Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тәуекел хан (толық есімі Әбілғазы Мұхаммед Тәуекел Баһадүр хан, жазба деректерде Тукай, Таваккул, Тевеккел, орыс елшілік құжаттарында Тевкель царь, Тефкель царь, 1562 - 1598) — 1582-1598 жылдары билік құрған Қазақ хандығының билеушісі. Шығай ханның ұлы. 1582-1594 жылдар аралығында ол өзге сұлтандармен хан тағына таласып, біраз уақытын соған жұмсады. Ақыры хандыққа қол жеткізді. Өзбек ханына қарсы күресте әскери одақтас ету үшін ол Мәскеумен қарым-қатынасын жолға қойды. Сөйтіп, 1598 жылы Орта Азияға жаңа жорық жасады. Сырдария бойындағы қалаларды қайтарып алар жолда ұрыстар жүргізілген кезде Тәуекел хан ауыр жараланып, Ташкентте қаза тапты.
| Тәуекел Мұхаммед бахадүр хан | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1582 — 1598 | |||
| Ізашары | Шығай хан | ||
| Ізбасары | Есім хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Ислам | ||
| Дүниеге келуі | 1562 Дешті Қыпшақ | ||
| Қайтыс болуы | 1598 Бұхара | ||
| Әкесі | Шығай хан | ||
| Анасы | |||
| Жұбайы | Настума Ханым | ||
| Балалары | Хусейн ханзада, Мурат ханзада, Берке Сайжал ханзада | ||
өңдеу  | |||
XVI ғасырдың 90-жылдарынан XVII ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандығының тарихы өтіп кетуі, Тәуекелдің одан қалуы, қазақ сұлтандары қатысқан 1588 жылғы Ташкент көтерілісі, 1594-1595 жылдардағы Тәуекел Түркістанды, Ташкентті, Ферғананы, Самарқандты басып алған кездегі соғыс оқиғалары сияқты деректермен белгілі. Бұл аймақтардың Қазақ хандығы құрамына қосылуының тарихи маңызы зор болды, бір тарихи кезеңнің екіншісімен алмасуын көрсетті. Бұл оқиғалар тек Қазақ хандығына ғана емес, де елеулі ықпал жасады, өйткені Орта Азиядағы әулеттер ауысуының солармен тікелей байланысы болды. 1582 жылы Шығай хан өлгеннен кейін Тәуекел хан болды. вассалдық тәуелділік оның кезінде де сақталып қалды. Бірақ 1582 жылдың бас кезінде-ақ «Әндіжан мен Ферғанаға жорықтан қайтып келе жатқанда Тәуекел өзіне ханның теріс ниетінен күдіктеніп, оны тастап, өзінің Дешті Қыпшағына кетіп қалды» делінген дерек те бар.Тәуекелді осындай қадам жасауға итермелеген себептер деректемелерде түсіндірілгенімен бірсыпыра пікір айтуға болады.
Ташкент көтерілісі
Тәуекел Сыр өңірінің қалалары үшін күресті бастап, 1586 жылы Ташкентті алуға әрекет жасайды. ханның әскерлері оңтүстікте шоғырланғанын біліп, Тәуекел солтүстік аймақтарына шабуылдайды. Оның шабуылы Түркістан, Ташкент, тіпті Самарқанд сияқты қалаларды талқандады, Тәуекел шайқасқа түспей, асығыс шегініп кетті. Сөйтіп, Тәуекелдің Ташкентті алуға жасаған алғашқы әрекеті сәтсіз аяқталды.Ташкент өңірінде болған 1588 жылғы көтеріліс сол кезіндегі қазақ халқы тарихындағы маңызды оқиғалар қатарына жатады. Ол жөнінде «Шараф-наме – ий шахи» және Мукимидің «Зафар - наме» деген еңбектерінде қызықты мәліметтер мен жағдаяттар келтірілген. Ташкент көтерілісіне зерттеушілер осы кезге дейін назар аудармай келді, ал ол Орта Азия – Қазақстан аймағындағы тарихтың дамуына едәуір дәрежеде ықпал еткен еді.Сол кезде қазақ сұлтандары Сауран билеушісі аутаршы мен құсшының өздеріне қаскүнемдік жасауға дайындалып жатқанын біліп, өзбек әскеріне қарсы аттанды. Алайда бұл күресте Ишанкелді би жеңіп, қазақ сұлтандары мен бүлікші әмірлері жеңіліс тапты. Үш айға жуық уақытқа созылып, әскери бүлік сипатында болған көтеріліс осылай аяқталды. Көтеріліске бүлікші әмірлермен және қазақ сұлтандарымен қатар көшпелі тайпалар да қатысты. 1588 жылғы оқиғалар содан кейінгі 1598-1599 жылдардағы оқиғалардың, атап айтқанда, әулетін Аштархани әулетінің алмастыруы сияқты елеулі оқиғаның алғы шарты болды.Сонау 1585 жылы-ақ дербес қарсы шыққан Тәуекел бұл көтеріліске қатысқан жоқ. Ол жеңген жағдайда өзіне айтарлықтай пайда келтіретін болса да, басқа қазақ сұлтандары жүргізген бұл күреске қосылмады. Тәуекел 1582 жылдың аяғында Абдаллахтан кеткеннен кейін оның жоғарғы билік үшін ұзақ уақыт табан тіресе күресуіне тура келді. 1596 жылы оның хан атағы болғанымен, алайда ол осы заңды негізге алмаған еді. Тәуекелдің сол жылғы Ташкентті шабуын суреттей келіп, өзі де «өзіне хан атағын алған қазақ Тәуекел сұлтан сансыз көп әскермен Ташкентке жақындап келді» деп хабарлайды.
Мәскеумен қатынас
Тәуекелдің хан жағдайын 1586 және 1594 жылдар арасында жүргізілген ұзақ та табанды күрес нәтижесінде жеңіп алғаны, оның содан кейін Мәскеумен қатынастар жасау кезінде нағыз хан ретінде әрекет еткені анық болады.Қазақ елшілері орыс патшасына Қазақ хандығының жайы туралы бірқатар қызықты мәліметтер жеткізді. Мәселен, былай деп хабарлаған: «Ал қазір Бұхара патшасымен уақытша татумыз, ал ноғайлармен бауырлардай татумыз, балаларымен де, ұрыс тұқымымен де ала-бөтен емеспіз». Бұл елшілік туралы істе Тәуекел хан «қазақ және қалмақ патшасы» деп те аталған, бұдан оған Орталық және Солтүстік Қазақстанды мекендеген қазақтарға жақын көшіп-қонып жүрген кейбір жоңғар рулары бағынған деген қорытынды жасауға болады.Сонымен қазақ елшілігінің алдында қайтаруға қол жеткізу және қарсы күресте Мәскеудің көмегіне уәдесін алу міндеттері қойылды. 1595 жылғы наурыз айында елшіге патшаның жауап тапсырылды, онда Тәуекелге қазақ хандығын «өзінің патшалық қол астына» алатынын хабарлаған және «патша мен ханзадаларға оқ ататын қару» жіберуге уәде етеді де, одан әрі мынадай тілек айтады: Тәуекел «біздің патшалық қол астымызда болғандықтан және біздің патшалық әміріміз бойынша Бұхара патшасымен және бізге опасыздық жасаған сібір патшасы соғысып, біздің ұлы мәртебелі патшамызға жол салатын боласыздар».Тәуекелдің елшілері Мәскеуге Иран шахы қарсы бірлесіп күресуі туралы келісімге қол жеткізу үшін Иран елшісін өздерімен бірге Тәуекелге жіберуін сұрады. Елшілердің өтініші орындалды.Құлмұхаммед елшілігіне жауап ретінде 1595 жылдың наурыз айында Мәскеуден Тәуекел ханға тілмаш Вельямин Степанов жіберілді.
Сауда байланысы
Қалыптасқан жағдайда қамқорлық туралы мәселе жөнінде келісімге келу мүмкін болмай шыққанымен, дипломатиялық қатынастар, сондай-ақ сауда байланыстары XVI ғасырдың кейінгі жылдарында да жалғаса берді. Қазақ-орыс дипломатиялық қатынастарының дамуы керуен саудасының одан әрі кеңеюіне жағдай жасады. Қазақтар рынокқа өз тауарларын: малын, мал өнімдерін апарып отырды. Ресейден Орта Азия мен Сібірге апаратын жол Қазақ хандығының аумағы арқылы өтті. Орта Азияға апаратын сауда жолы Ертіс өзені арқылы Есіл өзенінің бас жағына қарай, ал ол жақтан Ұлытауды айналып өтіп, Сарысу арқылы Түркістанға дейін, сонан соң Сырдария өзені арқылы Бұхараға өтетін еді.
Жаңа шапқыншылық
1598 жылы Тәуекел ұрпақтарының мемлекетіне жаңа шапқыншылық жасайды. Абдаллах хан Тәуекелді өзіне лайықты қарсылас деп санамай, оған қарсы шекаралас өңірлер сұлтандарының, әмірлерінің әскерлері мен өз әскерінің бір бөлігін жіберген. Ташкент пен Самарқанд арасындағы бір жерде шайқас болған. Абдаллах әскері ауыр жеңіліске ұшырайды. Абдаллах өлгеннен кейін хандық саяси дағдарыс кезеңіне енді.Сөйтіп Тәуекел аз уақыт ішінде Түркістанды, Ташкентті, Ферғананы алды.1598 жылы наурызда қайтыс болып, болды. Иран шахы аббас оған жаулық ойлады. Осыны пайдаланған Тәуекел хан шапқыншылық соғыс қозғап, жүз мыңнан астам қазақ әскерімен басып кіріп, , , Ташкент, Самарқанд қалаларын басып алды. Тәуекел хан өзінің туған інісі 20 мыңдай әскермен Самарқанда қалдырып, өзі 70-80 мың әскерімен Бұхараны алуға аттанды. Қазақ әскерлері Бұхараны 20 күн қоршады. Қала бекінісі түбіндегі бір шайқаста Тәуекел хан ауыр жараланып, Ташкентке қайтып келіп қаза болды.
Дереккөздер
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tәuekel han tolyk esimi Әbilgazy Muhammed Tәuekel Baһadүr han zhazba derekterde Tukaj Tavakkul Tevekkel orys elshilik kuzhattarynda Tevkel car Tefkel car 1562 1598 1582 1598 zhyldary bilik kurgan Қazak handygynyn bileushisi Shygaj hannyn uly 1582 1594 zhyldar aralygynda ol ozge sultandarmen han tagyna talasyp biraz uakytyn sogan zhumsady Akyry handykka kol zhetkizdi Өzbek hanyna karsy kүreste әskeri odaktas etu үshin ol Mәskeumen karym katynasyn zholga kojdy Sojtip 1598 zhyly Orta Aziyaga zhana zhoryk zhasady Syrdariya bojyndagy kalalardy kajtaryp alar zholda urystar zhүrgizilgen kezde Tәuekel han auyr zharalanyp Tashkentte kaza tapty Tәuekel Muhammed bahadүr hanLauazymyTu Қazak handygynyn 10 shy hany1582 1598Izashary Shygaj hanIzbasary Esim hanӨmirbayanyDini IslamDүniege kelui 1562 1562 Deshti ҚypshakҚajtys boluy 1598 1598 BuharaӘkesi Shygaj hanAnasyZhubajy Nastuma HanymBalalary Husejn hanzada Murat hanzada Berke Sajzhal hanzadaondeu XVI gasyrdyn 90 zhyldarynan XVII gasyrdyn basyna dejingi Қazak handygynyn tarihy otip ketui Tәuekeldin odan kaluy kazak sultandary katyskan 1588 zhylgy Tashkent koterilisi 1594 1595 zhyldardagy Tәuekel Tүrkistandy Tashkentti Ferganany Samarkandty basyp algan kezdegi sogys okigalary siyakty derektermen belgili Bul ajmaktardyn Қazak handygy kuramyna kosyluynyn tarihi manyzy zor boldy bir tarihi kezennin ekinshisimen almasuyn korsetti Bul okigalar tek Қazak handygyna gana emes de eleuli ykpal zhasady ojtkeni Orta Aziyadagy әuletter auysuynyn solarmen tikelej bajlanysy boldy 1582 zhyly Shygaj han olgennen kejin Tәuekel han boldy vassaldyk tәueldilik onyn kezinde de saktalyp kaldy Birak 1582 zhyldyn bas kezinde ak Әndizhan men Ferganaga zhoryktan kajtyp kele zhatkanda Tәuekel ozine hannyn teris nietinen kүdiktenip ony tastap ozinin Deshti Қypshagyna ketip kaldy delingen derek te bar Tәuekeldi osyndaj kadam zhasauga itermelegen sebepter derektemelerde tүsindirilgenimen birsypyra pikir ajtuga bolady Tashkent koterilisiTәuekel Syr onirinin kalalary үshin kүresti bastap 1586 zhyly Tashkentti aluga әreket zhasajdy hannyn әskerleri ontүstikte shogyrlanganyn bilip Tәuekel soltүstik ajmaktaryna shabuyldajdy Onyn shabuyly Tүrkistan Tashkent tipti Samarkand siyakty kalalardy talkandady Tәuekel shajkaska tүspej asygys sheginip ketti Sojtip Tәuekeldin Tashkentti aluga zhasagan algashky әreketi sәtsiz ayaktaldy Tashkent onirinde bolgan 1588 zhylgy koterilis sol kezindegi kazak halky tarihyndagy manyzdy okigalar kataryna zhatady Ol zhoninde Sharaf name ij shahi zhәne Mukimidin Zafar name degen enbekterinde kyzykty mәlimetter men zhagdayattar keltirilgen Tashkent koterilisine zertteushiler osy kezge dejin nazar audarmaj keldi al ol Orta Aziya Қazakstan ajmagyndagy tarihtyn damuyna edәuir dәrezhede ykpal etken edi Sol kezde kazak sultandary Sauran bileushisi autarshy men kusshynyn ozderine kaskүnemdik zhasauga dajyndalyp zhatkanyn bilip ozbek әskerine karsy attandy Alajda bul kүreste Ishankeldi bi zhenip kazak sultandary men bүlikshi әmirleri zhenilis tapty Үsh ajga zhuyk uakytka sozylyp әskeri bүlik sipatynda bolgan koterilis osylaj ayaktaldy Koteriliske bүlikshi әmirlermen zhәne kazak sultandarymen katar koshpeli tajpalar da katysty 1588 zhylgy okigalar sodan kejingi 1598 1599 zhyldardagy okigalardyn atap ajtkanda әuletin Ashtarhani әuletinin almastyruy siyakty eleuli okiganyn algy sharty boldy Sonau 1585 zhyly ak derbes karsy shykkan Tәuekel bul koteriliske katyskan zhok Ol zhengen zhagdajda ozine ajtarlyktaj pajda keltiretin bolsa da baska kazak sultandary zhүrgizgen bul kүreske kosylmady Tәuekel 1582 zhyldyn ayagynda Abdallahtan ketkennen kejin onyn zhogargy bilik үshin uzak uakyt taban tirese kүresuine tura keldi 1596 zhyly onyn han atagy bolganymen alajda ol osy zandy negizge almagan edi Tәuekeldin sol zhylgy Tashkentti shabuyn surettej kelip ozi de ozine han atagyn algan kazak Tәuekel sultan sansyz kop әskermen Tashkentke zhakyndap keldi dep habarlajdy Mәskeumen katynasTәuekeldin han zhagdajyn 1586 zhәne 1594 zhyldar arasynda zhүrgizilgen uzak ta tabandy kүres nәtizhesinde zhenip algany onyn sodan kejin Mәskeumen katynastar zhasau kezinde nagyz han retinde әreket etkeni anyk bolady Қazak elshileri orys patshasyna Қazak handygynyn zhajy turaly birkatar kyzykty mәlimetter zhetkizdi Mәselen bylaj dep habarlagan Al kazir Buhara patshasymen uakytsha tatumyz al