Таулы Қарабақтағы қақтығыстар (2023)

2023 жылғы Таулы Қарабақтағы қақтығыстар — 2023 жылдың 19–20 қыркүйегі аралығында болған Әзірбайжан мен мойындалмаған Таулы Қарабақ Республикасының арасында болған әскери қақтығыс. Шабуыл Әзірбайжанның бір бөлігі ретінде халықаралық деңгейде танылған, халқының көпшілігі армяндар Таулы Қарабақ даулы аймағында болды. Шабуылдар Әзірбайжанның Арцах Республикасын қоршауынан туындаған шиеленіскен дағдарыстың ортасында болды, бұл зардап шеккен аймақта азық-түлік, дәрі-дәрмек және басқа да тауарлар сияқты қажетті заттардың айтарлықтай тапшылығына әкелді.

Таулы Қарабақ қақтығысы (2023)
Негізгі қақтығыс: Қарабақ жанжалы
Әзірбайжан басып алған Арменияның халықаралық танылған аумақтары)      Шабуыл кезінде Әзірбайжан басып алған аудандар      Арцахтың бақылауында қалған Таулы Қарабақтағы аудандар
Дата	19-20 қыркүйек 2023 жыл
Орын	Таулы Қарабақ
Нәтиже	Әзірбайжанның жеңісі таратылды; 21 қыркүйекте Арцах пен Әзірбайжан арасындағы реинтеграция туралы келіссөздер өтеді.
Аумақтық өзгерістер	Әзірбайжан сөзінше: 90 жауынгерлік позицияны Әзірбайжан басып алды
Қарсыластар
Әзербайжан  Таулы Қарабақ Республикасы
Қолбасшылары
Ильхам Әлиев
Тараптар күші
Шығындар
белгісіз 190-нан астам әскери қызметші қаза тапты 360-тан астам әскери қызметші жарақат алды
Жалпы шығындар
Әзірбайжан: Әзірбайжанның 1 бейбіт тұрғыны қаза тапты Арцах: 10 бейбіт армян өлтірілді 40 бейбіт армян жарақат алды
Бұл үлгіні: көру •  • өңдеу

Шабуыл басталғаннан бір күн өткен соң, 20 қыркүйекте Таулы Қарабақта Ресей бітімгершілік қолбасшылығының делдалдығымен таулы Қарабақтылардың қимылдарын толық тоқтату туралы келісім жасалған, деп хабарлады Таулы Қарабақ Президентінің Әкімшілігі. Әзірбайжан 21 қыркүйекте Арцах өкілдерімен кездесу болатынын айтты.

Алғышарттары

Таулы Қарабақ қақтығысы — негізінен этникалық армяндар мекендейтін Таулы Қарабақ аймағына байланысты Армения мен Әзірбайжан арасындағы этникалық және аумақтық қақтығыс. Таулы Қарабақ аймағын өзін-өзі жариялаған Таулы Қарабақ Республикасы басқарады, бірақ оған қарамастан халықаралық деңгейде бұл аймақ Әзірбайжанның бөлігі ретінде танылады. Әзірбайжан іс жүзінде Таулы-Қарабақ аймағының үштен бірін, сондай-ақ оған іргелес жеті ауданды басқарады.

Қақтығыс 1988 жылы Қарабақ армяндары аймақты кеңестік Әзірбайжаннан беруді талап еткен кезде күшейе түсті, бұл айналды. 2020 жылдың аяғында мыңдаған құрбандарға және Әзірбайжанның айтарлықтай жеңісіне әкелді. Бітімгершілік 10 қарашада атысты тоқтату туралы үшжақты келісіммен белгіленді, нәтижесінде Армения мен Арцах Таулы Қарабақтың айналасындағы аумақтарды, сондай-ақ Таулы Қарабақтың үштен бірін жоғалтты. Таулы Қарабақ пен армян-әзірбайжан шекарасындағы атысты тоқтату режимінің бұзылуы 2020 жылғы соғыстан кейін де жалғасты, мерзімді, бірақ жалғасып жатқан құрбандар.

2020 жылғы соғыстан кейін Әзірбайжан өзінің жергілікті армян тұрғындарына ерекше мәртебе немесе автономия туралы ұсынысын жойды және оның орнына олардың Әзірбайжан құрамына "интеграциялануын" талап етті. Халықаралық делдалдар мен құқық қорғау ұйымдары жергілікті армян халқының өзін-өзі анықтау құқығын атап көрсетеді және Арцах армяндары Ильхам Әлиевтің әулеттік, авторитарлық режимінде қауіпсіз өмір сүре алады деп сенбейді.

2022 жылдың желтоқсанынан бастап Әзірбайжан Арцах Республикасын 2020 жылға арналған атысты тоқтату туралы келісімді және халықаралық құқықтық нормаларды бұза отырып, сыртқы әлемнен оқшаулады. Арцахта да, Арменияда да айналасын басып алып, балама айналма жолдарды жауып, әскери бақылау бекетін орнатты. Әзірбайжан сонымен қатар Арцахтың маңызды азаматтық инфрақұрылымын, соның ішінде газды, электр қуатын және Интернетін бұзды.

Блокада Арцах тұрғындары үшін гуманитарлық дағдарысты тудырды; Қызыл Крест пен Ресей бітімгершілігінің гуманитарлық конвойларымен бірге қажетті тауарлардың импортына тосқауыл қойылып, аймақтың 120,000 тұрғыны қамауға алынды. Электр энергиясын, отынды және су қорын қоса алғанда, қажетті тауарлардың жетіспеушілігі кең таралған, ал төтенше жағдайлар қорлары жаппай жұмыссыздықпен және мектептер мен қоғамдық көліктердің жабылуымен қатар реттеледі.

Әзірбайжан оның әрекеттері қару-жарақ пен табиғи ресурстарды тасымалдауды болдырмауға бағытталған деп мәлімдейді; Әзірбайжан сонымен қатар оның мақсаты халықтың қарсылығына қарамастан Арцахты Әзірбайжан құрамына "біріктіру" деп мәлімдейді және егер Арцах Үкіметі таралмаса, соғыс қимылдары жалғасады қорқытты.

Көптеген елдер, халықаралық ұйымдар мен адам құқықтарының сақталуын бақылаушылар Әзірбайжанның қоршауын сынға алды және оны гибридтік соғыс, этникалық тазарту және геноцидтің бір түрі деп санайды. Көптеген халықаралық бақылаушылар сонымен қатар Ресей бітімгерлерінің қоршауы мен әрекетсіздігін Армения, Әзірбайжан және Ресей арасында қол қойылған атысты тоқтату туралы үшжақты келісімді бұзу деп санайды, бұл Таулы Қарабақтағы екінші соғысты аяқтады және Лашын дәлізі арқылы қауіпсіз өтуге кепілдік береді. Әзірбайжан мен Ресей әртүрлі елдер мен халықаралық ұйымдардың дәліз арқылы қозғалыс еркіндігін қалпына келтіруге шақыруларын елемеді.

Қақтығыстардан екі апта бұрын лемкин геноцидінің алдын алу институты "президент [Ильхам] Әлиевтің жақын арада Арцахқа әскери шабуыл жасауды жоспарлап отырғаны туралы алаңдатарлық дәлелдер бар" деген баяндама жариялады. Лемкин институты сонымен қатар "Арцахқа жасалған әскери шабуыл геноцид сатысында жаппай өлтіруге әкелуі мүмкін. Бұл армяндардың Арцахтан күштеп қоныс аударуына және геноцидтің қатыгездіктерін кеңінен жасауға әкелетіні сөзсіз...[және]... Арцахтың армяндары өздерінің таулары мен аңғарларында ғасырлар — мыңжылдықтар бойы қалыптасқан өзіндік ерекшелігін, тәуелсіз мәдени гүлденуін жоғалтқан болар еді".

Барысы

19 қыркүйек

2023 жылдың 19 қыркүйегінде Әзірбайжан Арцах Республикасына қарсы кең ауқымды шабуыл жасады. Әзірбайжанның қорғаныс министрлігі "жергілікті терроризмге қарсы іс-шаралар" өткізіп жатқанын мәлімдеді және сылтау ретінде армян миналары екі бейбіт Әзірбайжан мен төрт полицейдің өліміне әкелді деп мәлімдеді. Министрлік барлық сарбаздарды-этникалық армяндарды қарусыздандыруды және елден шығаруды, сондай-ақ Арцах Республикасын сөзсіз тапсыруды және таратуды талап етті. Мәлімдеме Ресейдің бітімгершілік контингенті мен түрік-ресей мониториң орталығының өткізіліп жатқан іс-шаралар туралы хабардар болғандығы туралы хабарламамен аяқталды, бірақ Ресей оны жоққа шығарып, оның бітімгершілеріне бұл туралы олардың басталуына бірнеше минут қалғанда ғана хабарланғанын айтты.

Әзірбайжан ешқандай азаматтық позицияларға қару-жарақпен шабуыл жасалмағанын мәлімдеді, бірақ соққылар ірі қалалар мен халық тығыз орналасқан аудандарға жақын жерде болғаны анық болды. Шабуылдар Әзірбайжан Үкіметі Арцахтың нақты қоршауынан туындаған шиеленіскен дағдарыстың ортасында болды. Бұл блокада зардап шеккен аймақта азық-түлік, дәрі-дәрмек және басқа да тауарлар сияқты қажетті заттардың айтарлықтай тапшылығына әкелді. Әзірбайжан "Лашын жолында және басқа бағыттарда гуманитарлық дәліздер мен қабылдау пункттерін" құрғанын мәлімдеді, бұл "қауіпті аймақтан халықты эвакуациялауға жол береді". Бұл хабарландырулар SMS және әлеуметтік желілер арқылы таратылды және тұрғындар арасында этникалық тазарту туралы алаңдаушылық туғызды. Арцах билігі оның тұрғындарына "Әзірбайжан үгіт-насихат машинасы ақпараттық және психологиялық әсер етудің кең ауқымды шараларын қолданады" деп ескертті.

Таулы Қарабақ басшылығы әскери шабуылын бастағаннан кейін Әзірбайжанмен келіссөздер жүргізуді ұсынды. "Қарабақ тарапы Әзірбайжан тарапына жағдайды реттеу мақсатында қимылдарын дереу тоқтатуға және келіссөздер үстеліне отыруға шақырады", — делінген. Әзірбайжан президенті Ильхам Әлиевтің әкімшілігі жауап ретінде Әзірбайжанның қаласында Қарабақ өкілдерімен кездесуге дайын екенін мәлімдеді. Сонымен бірге, ол Әзірбайжанның шабуылы Қарабақ армяндары өздерінің үкіметтік органдары мен қарулы күштерін таратқанға дейін жалғасатынын атап өтті. Кейінірек оның күштері 60-тан астам әскери бекетті басып алып, 20-ға дейін әскери техниканы жойды деп мәлімдеді. Армянның күнделікті газеті Azg ("Ұлт") Әзірбайжан мен ауылдарын басып алды деп хабарлады. армян әскерлері ірі калибрлі қарумен шабуыл жасап, бір бейбіт тұрғынды өлтірді деп мәлімдеді.

Арцах билігінің сөзінше мемлекеттің астанасы және басқа қалалар жаппай атқылауға ұшырап, Әзірбайжан этникалық тазартуға тырысты деп айыптады. Арцахтың адам құқықтары жөніндегі уәкілі Гегам Степанян екі бейбіт тұрғын, оның ішінде бала қаза тауып, тағы 11 адам жарақат алды, олардың сегізі балалар деп мәлімдеді. Күннің соңында Арцах 27 адам қаза тауып, 200-ден астам адам жарақат алғанын хабарлады.

Арцах билігі 16 ауылдық елді мекеннен 7000-нан астам адамды эвакуациялағанын, ал Ресей бітімгерлері тағы 3100 адамды эвакуациялағанын хабарлады. Ресей Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Мария Захарова ресейлік азық-түлік пен дәрі-дәрмектер Арцахқа Лашын мен Ағдам маршруттары бойынша келгенін хабарлады.

20 қыркүйек

Армян дереккөздері мэрі Азнавур Сагянның әзірбайжандардың шабуылында өлтірілгенін хабарлады. Сондай-ақ, Сос қаласының маңындағы Амарас монастыры Әзірбайжанның бақылауына өтті деп хабарланды. Azg олардың алға жылжуы кезінде Чанкатаг, Чапар, Чаректар, Гетаван, Кармир-Шу, Хачмач, Мачкалашен, Сарушен, Шошош және Вагухас елді мекендерін басып алғанын хабарлады. "Таулы Қарабақ халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін тиісті шаралар қабылдауы керек" деді.

Арцах билігі Ресейдің бітімгершілік күштерінің 20 қыркүйекте сағат 13:00-ден бастап атысты тоқтату режимін орнату туралы ұсынысына келісті. Келісімнің шарттарына сәйкес, Арцах Республикасының Үкіметі қарусыздануға және Әзірбайжан Үкіметімен аумақты қайта біріктіруге қатысты келіссөздер жүргізу керек. Әзірбайжанның талаптарының арасында Арцах пен Арменияға Әзірбайжанға Арцахтың бұрынғы және қазіргі азаматтық және әскери басшыларын қоса алғанда, қудалау үшін адамдардың тізімін беру талабы болды. Бейбіт армяндардың үлкен массасы атысты тоқтату туралы хабарландырудан кейін Арцахтан кете бастады және олардың көпшілігі Степанакерт әуежайына жиналды. Армения үкіметі атысты тоқтату туралы келісімді әзірлеуге қатыспағанын мәлімдеді, ал Әзірбайжан президентінің өкілі Елшін Әмірбеков Ресей бітімгерлері атысты тоқтатуға ықпал етті деп мәлімдедіefire.

баспасөз хатшысы полковник Анар Авазов операция барысында Әзірбайжан 90 жауынгерлік позицияны басып алғанын мәлімдеді. Авазов сонымен қатар Әзірбайжан әскерлері армян әскери бөлімдерінен жеті жауынгерлік машинаны, бір танкті, төрт миномётті және екі жаяу әскер жауынгерлік машинасын олжа ретінде басып алғанын хабарлады.

Степанакерттің атысы атысты тоқтату туралы Келісім күшіне енгеннен кейін бірнеше сағаттан кейін қалалық электр желісі өшірілгенге дейін жалғасты. Ресей Қорғаныс министрлігінің мәлімдемесінше Чанкатаг ауылының маңында бірнеше бітімгершілік қаза тапты, олар бақылау пунктінен қайтып келе жатқанда көліктеріне шабуыл жасалғаннан кейін. Министрлік бітімгерлерді кім өлтіргені туралы хабарламағанымен, Ресей қолбасшылығы оқиғаның мән-жайын анықтау үшін Әзірбайжан қолбасшыларын шақырды. News.am Әзірбайжандағы атыс кезінде бітімгерлер өлтірілді деп мәлімдеді.

Армения Әзірбайжанды атысты тоқтатқаннан кейін шекаралас оңтүстік қаласында өз сарбаздарын атқаны үшін айыптады, оны Әзірбайжан жоққа шығарды.

Мец-Шен қаласының мэрі Дэвид Давтян ауылдың әлі де белсенді атыс аймағы екенін және оны Әзірбайжан әскерлері қоршауға алғанын хабарлады. Ол сондай-ақ Егцахог ауылын Әзірбайжан әскерлері оның тұрғындары эвакуацияланғанға дейін жер бетінен жойғанын хабарлады.

21 қыркүйек

Келесі күні, 21 қыркүйекте қаласында Әзірбайжан үкіметі мен Таулы Қарабақ армяндары өкілдерінің арасында келіссөздер жүргізілді. Қауіпсіздік, құқық және "ре-интеграция" талқыланды. Қарабақ армян делегациясының құрамында Артур Харутюнян, Сергей Мартиросян және Давит Мелькумян болды, оларды Ресей бітімгершілік күштері алып жүрді. мәліметінше Әзірбайжан атысты тоқтату туралы келісімдерді бұзды, Арцах астанасы Степанакерттегі атыс әлі жалғасуда.

Армения Әзірбайжан күштерін шекарадағы қаласында Армения сарбаздарына атыс бастады деп айыптады, Әзірбайжан бұл тұжырымды жоққа шығарды. ішінде қақтығыстар болып жатқаны хабарланды.

22 қыркүйек

Әзірбайжан президенті Ильхам Әлиевтің сыртқы саясат жөніндегі кеңесшісі Хикмет Гаджиев оның үкіметі бейбіт тұрғындардың Таулы Қарабақты Армениямен байланыстыратын жолдарда өз көліктерімен қауіпсіз жүруін қамтамасыз ететінін айтты. Ол сондай-ақ қарусыздануға келіскен бұрынғы жауынгерлерге рақымшылық жасауды ұсынды. Этникалық армяндардың кейбір қарулы топтарыевые қимылдарын жалғастыруға ант берді. Кейбір интернет-жаңалықтар басылымдарында олардың арасында Бұрынғы полковник Карен Джалавян мен оның қарамағындағылар болды деген қауесет тарады. Грапарактағы Журналист Джалавянмен байланысып, одан қауесет рас па деп сұрады, бірақ ол сұраққа тікелей жауап бермеді. Ол қатты ренжіп, "бүкіл халық Қарабах халқының алдында қолдарын жуды" деп мәлімдеді және Пашинянға "Арцахты қорғауға баруды"айтты..

Арцах Үкіметінің баспасөз хатшысы Армин Айрапетян Франс Пресс агенттігіне Әзірбайжан әскерлері степанакерттің айналасында қоныстанғанын, тұрғындарды кісі өлтіруден қорқып, жертөлелерде жасырынуға мәжбүр еткенін айтты. Ол сондай-ақ Әзірбайжан шабуылынан кейін Степанакерт пен Таулы Қарабақтың басқа аудандары электр, газ, тамақ, жанармай, интернет және телефон сияқты негізгі қызметтердің көпшілігінен айырылғанын айтты. Әзірбайжан Агдамнан Таулы Қарабаққа азық-түлік пен гигиена құралдары бар екі 20 тонналық жүк көлігін, сондай-ақ нанмен бірге екі жүк көлігін жібергенін мәлімдеді.

Келіссөздердің екінші күні Арцах командирлері мен жауынгерлеріне рақымшылық жасау туралы ұсынысқа қарамастан тығырыққа тірелді, өйткені Арцах делегациясы гуманитарлық көмек, қауіпсіздік кепілдіктері және Әзірбайжан делегациясының армяндарды Таулы Қарабақтан қуып шығармау туралы уәделері шешілмеген күйінде қалды деп мәлімдеді. Армян журналисі Татул Акопянның айтуынша, Шушада Әзірбайжан мемлекеттік қауіпсіздік қызметінің басшысы Али Нагиевтің Президент Арцах Самвел Шахраманянмен кездесуі өтті.

Арцах қорғаныс күштерінің бөлімшелері қаруларын Ресей бітімгершілеріне бере бастады, ал Ресей Қорғаныс министрлігі алты бронды машинаның, 800-ден астам атыс қаруының және 5000 патронның берілуін растады. Шушиді алып кетуді еске алу үшін Авшарянның Т-72 Гагик танкі қалпына келтірілген және Шушуға барар жолда орналасқан мемориалды танк ескерткішін Әзірбайжан бөлшектеген. Сонымен қатар, ресейлік бітімгерлердің 15 жүк көлігінің бағанасы Армениядан Таулы Қарабаққа шығып, Лачинский дәлізін кесіп өтті. Ресей Қорғаныс министрлігінің мәліметі бойынша, Таулы Қарабаққа Ресей бітімгерлері 50 тоннадан астам гуманитарлық көмек әкелген.

23 қыркүйек

Әзірбайжан шабуылынан кейін алғаш рет армян-әзірбайжан шекарасында Қызыл Кресттің гуманитарлық көмегі бар автоколонна Таулы Қарабаққа бет алды. Кейінірек Қызыл Крест қақтығыстар кезінде жарақат алған 17 адамды эвакуациялады. Жеке партиямен Ресей степанакертке 50 тонна гуманитарлық көмек жіберді.

Ресейдің Қорғаныс министрлігі Мардакерт ауданында атысты тоқтату режимінің бір бұзылуы тіркелгенін, нәтижесінде атыс салдарынан бір Әзірбайжан әскери қызметкері жараланғанын айтты.

24 қыркүйек

Бейбіт тұрғындарды - этникалық армяндарды Таулы Қарабақтан жаппай эвакуациялау басталды, егер олар қалса, қудалау мен этникалық тазартудан қорқады. Таулы Қарабақтан келген босқындардың бірінші тобы Арменияға Корнидзордағы шекара бекеті арқылы келді. Күннің аяғында Армения үкіметі елге 1050 босқын келгенін мәлімдеді. Арцах Үкіметі Әзірбайжанның әскери шабуылына байланысты баспанасыз қалған және Арцахтан кетуге ниет білдірген отбасылар Ресей бітімгершілерінің сүйемелдеуімен Арменияға ауыстырылады деп мәлімдеді. Мамандардың сүйемелдеуімен 23 жедел жәрдем көлігі мен Қызыл Крест Арцахтан Арменияға 23 ауыр жарақат алғанын хабарлады. Сондай-ақ, Әзірбайжанның алға жылжуына байланысты 8000-нан астам тұрғын үйлерін тастап кетуге мәжбүр болды.

Мартакерт қаласы Әзірбайжанның әскери бақылауына өтті деп хабарланды.

Әзірбайжан Қорғаныс министрлігі оның екі сарбазы жүк көлігі минаға соғылғаннан кейін қаза тапты деп мәлімдеді.

25 қыркүйек

Армения үкіметінің мәліметі бойынша, Таулы Қарабақтан 6500 босқын келген. Горис қаласындағы Театр босқындарды орналастыру үшін Қызыл Крест базасына айналды.

Степанакерттен 6 шақырым (3,7 миль) жерде орналасқан беркадзордағы жанармай қоймасында Беркадзордағы жарылыс салдарынан кем дегенде 125 адам қаза тауып, 290-нан астам адам жарақат алды. Зардап шеккендердің көпшілігі Арменияға бара жатқанда көліктеріне жанармай алу үшін кезекте тұрды. Әр түрлі дәрежедегі күйіктерден зардап шеккендер Арцахтың республикалық медициналық орталығына, "Аревик" қоғамдық ұйымының мекемелеріне, иванян қаласындағы медициналық мекемелерге және Ресей бітімгерлерінің медициналық пунктіне жеткізілді. Әзірбайжан Президентінің Әкімшілігі жедел жәрдем көлігін дәрі-дәрмекпен жібергенін айтты.

Қожалықта Таулы Қарабақ пен Әзірбайжан армяндарының өкілдері арасындағы келіссөздердің екінші кезеңі өтті, онда Әзірбайжанның айтуынша, гуманитарлық мәселелер талқыланды. Екі тарап бірнеше күннен кейін болатын үшінші кездесуге келісті.

Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған президент Әлиевпен кездесу үшін Әзірбайжанның Нахчыван автономиялық республикасына барды. АҚШ Халықаралық даму агенттігінің басшысы Саманта Пауэр және Еуропа және Еуразия істері жөніндегі мемлекеттік хатшының көмекшісінің міндетін атқарушы Юрий Ким Арменияға барды.

26 қыркүйек

Армения үкіметі Таулы Қарабақтан кем дегенде 28000 адам қашып кетті деп мәлімдеді, бұл аймақ халқының төрттен біріне тең. Әзірбайжан күштері шекара бақылау бекеттерінде "әскери қылмыскерлерді" іздеу аясында босқындарды тексеруде.

Әзірбайжан әскерлері Мартуниді (Ходжавенд) бақылауға алды.

Армения Қауіпсіздік Кеңесінің басшысы Армен Григорян мен Әзірбайжан Президентінің сыртқы саясат жөніндегі кеңесшісі Хикмат Гаджиев арасындағы кездесуді Брюссельдегі Еуропалық одақ ұйымдастырды. Кездесуде ЕО таулы Қарабақтардағы гуманитарлық және құқық қорғау ұйымдарына қол жеткізу қажеттігін атап өтті. Ол сондай-ақ Әзірбайжан Үкіметінің Әзірбайжандағы Қарабақ армяндарының болашағы туралы жоспарлары туралы толығырақ ақпарат алғысы келді. Әзірбайжан аймақтағы жергілікті тұрғындарға гуманитарлық көмек көрсету және қауіпсіздікті қамтамасыз ету жоспарларын белгіледі..

Аналитика

Түрлі саясаттанушылар мен Арцах тұрғындары Әзірбайжанның шабуылының негізгі мақсаты этникалық тазарту деп санайды.

, Carnegie Europe аға ғылыми қызметкері, Әзірбайжан Ресей мен Армения арасындағы қарым-қатынастың нашарлауы және Украинаға басып кіру нәтижесінде Ресейдің бітімгершілік күштерінің "үздік командирлерін" жоғалту кезінде өзінің шабуылын бастаған болуы мүмкін екенін атап өтті. Ол сондай-ақ Ресей мұндай дағдарысты Армениядағы режимнің өзгеруіне түрткі болуы мүмкін екенін айтты.

Реакция

Армения

қақтығысқа қатыспағанын және оның әскерлері Таулы Қарабақта орналаспағанын мәлімдеді. Ол сондай-ақ армян-әзірбайжан шекарасындағы жағдайдың тұрақты екенін растады және Әзірбайжан аймақты этникалық тұрғыдан тазартуға тырысып жатқанын мәлімдеді. Пашинян сонымен қатар Әзірбайжанның шабуылының мотивациясы Арменияны әскери қақтығысқа тарту екенін айтты. Әзірбайжан шенеуніктерін Таулы Қарабақта армян әскери техникасы немесе жеке құрамы жоқ деп жалған ақпарат таратты деп айыптады. Әзірбайжанды Қарабаққа қарсы "кең ауқымды агрессияны" бастады және аймақта "этникалық тазартуға" тырысты деп айыптады. Армения БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі мен Ресейді әскери операцияны тоқтату үшін шаралар қабылдауға шақырды, ал Пашинян елдің шұғыл отырысын шақырды. Кеңес хатшысы Армен Григорян Ресей бітімгерлерін Таулы Қарабақты қорғай алмады деп айыптады.

Жүздеген наразылық білдірушілер Армения астанасы Еревандағы үкіметтік ғимараттардың алдында митингіге жиналып, Пашинянды Әзірбайжанға жұмсақтық пен Таулы Қарабақтағы әлсіздік үшін айыптады және Пашинянның қызметінен кетуін талап етті. Пашинян мұндай үндеулерді "біз белгілі бір адамдарға, белгілі бір күштерге армян мемлекетіне соққы беруге жол бермеуіміз керек" деп айтты. Наразылық білдірушілерді полиция кордоны қарсы алды және Үкімет үйіне шабуыл жасамақ болған кезде полициямен қақтығысқа түсті. Наразылық білдірушілер мен полиция шыны бөтелкелер мен жарық гранаталарын алмастырып, ғимараттың бірнеше терезелері сынды. Наразылық білдірушілер Ресей елшілігін қоршап алып, Ресейдің қақтығысқа араласудан бас тартуын сынға алды. Қатысушылар арасында 2023 жылғы Ереван қалалық кеңесіне сайлауы кезінде екі күн бұрын сайланған Ереван қалалық кеңесінің сайланған мүшелері болды. Ресей өз елшілігінің қауіпсіздігіне және оның жұмысына әсер ететініне шағымданғаннан кейін, армян полициясы елшіліктің айналасында қоршау құруға жіберілді, бұл наразылық білдірушілер мен полиция арасындағы қақтығысқа әкелді. Келесі күні қайта басталған наразылықтар кезінде 30-дан астам адам жарақат алды.

Наразылықтар екінші күні өтіп бара жатқанда, Республика алаңында болған халық саны мыңдаған болды, Арменияның әскери араласуына шақырулар көбейе бастады. Полиция наразылық білдірушілерді митинг заңсыз деп ұстай бастады.

Әзірбайжан

Әзірбайжан президенті Ильхам Әлиевтің кеңесшісі Хикмет Гаджиев Бакудың Қарабақ армяндары беріліп, қарусызданғаннан кейін ғана келіссөздер жүргізуге дайын болатынын айтты. Ол сондай-ақ Әзірбайжанның Арменияда әскери мақсаттары жоқ екенін мәлімдеді.

Ресей

Ресей Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Мария Захарова мәлімдемесінде Ресей "күрт шиеленісуден қорқады" деп мәлімдеді. Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің Төрағасы Дмитрий Медведев Ресей Арменияны Әзірбайжан шабуылынан қорғамайтынын мәлімдеді, және Армения премьер-министрі Пашинянды қатты сынға алды. Бұл Ресей мен Армения Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының өзара қорғаныс пактісінің мүшелері болғанына және Ресей Армения мен Таулы Қарабаққа бітімгершілік ретінде бірнеше мың сарбазды орналастырғанына қарамастан орын алады. Президенттің баспасөз хатшысы Арменияның ел бітімгерлері Таулы Қарабақты Әзірбайжанның шабуылынан қорғай алмады деген айыптарын жоққа шығарып, оларды "негізсіз" деп атады. Президент қимылдарынан бір апта бұрын президент Владимир Путин егер Армения Таулы Қарабақты Әзірбайжанның бір бөлігі деп танып үлгерсе, ел ештеңе істей алмайтынын мәлімдеді, Бұл мамыр айында Пашинянның армян халқының қауіпсіздігіне кепілдік беру үшін Әзірбайжанның Таулы Қарабаққа егемендігін мойындауына қатысты мәлімдемелеріне сілтеме жасады.

Ресейдің тәуелсіз Медуза басылымы Кремльден 19 қыркүйекте мемлекеттік БАҚ-та таратылған, Әзірбайжанды емес, Армения мен Батысты Таулы Қарабақтағы қақтығыстың өршуіне кінәлауға кеңес беретін жетекші құжат алғанын айтты.

Түркия

Әзірбайжанға дипломатиялық қолдау көрсетіп, олардың әскери операциясы "ақталды" және "Әзірбайжан өзінің егеменді аумағында қажет деп санайтын шараларды қабылдады" деп мәлімдеді. БҰҰ Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінде Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған: "бәрімізге белгілі, Қарабақ — Әзірбайжан аумағы. [Аймаққа] басқа мәртебе беру ешқашан қабылданбайды" және "[Түркия] Әзірбайжанның аумақтық тұтастығын қорғау үшін "Бір Ұлт, екі мемлекет" ұранымен бірге әрекет ететін қадамдарын қолдайды".

Басқа мемлекеттер

•  Аргентина: Альберто Фернандес Әзірбайжанды Лашын дәлізін қоршауға алғаны үшін сынға алды және халықаралық қауымдастықты "жаңа қудалауды" болдырмау үшін "алдын-ала әрекет етуге" шақырды.
•  Франция: әскери операцияны қатты сынға алды және Әзірбайжанды "шабуылын дереу тоқтатып, халықаралық құқықты құрметтеуге оралуға" шақырды, сонымен қатар БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің шұғыл отырысын ұйымдастыруды ұсынды. Онда Франция "қолайсыз" деп атаған шабуылға тиімді жауап беру үшін "еуропалық және америкалық серіктестерімен тығыз жұмыс істегені" айтылған. Сыртқы істер министрі бұл Әзірбайжанға "Таулы Қарабақ армяндарының тағдыры үшін жауапкершілікті" жүктейтінін айтты.
•  Германия: Әзірбайжанды таулы Қарабақта әскери әрекетке бармау туралы уәдесін бұзды деп сынға алды және оны тоқтап, келіссөздерге қайта оралуға шақырды.
•  АҚШ: Мемлекеттік хатшы Энтони Блинкен дағдарысқа байланысты түрік дипломаттарымен кездесті. Сонымен қатар, Сенаттың Халықаралық қатынастар жөніндегі комитеті АҚШ пен халықаралық қауымдастықты Әзірбайжанды тоқтату үшін шаралар қабылдауға шақырды, ал өкілі Брэд Шерманев қимылдарын қайта бастау "Әзірбайжан өзі құрған дағдарысты аяқтағанға дейін АҚШ-тың әскери көмегін ала алмайтынын" анық көрсетті деп мәлімдеді.
•  Иран: 19 қыркүйекте өкілі Насер Ханани Тегеранда өткен брифингте "Иран Қарабақты Әзірбайжанның бір бөлігі деп таниды және осы аймақтағы мәселелер, соның ішінде халықтың құқықтары осы шеңберде шешілуі керек" деп айтты. Сондай-ақ, Иран аймақта болып жатқан оқиғаларды мұқият қадағалап, тараптарды бейбітшілікке шақыратыны атап өтілді.
•  Қазақстан: Қазақстанның Әзірбайжандағы елшісі Әлім Байел сұхбат барысында Әзірбайжан тарапының Қарабақтың армян халқының өкілдерімен кездесу өткізу жөніндегі бастамасын құптады, сондай-ақ Әзірбайжанның халықаралық деңгейде танылған шекаралары шеңберінде бейбіт диалог арқылы қалыптасқан жағдайды тезірек реттеуге үміт білдірді.

Халықаралық ұйымдар

•  Еуропа одағы: Еуропа Одағы Еуропалық кеңесінің президенті Әзірбайжанды соғыс қимылдарын дереу тоқтатуға және әлеуметтік желіде жариялау арқылы диалогқа қайта оралуға шақырды.
• Түркі Мемлекеттерінің Ұйымы: Бас хатшы Қуанышбек Өмірәлиев "Әзірбайжанның егемендігі мен аумақтық тұтастығына қарсы армян арандатуларына байланысты елеулі алаңдаушылық" білдірді және "Әзірбайжанға қарсы жасалған соңғы Террористік актілерді" сынға алды. Ол сондай-ақ "Әзірбайжан жүргізген терроризмге қарсы шаралар елде тұратын армяндардың Әзірбайжан Республикасының конституциялық жүйесіне қайта интеграциялануын қамтамасыз етеді" деген пікір білдірді.
•  БҰҰ: БҰҰ ресми өкілі Стефан Дюжаррик "" телеарнасына Таулы Қарабақтағы жағдай "өте алаңдатарлық" деп сипаттады. Ол екі тарапты да соғыс қимылдарын тоқтатып, "тұрақты диалогқа" оралуға шақырды.

Нәтижелері мен салдары

Гуманитарлық жүктерді тасымалдау

22 қыркүйекте Әзірбайжан ТЖМ қызметкері "Кавказ торабының" тілшісіне Әзірбайжан Таулы Қарабаққа 20 тонна азық-түлік пен гигиеналық керек-жарақтары бар екі жүк көлігін және нанмен бірге екі көлік жібергенін айтып, бұл көмек аймақтың армян халқына кімнің және қалай екенін көрсетпей таратылатынын айтты. Ресейдің Қорғаныс министрлігі өз кезегінде Ағдам жолымен де, Лачинский дәлізі арқылы да Ресейдің бітімгершілері "барлығы 50 тоннадан астам азық-түлік жеткізді"деп хабарлады.

Атысты тоқтату туралы келісімнің бір бөлігі Армениядан степанакертке гуманитарлық көмек тасымалдау болып табылады. 23 қыркүйекте Армениядан таулы Қарабақтарда Лачинский дәлізі арқылы Халықаралық Қызыл Крест Комитетінің 70 тонна азық түлік және гуманитарлық жүктері жеткізілді.

ТҚР армиясын қарусыздандыру

22 қыркүйек күні кешке Ресей Қорғаныс министрлігі Таулы Қарабақ армяндарының Қарулы күштері Ресей бітімгерлерінің бақылауымен қару-жарақ бере бастағанын хабарлады. Ресейдің қорғаныс ведомствосының хабарлауынша, 22 қыркүйектегі жағдай бойынша Қарабақ құрамалары алты броньды техниканы, 800-ден астам атыс қаруы мен танкке қарсы құралдарды және 5000 оқ-дәріні тапсырды.

23 қыркүйекте Ресейдің бітімгершілік контингенті Қарабақтың Қарулы күштері Ресей бітімгерлерінің бақылауымен алты қару-жарақ, 800-ден астам атыс қаруы, танкке қарсы құралдар мен ПЗРК, 22 мыңға жуық оқ-дәрі тапсырғанын хабарлады. Әзірбайжанның қорғаныс министрлігі өз кезегінде "Әзірбайжанның Қарабақ аймағында терроризмге қарсы Жергілікті іс-шаралар аяқталғаннан кейін тәркіленген"жауынгерлік техниканың, қару-жарақтың және оқ-дәрілердің тізімін жариялады. Бұл тізімде төрт танк, бір жаяу әскер жауынгерлік машинасы, 12 гаубица, екі зеңбірек, 12 миномет, 468 мин, 22 гранатомет, 313 автомат және пулемет, бір "Тор" зениттік-зымыран кешені және оған 50 зымыран, 28 тасымалданатын зениттік жүйе, 3 "Фагот" танкке қарсы зымыран кешені, 62 граната бар, 66 262 патрон және т. б.. Сол күні ҰКР Үкіметі Әзірбайжанмен қол жеткізілген уағдаластықтар шеңберінде қорғаныс армиясының әскери күштерін жауынгерлік позициялардан шығару жүргізіліп жатқанын хабарлады.

24 қыркүйекте Ресей Федерациясының Қорғаныс министрлігі 24 қыркүйекте алты броньды техника, 1200-ден астам атыс қаруы, танкке қарсы құралдар мен ПЗРК, 130 мыңға жуық оқ-дәрі тапсырылғанын хабарлады. Көптеген зымырандар, артиллериялық снарядтар мен миналар бар қоймада әртүрлі калибрлі оқ-дәрілер де табылды.

24 қыркүйекте Әзірбайжан билігі Батыс журналистеріне Таулы Қарабақтың қалай қарусызданғанын көрсетті. Әзірбайжан әскери күштері қаруды Шушаға апарады. Әзірбайжан Қорғаныс министрлігінің баспасөз қызметінің бастығы Анар Эвазовтың айтуынша, бұл қару бұрын "сепаратистік отрядтар мен Армения Қарулы күштеріне" тиесілі болған және олардан соңғы екі күнде ғана тәркіленген.

Қарабақ армяндарының "реинтеграциясы" туралы хабарламалар

21 қыркүйекте Евлахта өткен кездесу барысында Әзірбайжан президентінің өкілі "Қарабақ армяндарын қайта біріктіру жоспарын" ұсынды. Әзірбайжан Парламенті депутаттарының айтуынша, ол ұзақ мерзімге есептелген және Ресей бітімгерлерімен және "Қарабах муниципалдық билік органдарымен"ынтымақтастықты көздейді.

23 қыркүйекте Әзірбайжан Президентінің Әкімшілігі Әзірбайжанда Қарабах армяндарының әлеуметтік, гуманитарлық, экономикалық және инфрақұрылымдық мәселелерін шешу үшін жұмыс тобы құрылғанын, оның құрамына экономика, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, ауыл шаруашылығы, Ішкі істер, денсаулық сақтау, ғылым және білім министрліктерінің, "Әзерэнерги" ААҚ, "Әзерішіг" ААҚ өкілдері кіргенін хабарлады", "Әзіригаз" өндірістік бірлестігі, автомобиль жолдары мемлекеттік агенттігі және басқа да ведомстволар. "Кавказ торабының" тілшісі орыс тіліне аударған хабарламада айтылғандай, осы топтың жұмысы аясында Әзірбайжан ТЖМ Ағдам, Физулин және Келбаджар аудандарында армян тұрғындарын алғашқы медициналық көмекпен және тамақпен қамтамасыз ету үшін 1000 адамға арналған шатырлы қалашықтар орнатылды.

24 қыркүйекте Әзірбайжан Президентінің Әкімшілігі Степанакерт Евлахтағы кездесуде қол жеткізілген келісімдерге сүйене отырып, Арменияның электр желісінен ажыратылып, Әзірбайжанның электр желісіне қосылғанын хабарлады.

25 қыркүйекте Әзірбайжан Президентінің Әкімшілігі Қожалы елді мекенінде Әзірбайжан билігі мен "Қарабахтың армян халқы"өкілдерінің екінші кездесуі басталғанын хабарлады. Кездесуде, әкімшіліктің айтуынша, медициналық көмек, атап айтқанда бірлескен дәрігерлік бригадалар және Баку мен Қарабахтың армян тұрғындарымен байланыс орнату мәселелері талқыланды.

28 қыркүйекте Әзірбайжан Президентінің Әкімшілігі Таулы Қарабақта тұратын армяндарды олардың заңды мәртебесін анықтау мақсатында тіркеу процесі басталғанын хабарлады.

Армяндардың Таулы Қарабақтан кетуі

Армения премьер-Министрінің баспасөз хатшысы Назели Бағдасарян 28 қыркүйек күні таңертең Таулы Қарабақтан Арменияға 65 036 босқын келгенін хабарлады. 2015 жылғы санақ бойынша НКР - да 151 мың адам өмір сүрген. Таулы Қарабақтың армян халқының бір бөлігі аймақта қалуға шешім қабылдады. 28 қыркүйекте Әзірбайжан СІМ Таулы Қарабақтың армян халқын тұрғылықты жерінен кетпеуге және Әзірбайжан қоғамының бір бөлігі болуға шақырды.

Таулы Қарабақ Республикасының жойылуы

2023 жылғы 28 қыркүйекте ТҚР басшысы Самвел Шахраманян 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап Таулы Қарабақ Республикасын жою тоқтату туралы Жарлыққа қол қойды.

Дереккөздер

1. Azerbaijan Launches Offensive in Breakaway Nagorno-Karabakh, Children Among Casualties.
2. Azerbaijani forces strike Armenian-controlled Karabakh, raising risk of new Caucasus war (19 September 2023).
3. Azerbaijan launches attack in Nagorno-Karabakh, announces 'evacuation' of Armenian population (19 September 2023).
4. Fighting flares between Azerbaijan and Armenia in Nagorno-Karabakh (19 September 2023). «Azerbaijan and Armenia have repeatedly clashed over Nagorno-Karabakh, which is internationally recognized as part of Azerbaijan but largely populated by ethnic Armenians and largely governed by the unrecognized Republic of Artsakh.».
5. Roth, Andrew Azerbaijan launches 'anti-terrorist' campaign in disputed Nagorno-Karabakh region (19 September 2023).
6. Ethnic Armenians accept Russia ceasefire plan after Azerbaijan offensive in Nagorno-Karabakh  (ағыл.), CNN (20 September 2023).
7. BREAKING: Stepanakert to disband army in ceasefire deal, CIVILNET (20 September 2023).
8. Isayev, Heydar Azerbaijan quiet as Karabakh negotiations progress  (ағыл.) (April 20, 2022).
9. Vock, Ido Fear and loathing in Armenia (en-US) (8 маусым 2023). — «President Aliyev told Nagorno-Karabakh Armenians to 'obey the laws of Azerbaijan [and] be a loyal and normal citizen of Azerbaijan'. He threatened that if the territory’s separatist institutions were not dissolved, Azerbaijan would dissolve them by force and rejected the prospect of international protections for ethnic Armenians.»
10. Hauer, Neil Karabakh blockade reaches critical point as food supplies run low  (ағыл.) (31 July 2023). — «With Azerbaijan now starving the 120,000 people it claims are its citizens, many observers now agree that the idea that Karabakh Armenians can live safely in Ilham Aliyev’s Azerbaijan is hardly credible.»
11. Ensuring free and safe access through the Lachin Corridor (20 маусым 2023). — «[the Parliamentary Assembly of the Council of Europe]...is extremely worried by events...which culminated on 12 December 2022 with the interruption of the free and safe passage through the Lachin corridor and the subsequent deliberate cutting of electricity and gas supplies to the region... [The Assembly]...urges Azerbaijan to restore electricity and gas supplies without delay or impediment.»
12. JOINT MOTION FOR A RESOLUTION on the humanitarian consequences of the blockade in Nagorno-Karabakh | RC-B9-0075/2023 | European Parliament  (ағыл.). — «whereas this humanitarian crisis was further aggravated by Azerbaijan’s disruption of the natural gas supply to Nagorno-Karabakh, which left houses, hospitals and schools without heating...[the European Parliament]...urges Azerbaijan to refrain from undermining the functioning of transport, energy and communication connections between Armenia and Nagorno-Karabakh in future.»
13. Gray, Sébastien Artsakh Blockade Nearing 1 Month, Shortages Widespread (en-US) (9 қаңтар 2023).
14. Avetisyan, Ani Nagorno-Karabakh reports gas cut for second time since start of blockade (en-US) (17 қаңтар 2023). — «"Daily two-hour power cuts instituted on 9 January were replaced with four-hour daily power cuts on 17 January."»
15. Green, Anna "Integration" of Nagorno-Karabakh Armenians (en-US) (28 шілде 2023).
16. Ivanova, Polina. 'People feel let down by Russia': disputed Caucasus enclave choked by blockade, Financial Times (15 тамыз 2023). «Others see the escalating humanitarian situation as a way to trigger an exodus. It is "indirect ethnic cleansing", said Giragosian, of the Regional Studies Center. "Not by bayonet, but rather by creating unbearable conditions." Suleymanov, the Azerbaijani ambassador, said Baku instead wanted to achieve full integration of the people of Nagorno-Karabakh. "They are our citizens", he said, adding that he believed they would be passport-holders soon.».
17. Statement by the Committee on Legal Affairs and Human Rights on the obstruction of the Lachin Corridor (4 мамыр 2023).
18. Statement on Azerbaijan s Noncompliance with February 22nd ICJ Order to Unblock Lachin Corridor  (ағыл.).
19. Applying the UN Framework of Analysis for Atrocity Crimes to the Nagorno-Karabakh Conflict (5 September 2023).
20. Azerbaijan opens fire on Armenian positions in Nagorno-Karabakh, and 2 people are reported killed (en-US) (19 қыркүйек 2023).
21. 19 sentyabr tarixindən Azərbaycan ərazisində "TikTok" sosial şəbəkəsinin fəaliyyətinə müvəqqəti məhdudiyyət tətbiq edilmişdir </noinclude> (әзір.).
22. Azərbaycanda "TikTok"un fəaliyyəti məhdudlaşdırılıb - ETX məlumat yaydı </noinclude> (әзір.), 1news.az.
23. Demourian, Avet Fighting flares again in a breakaway region in the Caucasus Mountains (en-US) (20 қыркүйек 2023).
24. Russia calls for halt to fighting between Azerbaijan, Nagorno-Karabakh (en-US) (20 қыркүйек 2023).
25. Russian aid arrives in Nagorno-Karabakh amid humanitarian crisis.
26. Nagorno-Karabakh 'will have to take relevant steps" to ensure physical security of population - presidency, .
27. Kirby, Paul Azerbaijan halts Karabakh offensive after ceasefire deal with Armenian separatists (21 September 2023).
28. Azerbaijan's shelling kills Russian peacekeeper in Nagorno-Karabakh (20 September 2023).
29. Yeghtsahogh was razed to the ground, Mets Shen is under siege, says village head.
30. КИРБИ, Пол Azerbaijan halts Karabakh offensive after ceasefire deal with Armenian separatists  (ағыл.). BBC (21 September 2023). Тексерілді, 2023-09=21.
31. Tense Azerbaijani, Nagorno-Karabakh 'Integration' Talks Conclude With No Statements  (ағыл.). Азаттық радиосы (21 September 2023). Тексерілді, 2023-09=21.
32. "Aserbaidschan soll Waffenruhe gebrochen haben"  (нем.). (). Тексерілді, 21 қыркүйек 2023.
33. BREAKING: Armed clashes start in the capital of Nagorno-Karabakh  (ағыл.). Visegrad 24 (21 September 2023). Тексерілді, 21 қыркүйек 2023.
34. Գնացեք Նիկոլին ասեք' գնա Ղարաբաղը պաշտպանի, ոնց ծախել են, այնպես էլ թող պաշտպանեն. Կարեն Ջալավյան  (арм) (22 September 2023).
35. Erməni komandir: "Gedin Nikola deyin ki, Qarabağı necə satıbsa, elə də qorusun" </noinclude> (әзір.) (22 September 2023).
36. Azerbaijan troops 'all around' Nagorno-Karabakh separatist stronghold. Aljazeera (22 September 2023).
37. Head of Azerbaijan's State Security Service meets with separatist leader in Shusha.
38. Russian peacekeepers deliver over 50 tonnes of food assistance to Nagorno-Karabakh (22 September 2023).
39. Humanitarian aid arrives in Nagorno-Karabakh, CNN (24 September 2023).
40. Информационный бюллетень Министерства обороны Российской Федерации о деятельности российского миротворческого контингента в зоне нагорно-карабахского конфликта (на 23 сентября 2023 г.). — «One ceasefire violation was recorded in the Mardakert region. As a result of the shootout, one serviceman of the Azerbaijani Armed Forces was wounded.»
41. A ceasefire violation was recorded in Martakert region. Ministry of Defense of the Russian Federation.
42. Արցախցիների մի խումբ արդեն Կոռնիձորում է,  (24 September 2023).
43. Azerbaijani flag raised in Aghdara-VIDEO.
44. Nagorno-Karabakh: more than 200 people injured after blast at fuel depot (25 September 2023).
45. Nagorno-Karabakh: Thousands flee as Armenia says ethnic cleansing under way (25 September 2023).
46. Azerbaijani President's Administration issues statement regarding medical aid for victims of explosion in Khankendi  (ағыл.),  (26 September 2023).
47. Fuel depot blast kills 20 in Nagorno-Karabakh as thousands flee to Armenia  (ағыл.),  (26 September 2023).
48. Nagorno-Karabakh representatives, Azeri authorities hold second meeting, third round set to take place in Stepanakert.
49. Psaledakis, Daphne. Exclusive: Senior US officials traveling to Armenia as Karabakh's Armenians start to leave, Reuters (25 September 2023).
50. Uncertain future for tens of thousands fleeing Nagorno-Karabakh. France 24 (26 September 2023).
51. Azerbaijan dismantles monument to Armenian terrorist in Khojavend.
52. Statement by Spokesperson for President of the European Council Charles Michel on Armenia-Azerbaijan normalisation - 26 September 2023 - Consilium.
53. https://apa.az/en/foreign-policy/assistant-to-azerbaijani-president-meets-with-secretary-of-the-security-council-of-armenia-in-brussels-412789
54. Azerbaijan launches attack in Nagorno-Karabakh, announces 'evacuation' of Armenian population  (ағыл.) (19 September 2023).
55. Live updates | Stepanakert under fire as Azerbaijan launches assault on Nagorno-Karabakh (en-US) (19 қыркүйек 2023). — «Political analyst and peace activist Bahruz Samadov said the goal was the ethnic cleansing of the region’s Armenian population. ‘The ultimate goal is to de-Armenianize Nagorno-Karabakh. The constant ontological insecurity that Azerbaijan preserves in [Nagorno-Karabakh] is the policy that has a destination — to destroy Nagorno-Karabakh’s agency. The same policy of blockage and bombardment already took place in the 1990s.’»
56. Azerbaijan opens fire on Armenian positions in Nagorno-Karabakh, and 2 people are reported killed (en-US) (19 қыркүйек 2023).
57. Nagorno-Karabakh crisis lays bare Armenia’s deteriorating relations with Russia (20 September 2023).
58. В Ереване протестующие перекрыли проспект Тиграна Меца  (орыс.) (20 сентября 2023).
59. The police detain protesters at Republic Square in Yerevan.
60. Azerbaijan says its forces have broken through Armenian lines in Karabakh (19 September 2023).
61. Turkey's Erdogan backs Azerbaijan's offensive in Nagorno-Karabakh, as US, Russia urge restraint (19 September 2023).
62. Palabras del presidente de la Nación, Alberto Fernández, en la sesión de Debate General del 78 Período de Sesiones de la Asamblea General de Naciones Unidas, en Nueva York, Estados Unidos  (исп.) (20 September 2023).
63. Ramzi Teymurov: Nagorno Karabaj "es un asunto interno de Azerbaiyán, no tiene nada que ver con Armenia"  (исп.),  (20 September 2023).
64. World reacts amid Azerbaijan-Armenia tensions over Nagorno-Karabakh attack. .
65. U.S. calls for end to hostilities in Nagorno-Karabakh after Azerbaijan launches attack.
66. . İran XİN: İran Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi hesab edir və məsələlər bu çərçivədə həll olunmalıdır </noinclude> (әзір.) (20 қыркүйек 2023). Тексерілді 20 қыркүйектің 2023.
67. . Qazaxıstan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə tam dəstəyini bir daha təsdiqləyib </noinclude> (әзір.) (20 қыркүйек 2023). Тексерілді 20 қыркүйектің 2023.
68. Azerbaijan launches attack on Nagorno-Karabakh as peace with Armenia ends  (ағыл.).
69. Statement of the Secretary General of the Organization of Turkic States on anti-terror measures by Azerbaijan (20 September 2023).
70. МЧС Азербайджана рапортовало о доставке гумпомощи в Карабах
71. В Нагорный Карабах вошла первая колонна с гумпомощью МККК
72. Гуманитарка, коридоры и списки. Как Азербайджан договаривается с армянами Карабаха
73. Степанакерт сообщил о договоренностях с Баку
74. Как проходит разоружение Карабаха и почему Армения обвиняет российских миротворцев YouTube сайтында
75. Меджид, Фаик Баку отчитался о палаточных городках для жителей трех районов Карабаха  (орыс.) (23 сентября 2023).
76. Баласян, Лусине Администрация Алиева: Степанакерт подключен к энергосистеме Азербайджана  (орыс.) (24 сентября 2023).
77. Баку сообщил об итогах встречи в Ходжалы с представителями Карабаха
78. Азербайджан начал регистрировать армян Карабаха для определения их юрстатуса
79. Баку призвал армян Карабаха не покидать места своего жительств
80. Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named break