Карелдер (өздік атауы – карьяла) – Ресей Федерациясы құрамына кіретін Карелия Республикасында тұратын фин-угор халқы. Сондай-ақ, халық өкілдерінің бір бөлігі көршілес Ленинград, Тверь және Мурманскі облыстарына қоныстанған. Жалпы саны 60,8 мың адам. (2010, халық санағы).
Карелдер | |
карьяла | |
Бүкіл халықтың саны | |
---|---|
60 800 | |
Ең көп таралған аймақтар | |
Тілдері | |
Діні | |
Таралуы және халқы
2010 жылғы санақ бойынша карельдердің саны: Карель Республикасында – 45 570 (74,9%), Тверь облысында - 7 394, Санкт-Петербургте – 1 396, Мурманск облысында - 1 376, Ленинград облысында – 1345 адам тұрады. Сондай-ақ Мәскеуде тұратын 385 адам және Новгород облысында 183 адам өздерін карел ұлтының өкіліміз деп санайды. Жалпы алғанда, Ресей Федерациясында кем дегенде 60 мың карел халқы тұрады. 2020 жылғы халық санағы бойынша – 32 422.
Карелдердің едәуір бөлігі Финляндияда тұрады, бірақ бұл елде олардың санын сенімді түрде анықтау мүмкін емес, өйткені Финляндиядағы карелдер фин ұлтының бөлігі болып саналады. Дегенмен, Финляндияда 25 мыңға жуық адам карел тілін еркін түсінсе, 5 мыңға жуық адам сөйлейді.
Карелдер басқа елдерде де кездеседі: Украинада – 1,5 мыңға жуық адам, Қазақстанда кемінде 700 адам, Беларусьте 500-ден астам адам, Эстонияда 400-ге жуық және да 400-ге жуық адам қонстанған.
Тілі
Тілі - , Финн-угор тілдері шоғырының финн тобына жатады. Карель тілі үш диалектіге (карель, ливвик немесе людик) бөлінеді. Карел тілінің солтүстік диалектісі (карел тілі) фин тіліне өте ұқсас деп саналады. Оңтүстік диалекті Ливвик – вепс тіліне жақын. Қазіргі карелиялықтар латын тілінде жазады. Дегенмен, ең көне құжат орыс әріптерімен жазылған. Археологтар 1963 жылы Новгородта Карел тілінде 13 ғасырға жататын қайың қабығы туралы құжат тапты.
1989 жылы Карелия билігі ресми түрде карел алфавитін (ливвик диалектісі) бекітті. Қазір республика Ресей құрамындағы титулды халықтың тілі мемлекеттік мәртебеге ие болмаған жалғыз бұрынғы Кеңестік автономия болып табылады. Бұл мәртебе туралы мәселе 1991 жылдан бері облыста өтіп жатқан карелиялықтардың әрбір съезінде көтеріледі.
Діні
Бастапқыда карелдер пұтқа табынушы болды. Алайда, Карел халқын 1227 жылы Александр Невскийдің әкесі Ярослав Всеволодович шомылдыру рәсімінен өткізді. Новгород князі өз аумағымен көршілес жерлерде пұтқа табынушылардың өмір сүруіне жол бермеді.
Жергілікті халықтың көпшілігі православие дінін ұстанады. Ғалымдар тіпті карелдердің православие дінін қабылдаған жерін анықтады: бұл Ладога көлінің жағасындағы Куркиёки ауылы.
Сырт келбеті
Сыртқы жағынан олар орыстарға ұқсайды, алайда, Онега мен ақ көлдер арасында тараған Балтық-фин этникалық тобы ұлттың қалыптасуына әсер еткендіктен карелдердің айқын еуропалық ерекшеліктері бар. Сондықтан карелиялықтардың орыс, фин және еуропалық бет-әлпет ерекшеліктеріне ие.
Қазіргі карелдер:
- биік бойлы;
- жіңішке және әдемі дене бітімі;
- тұрақты бет ерекшеліктері бар жоғары маңдайлы;
- ашық қоңыр немесе қоңыр шашты;
- ашық (көк немесе сұр) көзді.
Этногенезі
Карелдердің шығу тегі (этногенезі) мәселесін әлі толық шешілген деп санауға болмайды. Карель этнонимімен біріккен тайпалар өмір сүрген және қазіргі карелдіктердің ата-бабалары қалыптасқан этникалық аймақтың өзегі Ладога көлінің солтүстік және солтүстік-батыс жағалауы болғаны жалпы қабылданған. Ежелгі карелдіктер XI—XII ғасырларда жергілікті, батыс фин халқының және оңтүстік-шығыс Ладога аймағынан келгендердің негізінде қалыптасқан деген кең таралған көзқарас бар.
Соңғы кездері Карелияның оңтүстігінде және Финляндияның оңтүстік-шығысында 1 мыңжылдықтың бірінші жартысында ежелгі карелдердің ерте кезде қалыптасқаны туралы гипотеза алға тартылды. Тарихи, археологиялық, фольклорлық және лингвистикалық деректер Корела XII ғасырда белгілі материалдық мәдениеті және бай фольклорлық-эпостық дәстүрі бар тәуелсіз ұлттық (этникалық) қауымдастық ретінде әрекет еткенін көрсетеді.
Тарихы
Карель халқының ұйысуы 12 – 15 ғасырларда Ресей империясының аумағында жүрді. Орта ғасырларда Швеция мен Ресей арасында, содан кейін Ұлы Новгород, Ұлы Мәскеу Герцогтігі, орыс патшалығы арасында карелдер мекендейтін аумақты бақылау үшін ұзаққа созылған соғыстар болды. Орыс-швед соғыстарының нәтижесінде шекаралар өзгеріп, Карел жерінің бір бөлігі Швецияның құрамына кірді. 1583 жылғы Плюсский бітімінен және 1617 жылғы Столбовский бейбіт келісімінен кейін Ладога көлінің айналасындағы жерлер мен Неваның сағасы Швецияға кетті, жергілікті православиелік карел халқы Тверь маңына көшуге мәжбүр болды. Нәтижесінде карелдердің қоныстану аймағы үш бөлек аймаққа бөлінді: ең үлкені Тверь жерінде, екіншісі — Карел уезінде, үшіншісі-Швецияға өткен аумақта.
1920 жылы 8 маусымда Олонец және Архангельск губернияларының Карел елді мекендерінен ВЦИК декретімен Карелия еңбек коммунасы құрылды, оның мұрагері қазіргі уақытта Карелия Республикасы болып табылады. 1937 жылы 8 шілдеде БКП(б) ОК Саяси Бюросының шешімімен Калинин облысы аудандарының құрамында карелдер қоныстанған Карел ұлттық округі құрылды. 1990 жылы 9 тамызда КАКСР Жоғарғы Кеңесі Карел АССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады.
Кәсібі
19-20 ғасырдың басындағы дәстүрлі егіншіліктің негізі үш танапқа негізделген егіншілік болды. Мал шаруашылығы, соның ішінде бұғы шаруашылығы (Карелияның солтүстігінде) қосалқы маңызға ие болды. Бірқатар салаларда маңызды рөлді аңшылық және балық аулау және орман шаруашылығы өнеркәсіптері атқарды: ағаш кесу және өңдеу, шайыр өндіру. Қолөнердің ең дамыған түрлері: темір балқыту және өңдеу, зергерлік бұйымдар жасау, тоқымашылық, кесте тігу, алтын кесте және інжу-маржанды кестелеу, тоқу, сабан тоқу, ағаш ою және кескіндеме.
XVIII ғасырдан бастап жалдамалы жұмысқа тұру айтарлықтай ауқымға ие болды. Солтүстік Карелияда 1830 жылдардан бастап Финляндияның шекаралас аудандарымен сауда-саттық жолға қойылды. Қазіргі уақытта карелдердің едәуір бөлігі әртүрлі салаларда (ағаш өңдеу және целлюлоза-қағаз, машина жасау) және орман шаруашылығында жұмыс істейді. Ауылда тіршілікті қамтамасыз етудің негізі - ауыл шаруашылығы өндірісі, негізінен сүт бағытындағы мал шаруашылығы болып қала береді. Жаңа сала - аң терісі шаруашылығы құрылды.
Тұрмыс салты
ХХ-ғасырдың басына дейін бірқатар аудандарда 3-4 ұрпақтан тұратын үлкен отбасы (40 адамға дейін) өмір сүрді, олар ортақ меншік пен ұжымдық еңбекпен сипатталды. Барлық ағайындылардың мұрагерлік құқығы бірдей болды. Қазіргі карелдік отбасының негізгі формасы екі немесе үш ұрпақтан тұратын шағын отбасы, қалаларда әдетте ата-аналар мен бір баладан, ауылдарда - ата-аналар мен 2-3 баладан тұрады. Карелдер мен орыстар немесе белорустар арасындағы ұлтаралық неке, әсіресе 1940 жылдардың ортасынан бастап кең етек алды.
Елді-мекендері өзен немесе көл жағалауларында қоныстанған. Елді мекендердің формалары (үйлердің қасбеттерінің орналасуы, бағыты бойынша) негізінен үш нұсқада: тәртіпсіз орналасқан, жағалау-қатарда орналасқан (XVI—XVII ғасырлардан бастап) және көшелерде орналасқан (XIX ғасырдан бастап). Карел тұрғын үйлері солтүстік ресейлік тұрғын үйге жақын, ағаш үйінің айтарлықтай биіктігі және отбасына арналған тұрғын үй мен бір шатырдың астындағы малға арналған ғимараттардың үйлесімі. Үйлер ою-өрнекпен, тақтайшалармен, сәндік балкондармен безендірілген. Тұрғын үйлері, қора-қопсысы биік іргетасқа ағаштан қаланып тұрғызылады.
Дәстүрлі киімдері финн, славян халықтары киім үлгісіне ұқсас. Әйелдер киімі кешенінің негізі: әртүрлі жейде, сарафан (XVI ғ.), белдемшелі күртеше, орамал. Ерлер киімі қиғаш жағасы бар көйлек пен тар қадамды шалбардан тұрды. Ладога аймағында тігіссіз белдемшенің көне түрі (хурстут) болған, ал олонец карелдері арасында белдемше кешені болған.
Солтүстік карелдіктерге арқа жағы кесілген әйелдер көйлегі, басы имек аяқ киім, ал карелдіктердің барлық топтары үшін - ерлердің мойын орамалдары, тоқылған белдіктер тән. Қайың қабығынан, былғарыдан, үлбірден, киізден жасалған аяқ киім бар.
Дәстүрлі тағамында көл балығы (тұздалған, кептірілген), өсімдік және жануарлар өнімдері, орман өнімдері басым болды. Сүйікті тағамы - Карелияның солтүстігінде - ұнмен, оңтүстігінде - картоп пен інжу арпасымен жаңа піскен балық сорпасы. Бәліштердің бірнеше түрі - жексенбілік және мерекелік дастарханның дәстүрлі тағамдары. Ежелгі тағам - сұлы құймақтары. Олар солтүстікте және орталық Карелияда қышқыл нан пісірді. Сусындар - шай, солтүстікте кофе, бұрын - репа квасы.
Қазіргі уақытта карелдер диета сатып алынған өнімдермен қамтылған. Олар ұн және жарма өнімдерін дайындауды жалғастыруда: пирогтар, калитка, сочни, жарма ботқалары және көптеген балық тағамдары. Жидектер мен саңырауқұлақтарды жинау дәстүрі сақталған.
Фольклордан бай ауыз әдебиеті сақталған. Карельдердің “Калевала” эпосы, басқа да тарихи жырлары елін қорғаған батырларына арналған. Прозалық фольклор - аңыздар, эпостармен берілген. Ертегілерінде-жануарлар туралы ертегілер, тұрмыстық ертегілер бар. Халық хореографиясы көптеген ойындар мен билермен ұсынылған: квадрил, ристу-кондра, крууга, пайккакис, пирилейики, шинка, шулилуикка, хумахус және т.б.
Қазақстандағы карельдер
Алғашқы легі 1930 ж. қуғын-сүргін кезінде, екінші толқыны соғыс жылдары Қазақстанға жер ауып келген. Қазақстандағы карельдердің саны - 518 адам (2009).
Танымал тұлғалар
- Леонид Александрович Комаров - әйгілі хоккейші;
- Евгения Владимировна Медведева-Арбузова – Олимпиада ойындарының қатысушысы;
- Федор Михайлович Терентьев – шаңғы спортының шебері;
- Яакко Ругоев - белгілі карел жазушысы, ақын;
Дереккөздер
- https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5671632?ysclid=lsde56ipw9419976550
- Латвия
- https://nazaccent.ru/nations/karel/
- https://fedpress.ru/article/3230131
- https://experience.tripster.ru/articles/karely-istoriya-tradicii-i-obychai-naroda/
- https://travelask.ru/articles/karely-narod-s-bogatymi-traditsiyami-i-otkrytoy-dushoy?ysclid=lsdel51smh784954456
- https://vedlozero.ru/karelia/karely-i-karelskij-yazyk/about#:~:text=%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8B%20%E2%80%94%20%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%20%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85,%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%20%D0%BD%D0%B0%20%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%20%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%8F
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
- http://www.etnosy.ru/node/230
- http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARL
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 197-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- https://musculat.ru/workout-at-home/leonid-komarov-samyi-izvestnyi-russkii-finn-v-hokkee-leo-komarov/
- http://www.flgr.ru/flgr/legends/1951.html
- https://www.sports.ru/tribuna/blogs/spotforsport/2931884.html?ysclid=lseeyup3pf678314476
- https://wiki-karelia.ru/articles/lyudi/iaakko-rugoev/?ysclid=lsefps9exh742169658
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Karelder ozdik atauy karyala Resej Federaciyasy kuramyna kiretin Kareliya Respublikasynda turatyn fin ugor halky Sondaj ak halyk okilderinin bir boligi korshiles Leningrad Tver zhәne Murmanski oblystaryna konystangan Zhalpy sany 60 8 myn adam 2010 halyk sanagy KarelderkaryalaBүkil halyktyn sany60 800En kop taralgan ajmaktar ResejTilderi orys tiliDinipravoslav shirkeuiTaraluy zhәne halky2010 zhylgy sanak bojynsha karelderdin sany Karel Respublikasynda 45 570 74 9 Tver oblysynda 7 394 Sankt Peterburgte 1 396 Murmansk oblysynda 1 376 Leningrad oblysynda 1345 adam turady Sondaj ak Mәskeude turatyn 385 adam zhәne Novgorod oblysynda 183 adam ozderin karel ultynyn okilimiz dep sanajdy Zhalpy alganda Resej Federaciyasynda kem degende 60 myn karel halky turady 2020 zhylgy halyk sanagy bojynsha 32 422 Karelderdin edәuir boligi Finlyandiyada turady birak bul elde olardyn sanyn senimdi tүrde anyktau mүmkin emes ojtkeni Finlyandiyadagy karelder fin ultynyn boligi bolyp sanalady Degenmen Finlyandiyada 25 mynga zhuyk adam karel tilin erkin tүsinse 5 mynga zhuyk adam sojlejdi Karelder baska elderde de kezdesedi Ukrainada 1 5 mynga zhuyk adam Қazakstanda keminde 700 adam Belaruste 500 den astam adam Estoniyada 400 ge zhuyk zhәne da 400 ge zhuyk adam konstangan TiliTili Finn ugor tilderi shogyrynyn finn tobyna zhatady Karel tili үsh dialektige karel livvik nemese lyudik bolinedi Karel tilinin soltүstik dialektisi karel tili fin tiline ote uksas dep sanalady Ontүstik dialekti Livvik veps tiline zhakyn Қazirgi kareliyalyktar latyn tilinde zhazady Degenmen en kone kuzhat orys әripterimen zhazylgan Arheologtar 1963 zhyly Novgorodta Karel tilinde 13 gasyrga zhatatyn kajyn kabygy turaly kuzhat tapty 1989 zhyly Kareliya biligi resmi tүrde karel alfavitin livvik dialektisi bekitti Қazir respublika Resej kuramyndagy tituldy halyktyn tili memlekettik mәrtebege ie bolmagan zhalgyz buryngy Kenestik avtonomiya bolyp tabylady Bul mәrtebe turaly mәsele 1991 zhyldan beri oblysta otip zhatkan kareliyalyktardyn әrbir sezinde koteriledi DiniBastapkyda karelder putka tabynushy boldy Alajda Karel halkyn 1227 zhyly Aleksandr Nevskijdin әkesi Yaroslav Vsevolodovich shomyldyru rәsiminen otkizdi Novgorod knyazi oz aumagymen korshiles zherlerde putka tabynushylardyn omir sүruine zhol bermedi Zhergilikti halyktyn kopshiligi pravoslavie dinin ustanady Ғalymdar tipti karelderdin pravoslavie dinin kabyldagan zherin anyktady bul Ladoga kolinin zhagasyndagy Kurkiyoki auyly Syrt kelbetiSyrtky zhagynan olar orystarga uksajdy alajda Onega men ak kolder arasynda taragan Baltyk fin etnikalyk toby ulttyn kalyptasuyna әser etkendikten karelderdin ajkyn europalyk erekshelikteri bar Sondyktan kareliyalyktardyn orys fin zhәne europalyk bet әlpet erekshelikterine ie Қazirgi karelder biik bojly zhinishke zhәne әdemi dene bitimi turakty bet erekshelikteri bar zhogary mandajly ashyk konyr nemese konyr shashty ashyk kok nemese sur kozdi EtnogeneziKarelderdin shygu tegi etnogenezi mәselesin әli tolyk sheshilgen dep sanauga bolmajdy Karel etnonimimen birikken tajpalar omir sүrgen zhәne kazirgi kareldikterdin ata babalary kalyptaskan etnikalyk ajmaktyn ozegi Ladoga kolinin soltүstik zhәne soltүstik batys zhagalauy bolgany zhalpy kabyldangan Ezhelgi kareldikter XI XII gasyrlarda zhergilikti batys fin halkynyn zhәne ontүstik shygys Ladoga ajmagynan kelgenderdin negizinde kalyptaskan degen ken taralgan kozkaras bar Karelder 1928 zh Songy kezderi Kareliyanyn ontүstiginde zhәne Finlyandiyanyn ontүstik shygysynda 1 mynzhyldyktyn birinshi zhartysynda ezhelgi karelderdin erte kezde kalyptaskany turaly gipoteza alga tartyldy Tarihi arheologiyalyk folklorlyk zhәne lingvistikalyk derekter Korela XII gasyrda belgili materialdyk mәdenieti zhәne baj folklorlyk epostyk dәstүri bar tәuelsiz ulttyk etnikalyk kauymdastyk retinde әreket etkenin korsetedi TarihyKarel halkynyn ujysuy 12 15 gasyrlarda Resej imperiyasynyn aumagynda zhүrdi Orta gasyrlarda Shveciya men Resej arasynda sodan kejin Ұly Novgorod Ұly Mәskeu Gercogtigi orys patshalygy arasynda karelder mekendejtin aumakty bakylau үshin uzakka sozylgan sogystar boldy Orys shved sogystarynyn nәtizhesinde shekaralar ozgerip Karel zherinin bir boligi Shveciyanyn kuramyna kirdi 1583 zhylgy Plyusskij bitiminen zhәne 1617 zhylgy Stolbovskij bejbit kelisiminen kejin Ladoga kolinin ajnalasyndagy zherler men Nevanyn sagasy Shveciyaga ketti zhergilikti pravoslavielik karel halky Tver manyna koshuge mәzhbүr boldy Nәtizhesinde karelderdin konystanu ajmagy үsh bolek ajmakka bolindi en үlkeni Tver zherinde ekinshisi Karel uezinde үshinshisi Shveciyaga otken aumakta 1920 zhyly 8 mausymda Olonec zhәne Arhangelsk guberniyalarynyn Karel eldi mekenderinen VCIK dekretimen Kareliya enbek kommunasy kuryldy onyn murageri kazirgi uakytta Kareliya Respublikasy bolyp tabylady 1937 zhyly 8 shildede BKP b OK Sayasi Byurosynyn sheshimimen Kalinin oblysy audandarynyn kuramynda karelder konystangan Karel ulttyk okrugi kuryldy 1990 zhyly 9 tamyzda KAKSR Zhogargy Kenesi Karel ASSR nin memlekettik egemendigi turaly Deklaraciya kabyldady Kәsibi19 20 gasyrdyn basyndagy dәstүrli eginshiliktin negizi үsh tanapka negizdelgen eginshilik boldy Mal sharuashylygy sonyn ishinde bugy sharuashylygy Kareliyanyn soltүstiginde kosalky manyzga ie boldy Birkatar salalarda manyzdy roldi anshylyk zhәne balyk aulau zhәne orman sharuashylygy onerkәsipteri atkardy agash kesu zhәne ondeu shajyr ondiru Қolonerdin en damygan tүrleri temir balkytu zhәne ondeu zergerlik bujymdar zhasau tokymashylyk keste tigu altyn keste zhәne inzhu marzhandy kesteleu toku saban toku agash oyu zhәne keskindeme XVIII gasyrdan bastap zhaldamaly zhumyska turu ajtarlyktaj aukymga ie boldy Soltүstik Kareliyada 1830 zhyldardan bastap Finlyandiyanyn shekaralas audandarymen sauda sattyk zholga kojyldy Қazirgi uakytta karelderdin edәuir boligi әrtүrli salalarda agash ondeu zhәne cellyuloza kagaz mashina zhasau zhәne orman sharuashylygynda zhumys istejdi Auylda tirshilikti kamtamasyz etudin negizi auyl sharuashylygy ondirisi negizinen sүt bagytyndagy mal sharuashylygy bolyp kala beredi Zhana sala an terisi sharuashylygy kuryldy Turmys saltyHH gasyrdyn basyna dejin birkatar audandarda 3 4 urpaktan turatyn үlken otbasy 40 adamga dejin omir sүrdi olar ortak menshik pen uzhymdyk enbekpen sipattaldy Barlyk agajyndylardyn muragerlik kukygy birdej boldy Қazirgi kareldik otbasynyn negizgi formasy eki nemese үsh urpaktan turatyn shagyn otbasy kalalarda әdette ata analar men bir baladan auyldarda ata analar men 2 3 baladan turady Karelder men orystar nemese belorustar arasyndagy ultaralyk neke әsirese 1940 zhyldardyn ortasynan bastap ken etek aldy Karel kesteleri Eldi mekenderi ozen nemese kol zhagalaularynda konystangan Eldi mekenderdin formalary үjlerdin kasbetterinin ornalasuy bagyty bojynsha negizinen үsh nuskada tәrtipsiz ornalaskan zhagalau katarda ornalaskan XVI XVII gasyrlardan bastap zhәne koshelerde ornalaskan XIX gasyrdan bastap Karel turgyn үjleri soltүstik resejlik turgyn үjge zhakyn agash үjinin ajtarlyktaj biiktigi zhәne otbasyna arnalgan turgyn үj men bir shatyrdyn astyndagy malga arnalgan gimarattardyn үjlesimi Үjler oyu ornekpen taktajshalarmen sәndik balkondarmen bezendirilgen Turgyn үjleri kora kopsysy biik irgetaska agashtan kalanyp turgyzylady Dәstүrli kiimderi finn slavyan halyktary kiim үlgisine uksas Әjelder kiimi kesheninin negizi әrtүrli zhejde sarafan XVI g beldemsheli kүrteshe oramal Erler kiimi kigash zhagasy bar kojlek pen tar kadamdy shalbardan turdy Ladoga ajmagynda tigissiz beldemshenin kone tүri hurstut bolgan al olonec karelderi arasynda beldemshe kesheni bolgan Soltүstik kareldikterge arka zhagy kesilgen әjelder kojlegi basy imek ayak kiim al kareldikterdin barlyk toptary үshin erlerdin mojyn oramaldary tokylgan beldikter tәn Қajyn kabygynan bylgarydan үlbirden kiizden zhasalgan ayak kiim bar Dәstүrli tagamynda kol balygy tuzdalgan keptirilgen osimdik zhәne zhanuarlar onimderi orman onimderi basym boldy Sүjikti tagamy Kareliyanyn soltүstiginde unmen ontүstiginde kartop pen inzhu arpasymen zhana pisken balyk sorpasy Bәlishterdin birneshe tүri zheksenbilik zhәne merekelik dastarhannyn dәstүrli tagamdary Ezhelgi tagam suly kujmaktary Olar soltүstikte zhәne ortalyk Kareliyada kyshkyl nan pisirdi Susyndar shaj soltүstikte kofe buryn repa kvasy Қazirgi uakytta karelder dieta satyp alyngan onimdermen kamtylgan Olar un zhәne zharma onimderin dajyndaudy zhalgastyruda pirogtar kalitka sochni zharma botkalary zhәne koptegen balyk tagamdary Zhidekter men sanyraukulaktardy zhinau dәstүri saktalgan Folklordan baj auyz әdebieti saktalgan Karelderdin Kalevala eposy baska da tarihi zhyrlary elin korgagan batyrlaryna arnalgan Prozalyk folklor anyzdar epostarmen berilgen Ertegilerinde zhanuarlar turaly ertegiler turmystyk ertegiler bar Halyk horeografiyasy koptegen ojyndar men bilermen usynylgan kvadril ristu kondra kruuga pajkkakis pirilejiki shinka shuliluikka humahus zhәne t b Қazakstandagy karelderAlgashky legi 1930 zh kugyn sүrgin kezinde ekinshi tolkyny sogys zhyldary Қazakstanga zher auyp kelgen Қazakstandagy karelderdin sany 518 adam 2009 Tanymal tulgalarLeonid Aleksandrovich Komarov әjgili hokkejshi Evgeniya Vladimirovna Medvedeva Arbuzova Olimpiada ojyndarynyn katysushysy Fedor Mihajlovich Terentev shangy sportynyn sheberi Yaakko Rugoev belgili karel zhazushysy akyn Derekkozderhttps old bigenc ru ethnology text 5671632 ysclid lsde56ipw9419976550 Latviya https nazaccent ru nations karel https fedpress ru article 3230131 https experience tripster ru articles karely istoriya tradicii i obychai naroda https travelask ru articles karely narod s bogatymi traditsiyami i otkrytoy dushoy ysclid lsdel51smh784954456 https vedlozero ru karelia karely i karelskij yazyk about text D0 9A D0 B0 D1 80 D0 B5 D0 BB D1 8B 20 E2 80 94 20 D0 BE D0 B4 D0 B8 D0 BD 20 D0 B8 D0 B7 20 D0 BA D0 BE D1 80 D0 B5 D0 BD D0 BD D1 8B D1 85 D0 BF D1 80 D0 BE D0 B6 D0 B8 D0 B2 D0 B0 D0 B5 D1 82 20 D0 BD D0 B0 20 D1 82 D0 B5 D1 80 D1 80 D0 B8 D1 82 D0 BE D1 80 D0 B8 D0 B8 20 D0 A0 D0 B5 D1 81 D0 BF D1 83 D0 B1 D0 BB D0 B8 D0 BA D0 B8 20 D0 9A D0 B0 D1 80 D0 B5 D0 BB D0 B8 D1 8F Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IV tom http www etnosy ru node 230 http www etnolog ru people php id KARL Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 197 bet ISBN 978 601 7472 88 7 https musculat ru workout at home leonid komarov samyi izvestnyi russkii finn v hokkee leo komarov http www flgr ru flgr legends 1951 html https www sports ru tribuna blogs spotforsport 2931884 html ysclid lseeyup3pf678314476 https wiki karelia ru articles lyudi iaakko rugoev ysclid lsefps9exh742169658