nogajlarmen bauyrlardaj tatumyz balalarymen de urys tukymymen de ala boten emespiz Bul elshilik turaly iste Tәuekel han kazak zhәne kalmak patshasy dep te atalgan budan ogan Ortalyk zhәne Soltүstik Қazakstandy mekendegen kazaktarga zhakyn koship konyp zhүrgen kejbir zhongar rulary bagyngan degen korytyndy zhasauga bolady Sonymen kazak elshiliginin aldynda kajtaruga kol zhetkizu zhәne karsy kүreste Mәskeudin komegine uәdesin alu mindetteri kojyldy 1595 zhylgy nauryz ajynda elshige patshanyn zhauap tapsyryldy onda Tәuekelge kazak handygyn ozinin patshalyk kol astyna alatynyn habarlagan zhәne patsha men hanzadalarga ok atatyn karu zhiberuge uәde etedi de odan әri mynadaj tilek ajtady Tәuekel bizdin patshalyk kol astymyzda bolgandyktan zhәne bizdin patshalyk әmirimiz bojynsha Buhara patshasymen zhәne bizge opasyzdyk zhasagan sibir patshasy sogysyp bizdin uly mәrtebeli patshamyzga zhol salatyn bolasyzdar Tәuekeldin elshileri Mәskeuge Iran shahy karsy birlesip kүresui turaly kelisimge kol zhetkizu үshin Iran elshisin ozderimen birge Tәuekelge zhiberuin surady Elshilerdin otinishi oryndaldy Қulmuhammed elshiligine zhauap retinde 1595 zhyldyn nauryz ajynda Mәskeuden Tәuekel hanga tilmash Velyamin Stepanov zhiberildi Sauda bajlanysyҚalyptaskan zhagdajda kamkorlyk turaly mәsele zhoninde kelisimge kelu mүmkin bolmaj shykkanymen diplomatiyalyk katynastar sondaj ak sauda bajlanystary XVI gasyrdyn kejingi zhyldarynda da zhalgasa berdi Қazak orys diplomatiyalyk katynastarynyn damuy keruen saudasynyn odan әri keneyuine zhagdaj zhasady Қazaktar rynokka oz tauarlaryn malyn mal onimderin aparyp otyrdy Resejden Orta Aziya men Sibirge aparatyn zhol Қazak handygynyn aumagy arkyly otti Orta Aziyaga aparatyn sauda zholy Ertis ozeni arkyly Esil ozeninin bas zhagyna karaj al ol zhaktan Ұlytaudy ajnalyp otip Sarysu arkyly Tүrkistanga dejin sonan son Syrdariya ozeni arkyly Buharaga otetin edi Zhana shapkynshylyk1598 zhyly Tәuekel urpaktarynyn memleketine zhana shapkynshylyk zhasajdy Abdallah han Tәuekeldi ozine lajykty karsylas dep sanamaj ogan karsy shekaralas onirler sultandarynyn әmirlerinin әskerleri men oz әskerinin bir boligin zhibergen Tashkent pen Samarkand arasyndagy bir zherde shajkas bolgan Abdallah әskeri auyr zheniliske ushyrajdy Abdallah olgennen kejin handyk sayasi dagdarys kezenine endi Sojtip Tәuekel az uakyt ishinde Tүrkistandy Tashkentti Ferganany aldy 1598 zhyly nauryzda kajtys bolyp boldy Iran shahy abbas ogan zhaulyk ojlady Osyny pajdalangan Tәuekel han shapkynshylyk sogys kozgap zhүz mynnan astam kazak әskerimen basyp kirip Tashkent Samarkand kalalaryn basyp aldy Tәuekel han ozinin tugan inisi 20 myndaj әskermen Samarkanda kaldyryp ozi 70 80 myn әskerimen Buharany aluga attandy Қazak әskerleri Buharany 20 kүn korshady Қala bekinisi tүbindegi bir shajkasta Tәuekel han auyr zharalanyp Tashkentke kajtyp kelip kaza boldy DerekkozderTarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 VIII tom Islam Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2010 ISBN 9965 26 322 1