagynyn syrtky belgilerinin sipattamasy tamyrsabagy uzyn 1 5m ge dejin zhetedi diametri 3sm bolshekteri zhenil cilindr tәrizdi sәl majyskan kejde butaktalgan tkop boligi uzynnan kesilgen katkan kabatynan tazalanbagan үstingi zhagynda kuragan zhapyraktardyn zharty aj tәrizdi ken izderi bar astyngy zhagynan kesilgen tamyrlardan koptegen usak dongelek izderi bar Syngan zheri tegis emes tүjirshiktelgen Negizgi tamyrdyn syrty zhasyl kok ishki zhagy ak Syndyryp karaganda ish zhagynan aua zhүretin koptegen kuystary bar Zhuan tamyrdyn zhogargy zhagynan semser siyakty ush zhagy sүjirlengen birneshe uzyn zhapyraktar zhәne uzyndygy 120 sm ge dejin zhetetin үsh kyrly uzyn sabak osip shygady Bolik uzyndygy 30 sm kalyndygy 2 sm ge dejin Sabaktyn tүsi zhasyl tүp zhagy kyzgylttau borpyldak әri kalyn Zhogargy zhagynda uzyndygy 12 sm ge dejin zhetetin gүl shogy bolady Gүlderi zhasyl kok Andyzdyn negizgi shykkan zherinde Shygys Aziyada gүl shogynan zhemis siyakty tukym pisip zhetiledi Қazakstan zhәne Europa zherinde andyz tukym bermejdi tek tamyry arkyly gana kobejedi Munyn sebebi әli tүsiniksiz Kejbireuler Shuman men Gilch andyz vegatitivtik әdispen zhaksy kobejedi sondyktan ol tukym arkyly kobeyu mүmkindiginen ajyrylgan dep tүsindiredi Қabyk tүsi syrtynan sarylau kүren nemese kyzyl buryl kejde zhasyl buryl zhapyrak izderi sur akshyl tүsti syngan zherinde sarylau nemese kyzgylt kejde zhasyldau Iisi katty hosh iisti Dәmi ashylau tatymdy Himiyalyk kuramyAndyz tamyrynyn himiyalyk kuramynda әser etushi zattar efir majlary 5 dejin onyn ishinde bicikldi monoterpender D a pinen 1 D kamfen 7 D kamfora 9 birkatar specifikaly cikldi seskviterpender kalamen zhәne elemen Ketondardan kalakon zhәne akoron Sonymen katar fenoldar zhәne fenoldy efirler sonyn ishinde azaron azarilaldegid evgenol metilevgenol ashy zat akorin Sonymen katar 40 dejin inulin polisaharidide bar Andyz tamyrynyn himiyalyk kuramynda ilespeli zattary ashy glikozid akorin iilik zattar askorbin kyshkyly 150 mg 100 g dejin zhәne baska da zattar bar Taralu tarihyShykkan zheri Shygys Aziya Algash ret ony Aziyanyn batys zhagynan zhәne Europaga mongol tatar shapkynshylary alyp kelgen Shyngyshannyn bujrygy bojynsha sol kezdegi en kaһarly kүsh atty әskerdi saktap kalu үshin әrbir zhauynger ozimen birge andyz tamyryn ala zhүrgen Andyz tamyryn suga tastagannan kejin mongoldar ondaj sudy tazardy dep eseptep attaryn suaryp ozderi korykpaj ishetin bolgan ҚoldanuyAndyzdyn ankygan hosh iisi sәl ashylau dәmi bar Ol medicinada zhәne mal dәrigerligi salasynda keninen koldanylady Andyz erte zamannan ak bauyr bүjrek aurularyna karsy zhүrek katty sokkanda zhәne nesep ajdajtyn dәri esebinde koldanylyp kelgen Өsimdiktin zhas kezinde sygylyp alyngan soli kozdin korgishtigin arttyryp kisinin este saktau kabiletin damytady dep eseptegen Tipti ish sүzegi bortpe sүzek gripp siyakty zhukpaly aurular kezinde alda ala saktanu maksatymen onyn tamyryn shajnajtyn bolgan Қazirgi kezde andyzdyn tamyry askazandagy kyshkyl azajganda aska tәbetti arttyru үshin tok ishek pen ot kaltasy kabynganda zhaksy emdik kasieti bar dәri retinde koldanylady Spirtti eritindisi irindegen syrtky zharalardy zhazu үshin de pajdaly 1 Medicinalyk koldanyluy Medicinada koldanyluy ashy kajnatpasy aromatty ashy tүrinde tәbetti shakyru zhәne as korytudy retteu үshin koldanylady Andyz majy Olimetin preparatynyn kuramyna kire otyryp bүjrek zhәne ot tastaryn emdeuge koldanylady Ұntak zhәne tabletka tүrindegi preparattary askazan men on eki eli ishek ojyk zharasy men giperacidti gastrit kezinde koldanylady 2 Preparattary andyz tamyrynyn ashy kajnatpasy Decoctum Rhizomae Calami andyz tamyrynyn majy Oleum Rhizomae Calami Olimetin preparatynyn kuramyna kiredi andyz tamyrynyn untagy Pulveris Rhizomae Calami Andyz tamyrynyn untagy Vikalin zhәne Vikair preparattary kuramyna kiredi Keptirilgen tamyrdan alynatyn andyz majy parfyumeriya ondirisinde әsirese liker aragyn shygaru үshin asa pajdaly zat bolyp esepteledi Tagy karanyzDәrilik osimdikterDerekkozderҚazakstannyn dәrilik osimdikteri Iskendirov Әbish Almaty Қazakstan 1982 188 bet Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Acorus calamusBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet