Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Дәстүрлі билер соты - XIX ғасырдың бас кезіне дейін қазақтардың өздеріне тән бірегей дәстүрлі билер соты болды. Ол көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтына бейімделген еді. XIX ғасырдың 20-жылдарынан бастап патша үкіметі былер сотын бірте-бірте жоя бастады.
Билер, билер соты және олардың қазақ қоғамы өміріндегі атқарған рөлі
Ресей Қазақстан аумағына азаматтық және әскери сот жүйесін енгізгенге дейін мұнда дәстүрлі билер соты болатын. Ол қылмыстық, мүліктік, ішкі отбасылық тәртіп бұзушылықтар мен қылмыс түрлерін қарап, қоғамның құқықтық өмірін ретке келтіріп отыратын.
Қазақ қоғамында билер ешқашан сайланып та, тағайындалып та қойылмаған. Би лауазымына бекіту деген атымен болмаған. Би қызметі атадан балаға мұра болып та қалмайтын. Би болатын адамның бойынан бірнеше қасиет табылуы тиіс еді. Би,
- біріншіден, қазақтың дәстүрлі әдет құқығын жете білуге міндетті. Мәселен, ол «{{Қасым ханның қасқа жолын]]», «Есім ханның ескі жолын», Тәуке ханның «Жеті жарғысын» жатқа білуі керек.
- Екіншіден, би атағынан үміткердің шешендік өнер мен аталы сөзді жақсы меңгеруі қажет.
- Үшіншіден, барынша адал, ешкімге бұра тартпайтын әділ болуы шарт. Ондай билердің атақ-даңқы жөніндегі хабар дала тұрғындары арасына тез таралатын. Кейде билердің баласы да өзінің бойындағы қасиеттеріне қарай би бола алатын. Бірақ мұндай жағдай ілуде бір рет кездесетін.
Өзінің беделіне дақ түсірген би сот ісіне араласу құқығынан айырылды. Дала тұрғындары өзіне жүгінуін тоқтатқан кезден бастап ол би аталудан қалады. Өз ұлының бойында би боларлық қасиеттері бар екенін байқаған ата-ана оның дүниеге көзқарасын дұрыс қалыптастырудың амалын қарастырған. Оны жас кезінен атақты билердің нөкерлері қатарына қосуға тырысты. Сөйтіп бала жастайынан далалық сот билігінің небір нәзік тұстарын меңгеруге ден қоятын. Болашақта би болудан үміткер бала қылмыстық істер қаралатын сот процесіне үнемі қатысып отырған.
Сот процесі шағымданушының тілегі немесе хан мен сұлтан, старшындардың тапсыруы бойынша басталды. Дәстүрге сай ежелгі салт-жоралар қатаң сақталынды. Мәселен, белгілі бір бидің билік жүргізуін таңдау үшін сотқа қатысушылар оның алдына қамшы тастайтын. Билер соты әдеттегі ұсақ тәртіп бұзушылықтан бастап ең ауыр қылмыс саналатын кісі өлтіруге дейінгі қылмысты істерді қарастырды.
Билер соты дауға әділ билік айту принципі бойынша жүргізілетін. Би әділ де тапқыр, Әйтеке би айтқандай,
| “ | 'дұрыс сөзге тоқтай білген, сөзін тоқтата білген' | ” |
дана болуы тиіс. Билер қазақ халқының ауызбірлігін, өзара түсінісуін нығайтып, дау-шарды әділ шешіп отырған. Бидің бір өзі тергеушінің, әрі айыптаушы мен судьяның (қазының) қызметін қоса атқарған.
Билер соты ауызекі сөз жарыстыру түрінде өтетін. Куәлардан жауап алу да қарастырылатын. Билер сотының бір артықшылығы ол халықтың көз алдында ашық өткізілетін, оған кез келген адам өзінің қалауынша қатыса алатын. Екі би айтысқанда жалпы үкімді шығару үшін сайланған.
шешімін сұлтандар мен старшындар жүзеге асыратын. Билердің әділетсіз шешіміне шағым жасау ілуде бір рет, өте сирек кездесетін. Би дұрыс үкім шығармаған жағдайда өзінің абыройы мен беделінен жұрдай болып, би атағынан айырылып қалатын. Би өзінің сіңірген еңбегі үшін «бидің билігі» деген сыйақы алатын. Ол кінәлі жақтын есебінен өндірілетін. Сыйақының мөлшері дауда өндірілетін мүліктің оннан бір бөлігіне тең болатын.
XVIII ғасырда мемлекеттік және қоғамдық кызметінің маңыздылығы, шешендік өнерінің күші мен поэтикалық шеберлігі жағынан Қазақстан тарихында өшпес із қалдырған атақты билер болды. Олар —
Куәлар
Айыпкердің күнәлі екенін дәлелдеу немесе оны ақтап шығу үшін жұртқа кеңінен танымал кемінде 2-4 адамның куәлігі керек болатын. Ондай куәлар табылмаған жағдайда адал адамдардың ант ішуіне жүгіну рәсімі қолданылатын. Әйелдердің, үй қызметшілері мен құлдардың, жасы кәмелетке толмаған балалардың куәгер болуына, ант ішуіне рүқсат етілмейтін.
Мінез-құлқы нашар адамдар да куәгерлікке алынбайтын. Бұрын өтірік куәлік бергені белгілі болған адамдар да куәгер бола алмайтын. Куәгерлер арнайы адам жіберіп, жасауыл арқылы алдырылатын.
Жасауылдардың еңбегіне төленетін ақы күнәлі жақтың есебінен өндіріп алынатын. Сұлтандар мен елге сыйлы адамдардың куәгерлігі олар ант ішпей-ақ қабылдана беретін.
Ант ішу
Билер сотының тағы бір артықшылығы айыпкерге тағылатын күнә жеткіліксіз жағдайда ақылдастар алқасының көмегіне жүгінетін болған. Ақылдастар алқасы айыпкерді жақсы білетін, оның адал да әділ руластарынан тұратын болуы тиіс еді. Олар өздерінің адалдығына ант ішіп, сотқа тартылған адамды не айыптайтын, не ақтап шығатын.
Ақылдастардың саны қаралатын істің қаншалықты күрделі екендігіне байланысты болатын. Ант ішкізу сот ісінде өтірік айтпауы, жалған куә болмауы үшін жүзеге асырылатын. Ант ішу талапкерге де, жауапкерге де, куәлерге де бірдей қолданылды.
- Ант ішкізу үшін әлдебір биік жота, ата-бабалар зираты, сондай-ақ көлдің немесе өзеннің көрікті жағасы таңдап алынатын. Сотқа шақырылған әрбір адам шамамен мынандай мазмұнда ант ішетін болған:
| “ | 'Егер мен жалган куәлік айтатын болсам, ондаменің жазамды бір Құдайдың өзі беретін болсын, екі дүниеде де жақсылық көрмейін, бар байлыгым мен балаларымның қызыгы бұйырмасын' | ” |
.
- Ант ішудің екінші бір түрі мылтық ұңғысын сүю еді.
- Ал үшінші түрі бойынша, ант ішушіні ата-баба зиратын үш рет айналдырып өткізген. Қолға Құран ұстап та ант берген.
Жазаның түрлері: жер аудару, айып салу, құн төлету, дүре соғу және өлім жазасына кесу
Қазақтарда жазаның түрлері жер аудару, айып салу, құн төлету, дүре соғу және өлім жазасына кесу болатын. Бірақ өлім жазасы сирек қолданылатын. Түрме және еркінен айыру орындары мүлде болған емес.
Айыптыға ауылдан жер аудару жазалары да қолданылды. Қылмыскерден туған-туыстары мен руластары безініп, араласпай қоятын. Әдетте жер аударылғандар кең-байтақ даланың бір қиыр шетінде, елден жырақ тұратын. Қылмыс жасады деп айыпталған және ол айыбы дәлелденген қылмыскерлер айып не құн төлейтін.
Айып дегеніміз жасаған қылмысы үшін материалдық не ақшалай құн төлеу. Қазақітарда кінәлі адамның ат-шапан айып төлеуі атам заманнан бері бар болатын.
Онша ауыр емес, жеңіл-желпі қылмыс жасаған адам талапкердің қалауы бойынша жазадан ат-шапан айып төлеп те құтылатын. Ал ауыр қылмыс жасаған адамдар мал есебімен «тоғыз» төлейтін. Мәселен, «Түйе бастаған тоғызға» үш түйе, үш сиыр, үш қой кіретін. Ұрлық жасағаны ашылып, масқара болған дамға әрқайсысында тоғыз бас мал болатын «Үш тоғыз» айып салынатын.
Адам өлтіргені немесе дене мүшесіне жарақат салып, мүгедек еткені үшін құн төленетін. Адам өлтірген адам өлім жазасына да кесілетін. Бірақ бұл жазадан құн төлеу арқылы құтылуға болатын. Құн төлеген жағдайда қылмыскерден кек алуға жол берілмейтін.
Кұн төлеудің шарты мен мерзімін екі жақ барынша қатаң келісіп алатын. Ер адамды өлтіргені үшін 1000 қой немесе 100 жылқы, немесе 50 түйе құн төленетін. Ал әйелді өлтіргені үшін төленетін құн мұның жарты мөлшеріндей аз болатын. Күйеуін өлтірген әйелдің де өлім жазасынан құн төлеп құтылуына болатын еді. Бірақ бұл үшін оның өлген күйеуінің туған-туысқандары кешірім жасап, ризашылық келісімін беруі шарт саналатын. Мұндай жағдайда қылмыскер жазадан құн төлеу арқылы құтылып кете алатын. Ал егер айыпкер өзі зорлаған қызға үйленетін болса, онда ол қызға қалыңмал төлеп, өзі өлім жазасынан да, құн төлеу жазасынан да босатылатын.
Егер біреу кажетті қорғаныс үстінде қарсыласын өлтіріп алса және мұны көзімен көрген куәгері болса, онда ол құнның жарты мөлшерін төлеуге тиіс болатын, ал ондай куәгері болмаса, онда толық мөлшерінде құн төлейтін. Жартылай құн біреуді байқаусызда өлтіріп алған жағдайда да төленетін болған.
Адам өлтірген қылмыскерді жасырған және оның қашып кетуіне көмектескені үшін күнәлі болған адам өлген адамның құның өзі төлейтін. Барымта кезінде кісі өлтірген қылмыскер де құн төлеуі тиіс болатын. Кімде-кім ұрыны, қарақшыны немесе кісі өлтірген қылмыскерді өлтірсе, оған ешқандай жаза қолданылмайтын.
Қазақтар кейбір жағымсыз қылықтар, бұзақылық жасаған адамға қамшымен немесе солқылдақ көк шыбықпен соғу жазасын қолданатын. Күнәлі адамға оның жасаған қылмысының қаншалықты ауыр не жеңіл екендігіне қарай 25, 50,100 дүре соғу жазасы белгіленетін. Өтірік әңгіме таратқан адамға да қамшымен дүре соғу жазасы қолданылатын.
Егер баласы әкесіне тіл тигізіп балағаттаса немесе әкесі мен шешесінің біреуіне қол жұмсап ұрып-соқса, онда ол баланы қара есекке немесе қара өгізге теріс мінгізіп, мойнына құрым киіз байлап, ауыл-ауылды аралататын. Оны көргендер жерге түкіре жиіркеніп, қамшының астына алатын.
Дүрелеп жазалау барша жұрттың көзінше орындалғандықтан, ол ең масқара әрі ел бетіне қарай алмайтын ұятты ауыр жаза болып есептелетін. Дүре соғу қоғамдық тәртіпті сақтаудың, қазақтардың ежелгі әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін құрмет тұтудың сенімді құралы болып келді.
Егер кімде-кім өзінің дінінен безіп, христиан дінін не басқа бір дінді қабылдайтын болса, онда оның туған-туысқандарының бүкіл мал-мүлкі талан-таражға салынып, бөліп әкетілетін. Діннен безу әрбір отбасы, ру, тайпа үшін ең масқара қылықтардың бірі саналатын.
Дәстүрлі қазақ қоғамында өзіне-өзі қол салып өлген адам туралы жақсы лебіз айтылмаған. Өзін-өзі өлтірген адамды жалпы зираттан қырық қадам алыс жерлейтін. Оның жаназасы шығарылмайтын, ас берілмейтін, рәсімі де жасалмайтын.
XVIII ғасырда билер сотының үкімімен қылмыскер деп табылып, өлім жазасына кесілген адам үкім орындалар алдында ханға қарап: «Дат, тақсыр!» деуге құқықты болатын. «Датың болса айт!» дейтін хан. Қылмыскер өзінің ең соңғы қалауы мен өтінішін айтып қалатын. («Дат» парсы тілінде «Әділ заң, әділдік, өтініш» деген мағына береді).
Әдетте хан ауыр қылмыс жасаған айыпталушының ең соңғы өтінішін қанағаттандыратын. Өлім жазасы қылмыскерді дарға асу немесе мойнына арқан са- лып, буындырып өлтіру арқылы орындалатын. Буындырып өлтірген қылмыскерді ат құйрығына таңып, айдалаға қоя беретін. Құдай жолынан безінгендерді таспен атып өлтіретін. Өз туыстарына үйленіп, қан араластырғандар да өлім жазасына кесілетін болған. Қазақтардың әдет заңы бойынша жеті атаға жетпейтін туыстардың некесін қиюға үзілді-кесілді қатаң тыйым салынған.
Барымта
Би сотының жиі-жиі қарайтын істері көбінесе барымтаға байланысты болатын. Дәстүрлі қазақ қоғамында өзге біреудің төлемей кеткен қарызы үшін оның малын не мүлкін тартып әкету барымта деп аталады. Сот үкімі орындалмай қалған жағдайда да барымта жасауға болатын.
Дала тұрғындары арасында күшті рудың адамдары адам өлтіргені үшін құн төлеуден, біреуге тіл тигізіп, қорлағаны үшін айып төлеуден бас тартып кете беретін жағдайлар да болып тұратын. Олар тіпті билер сотының алдына баруды да өздерінше ар санайтын. Міне, мұндай жағдайда қорланған рудың ақсақалдары қабылдаған шешім бойынша барымта басталатын, сөйтіп кінәлі жақты өздерінің айтқаным,і комуге мәжбүр ету көзделетін.
Екі жақ өзара тіл табысып, келісімге келгеннен кейін барымтаға алынған мал иесіне қайтарылатын. Барымтата ашықтан-ашық та, жасырын түрде де жасала беретін. Барымта жасырын түрде алынған жағдайда барымташы жақ мал иелеріне үш күннің ішінде ресми түрде хабар беруге міндетті болатын.
Ал бұлай етілмеген жағдайда барымтада кеткен мал ұрланған мал деп есептелінетін. Барымта кезінде екі жақтың бір-бірімен қарулы қақтығысы болып, адамдар жараланатын, тіпті өлімге де ұшырап жататын. Кейде барымтаға бүкіл болыс түгел қатысатын. Ресей әкімшілігі барымтаны қылмысты істердің бірі деп бағалады.
Патша үкіметінің Қазақстандағы билер сотының өкілеттігін шектеуі
Билер сотының дала тұрғындарының арасындағы беделі зор болатын. Көп жағдайда Қазақстандағы орыстардың өздері де империялық соттан гөрі қазақтың билер сотына жүгінгенді артық санады.
Мәселен, мынадай бір елеулі оқиға туралы айта кетуге болады: 1865 жылға дейін Көкшетау сыртқы округында орыстар 117 рет билер сотына шағым түсірген. Билер сотының артықшылығын қазақтардың тұрмысы мен әдет заңын зерттеумен айналысқан орыс зерттеушісі А. Гейнс өте жақсы байқаған болатын. Ол былай деп жазды:
| “ | 'Билер соты ашық және барынша әділ жүргізеді. Сондықтан да оны қазақтар ғана емес, орыс зиялылары да, қазақтар да құрметтейді, олардың көпшілігі билер сотына барып шағынады.' | ” |
Патша үкіметі XIX ғасырдың 20-90-жылдары аралығында билер сотын тарата бастады. Өйткені билер соты отаршыл өкімет орындарының жалпы империялық басқару тәртібін енгізуіне көп кедергі келтірген болатын. Озық ойлы қазақ зиялыларының өкілдері билер сотының бұрынғы қалпында өзгеріссіз қала беруін жақтады. Мәселен, қазақтың көрнекті ғалымы Шоқан Уәлиханов билер сотына жоғары баға берді.
Дереккөздер
- Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамүра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы.ISBN 9965-34-816-2
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dәstүrli biler soty XIX gasyrdyn bas kezine dejin kazaktardyn ozderine tәn biregej dәstүrli biler soty boldy Ol koshpeli zhәne zhartylaj koshpeli omir saltyna bejimdelgen edi XIX gasyrdyn 20 zhyldarynan bastap patsha үkimeti byler sotyn birte birte zhoya bastady Biler sotyBiler biler soty zhәne olardyn kazak kogamy omirindegi atkargan roliResej Қazakstan aumagyna azamattyk zhәne әskeri sot zhүjesin engizgenge dejin munda dәstүrli biler soty bolatyn Ol kylmystyk mүliktik ishki otbasylyk tәrtip buzushylyktar men kylmys tүrlerin karap kogamnyn kukyktyk omirin retke keltirip otyratyn Қazak kogamynda biler eshkashan sajlanyp ta tagajyndalyp ta kojylmagan Bi lauazymyna bekitu degen atymen bolmagan Bi kyzmeti atadan balaga mura bolyp ta kalmajtyn Bi bolatyn adamnyn bojynan birneshe kasiet tabyluy tiis edi Bi birinshiden kazaktyn dәstүrli әdet kukygyn zhete biluge mindetti Mәselen ol Қasym hannyn kaska zholyn Esim hannyn eski zholyn Tәuke hannyn Zheti zhargysyn zhatka bilui kerek Ekinshiden bi atagynan үmitkerdin sheshendik oner men ataly sozdi zhaksy mengerui kazhet Үshinshiden barynsha adal eshkimge bura tartpajtyn әdil boluy shart Ondaj bilerdin atak danky zhonindegi habar dala turgyndary arasyna tez taralatyn Kejde bilerdin balasy da ozinin bojyndagy kasietterine karaj bi bola alatyn Birak mundaj zhagdaj ilude bir ret kezdesetin Өzinin bedeline dak tүsirgen bi sot isine aralasu kukygynan ajyryldy Dala turgyndary ozine zhүginuin toktatkan kezden bastap ol bi ataludan kalady Өz ulynyn bojynda bi bolarlyk kasietteri bar ekenin bajkagan ata ana onyn dүniege kozkarasyn durys kalyptastyrudyn amalyn karastyrgan Ony zhas kezinen atakty bilerdin nokerleri kataryna kosuga tyrysty Sojtip bala zhastajynan dalalyk sot biliginin nebir nәzik tustaryn mengeruge den koyatyn Bolashakta bi boludan үmitker bala kylmystyk ister karalatyn sot procesine үnemi katysyp otyrgan Sot procesi shagymdanushynyn tilegi nemese han men sultan starshyndardyn tapsyruy bojynsha bastaldy Dәstүrge saj ezhelgi salt zhoralar katan saktalyndy Mәselen belgili bir bidin bilik zhүrgizuin tandau үshin sotka katysushylar onyn aldyna kamshy tastajtyn Biler soty әdettegi usak tәrtip buzushylyktan bastap en auyr kylmys sanalatyn kisi oltiruge dejingi kylmysty isterdi karastyrdy Biler soty dauga әdil bilik ajtu principi bojynsha zhүrgiziletin Bi әdil de tapkyr Әjteke bi ajtkandaj durys sozge toktaj bilgen sozin toktata bilgen dana boluy tiis Biler kazak halkynyn auyzbirligin ozara tүsinisuin nygajtyp dau shardy әdil sheship otyrgan Bidin bir ozi tergeushinin әri ajyptaushy men sudyanyn kazynyn kyzmetin kosa atkargan Biler soty auyzeki soz zharystyru tүrinde otetin Kuәlardan zhauap alu da karastyrylatyn Biler sotynyn bir artykshylygy ol halyktyn koz aldynda ashyk otkiziletin ogan kez kelgen adam ozinin kalauynsha katysa alatyn Eki bi ajtyskanda zhalpy үkimdi shygaru үshin sajlangan sheshimin sultandar men starshyndar zhүzege asyratyn Bilerdin әdiletsiz sheshimine shagym zhasau ilude bir ret ote sirek kezdesetin Bi durys үkim shygarmagan zhagdajda ozinin abyrojy men bedelinen zhurdaj bolyp bi atagynan ajyrylyp kalatyn Bi ozinin sinirgen enbegi үshin bidin biligi degen syjaky alatyn Ol kinәli zhaktyn esebinen ondiriletin Syjakynyn molsheri dauda ondiriletin mүliktin onnan bir boligine ten bolatyn XVIII gasyrda memlekettik zhәne kogamdyk kyzmetinin manyzdylygy sheshendik onerinin kүshi men poetikalyk sheberligi zhagynan Қazakstan tarihynda oshpes iz kaldyrgan atakty biler boldy Olar Ұly zhүzdegi Tole bi Orta zhүzdegi Қazybek bi Kishi zhүzdegi Әjteke bi KuәlarAjypkerdin kүnәli ekenin dәleldeu nemese ony aktap shygu үshin zhurtka keninen tanymal keminde 2 4 adamnyn kuәligi kerek bolatyn Ondaj kuәlar tabylmagan zhagdajda adal adamdardyn ant ishuine zhүginu rәsimi koldanylatyn Әjelderdin үj kyzmetshileri men kuldardyn zhasy kәmeletke tolmagan balalardyn kuәger boluyna ant ishuine rүksat etilmejtin Minez kulky nashar adamdar da kuәgerlikke alynbajtyn Buryn otirik kuәlik bergeni belgili bolgan adamdar da kuәger bola almajtyn Kuәgerler arnajy adam zhiberip zhasauyl arkyly aldyrylatyn Zhasauyldardyn enbegine tolenetin aky kүnәli zhaktyn esebinen ondirip alynatyn Sultandar men elge syjly adamdardyn kuәgerligi olar ant ishpej ak kabyldana beretin Ant ishuTolyk makalasy Ant su ishu Biler sotynyn tagy bir artykshylygy ajypkerge tagylatyn kүnә zhetkiliksiz zhagdajda akyldastar alkasynyn komegine zhүginetin bolgan Akyldastar alkasy ajypkerdi zhaksy biletin onyn adal da әdil rulastarynan turatyn boluy tiis edi Olar ozderinin adaldygyna ant iship sotka tartylgan adamdy ne ajyptajtyn ne aktap shygatyn Akyldastardyn sany karalatyn istin kanshalykty kүrdeli ekendigine bajlanysty bolatyn Ant ishkizu sot isinde otirik ajtpauy zhalgan kuә bolmauy үshin zhүzege asyrylatyn Ant ishu talapkerge de zhauapkerge de kuәlerge de birdej koldanyldy Ant ishkizu үshin әldebir biik zhota ata babalar ziraty sondaj ak koldin nemese ozennin korikti zhagasy tandap alynatyn Sotka shakyrylgan әrbir adam shamamen mynandaj mazmunda ant ishetin bolgan Eger men zhalgan kuәlik ajtatyn bolsam ondamenin zhazamdy bir Қudajdyn ozi beretin bolsyn eki dүniede de zhaksylyk kormejin bar bajlygym men balalarymnyn kyzygy bujyrmasyn Ant ishudin ekinshi bir tүri myltyk ungysyn sүyu edi Al үshinshi tүri bojynsha ant ishushini ata baba ziratyn үsh ret ajnaldyryp otkizgen Қolga Қuran ustap ta ant bergen Zhazanyn tүrleri zher audaru ajyp salu kun toletu dүre sogu zhәne olim zhazasyna kesuҚazaktarda zhazanyn tүrleri zher audaru ajyp salu kun toletu dүre sogu zhәne olim zhazasyna kesu bolatyn Birak olim zhazasy sirek koldanylatyn Tүrme zhәne erkinen ajyru oryndary mүlde bolgan emes Ajyptyga auyldan zher audaru zhazalary da koldanyldy Қylmyskerden tugan tuystary men rulastary bezinip aralaspaj koyatyn Әdette zher audarylgandar ken bajtak dalanyn bir kiyr shetinde elden zhyrak turatyn Қylmys zhasady dep ajyptalgan zhәne ol ajyby dәleldengen kylmyskerler ajyp ne kun tolejtin Ajyp degenimiz zhasagan kylmysy үshin materialdyk ne akshalaj kun toleu Қazakitarda kinәli adamnyn at shapan ajyp toleui atam zamannan beri bar bolatyn Onsha auyr emes zhenil zhelpi kylmys zhasagan adam talapkerdin kalauy bojynsha zhazadan at shapan ajyp tolep te kutylatyn Al auyr kylmys zhasagan adamdar mal esebimen togyz tolejtin Mәselen Tүje bastagan togyzga үsh tүje үsh siyr үsh koj kiretin Ұrlyk zhasagany ashylyp maskara bolgan damga әrkajsysynda togyz bas mal bolatyn Үsh togyz ajyp salynatyn Adam oltirgeni nemese dene mүshesine zharakat salyp mүgedek etkeni үshin kun tolenetin Adam oltirgen adam olim zhazasyna da kesiletin Birak bul zhazadan kun toleu arkyly kutyluga bolatyn Қun tolegen zhagdajda kylmyskerden kek aluga zhol berilmejtin Kun toleudin sharty men merzimin eki zhak barynsha katan kelisip alatyn Er adamdy oltirgeni үshin 1000 koj nemese 100 zhylky nemese 50 tүje kun tolenetin Al әjeldi oltirgeni үshin tolenetin kun munyn zharty molsherindej az bolatyn Kүjeuin oltirgen әjeldin de olim zhazasynan kun tolep kutyluyna bolatyn edi Birak bul үshin onyn olgen kүjeuinin tugan tuyskandary keshirim zhasap rizashylyk kelisimin berui shart sanalatyn Mundaj zhagdajda kylmysker zhazadan kun toleu arkyly kutylyp kete alatyn Al eger ajypker ozi zorlagan kyzga үjlenetin bolsa onda ol kyzga kalynmal tolep ozi olim zhazasynan da kun toleu zhazasynan da bosatylatyn Eger bireu kazhetti korganys үstinde karsylasyn oltirip alsa zhәne muny kozimen korgen kuәgeri bolsa onda ol kunnyn zharty molsherin toleuge tiis bolatyn al ondaj kuәgeri bolmasa onda tolyk molsherinde kun tolejtin Zhartylaj kun bireudi bajkausyzda oltirip algan zhagdajda da tolenetin bolgan Adam oltirgen kylmyskerdi zhasyrgan zhәne onyn kashyp ketuine komekteskeni үshin kүnәli bolgan adam olgen adamnyn kunyn ozi tolejtin Barymta kezinde kisi oltirgen kylmysker de kun toleui tiis bolatyn Kimde kim uryny karakshyny nemese kisi oltirgen kylmyskerdi oltirse ogan eshkandaj zhaza koldanylmajtyn Қazaktar kejbir zhagymsyz kylyktar buzakylyk zhasagan adamga kamshymen nemese solkyldak kok shybykpen sogu zhazasyn koldanatyn Kүnәli adamga onyn zhasagan kylmysynyn kanshalykty auyr ne zhenil ekendigine karaj 25 50 100 dүre sogu zhazasy belgilenetin Өtirik әngime taratkan adamga da kamshymen dүre sogu zhazasy koldanylatyn Eger balasy әkesine til tigizip balagattasa nemese әkesi men sheshesinin bireuine kol zhumsap uryp soksa onda ol balany kara esekke nemese kara ogizge teris mingizip mojnyna kurym kiiz bajlap auyl auyldy aralatatyn Ony korgender zherge tүkire zhiirkenip kamshynyn astyna alatyn Dүrelep zhazalau barsha zhurttyn kozinshe oryndalgandyktan ol en maskara әri el betine karaj almajtyn uyatty auyr zhaza bolyp esepteletin Dүre sogu kogamdyk tәrtipti saktaudyn kazaktardyn ezhelgi әdet guryptary men dәstүrlerin kurmet tutudyn senimdi kuraly bolyp keldi Eger kimde kim ozinin dininen bezip hristian dinin ne baska bir dindi kabyldajtyn bolsa onda onyn tugan tuyskandarynyn bүkil mal mүlki talan tarazhga salynyp bolip әketiletin Dinnen bezu әrbir otbasy ru tajpa үshin en maskara kylyktardyn biri sanalatyn Dәstүrli kazak kogamynda ozine ozi kol salyp olgen adam turaly zhaksy lebiz ajtylmagan Өzin ozi oltirgen adamdy zhalpy zirattan kyryk kadam alys zherlejtin Onyn zhanazasy shygarylmajtyn as berilmejtin rәsimi de zhasalmajtyn XVIII gasyrda biler sotynyn үkimimen kylmysker dep tabylyp olim zhazasyna kesilgen adam үkim oryndalar aldynda hanga karap Dat taksyr deuge kukykty bolatyn Datyn bolsa ajt dejtin han Қylmysker ozinin en songy kalauy men otinishin ajtyp kalatyn Dat parsy tilinde Әdil zan әdildik otinish degen magyna beredi Әdette han auyr kylmys zhasagan ajyptalushynyn en songy otinishin kanagattandyratyn Өlim zhazasy kylmyskerdi darga asu nemese mojnyna arkan sa lyp buyndyryp oltiru arkyly oryndalatyn Buyndyryp oltirgen kylmyskerdi at kujrygyna tanyp ajdalaga koya beretin Қudaj zholynan bezingenderdi taspen atyp oltiretin Өz tuystaryna үjlenip kan aralastyrgandar da olim zhazasyna kesiletin bolgan Қazaktardyn әdet zany bojynsha zheti ataga zhetpejtin tuystardyn nekesin kiyuga үzildi kesildi katan tyjym salyngan BarymtaTolyk makalasy Barymta Bi sotynyn zhii zhii karajtyn isteri kobinese barymtaga bajlanysty bolatyn Dәstүrli kazak kogamynda ozge bireudin tolemej ketken karyzy үshin onyn malyn ne mүlkin tartyp әketu barymta dep atalady Sot үkimi oryndalmaj kalgan zhagdajda da barymta zhasauga bolatyn Dala turgyndary arasynda kүshti rudyn adamdary adam oltirgeni үshin kun toleuden bireuge til tigizip korlagany үshin ajyp toleuden bas tartyp kete beretin zhagdajlar da bolyp turatyn Olar tipti biler sotynyn aldyna barudy da ozderinshe ar sanajtyn Mine mundaj zhagdajda korlangan rudyn aksakaldary kabyldagan sheshim bojynsha barymta bastalatyn sojtip kinәli zhakty ozderinin ajtkanym i komuge mәzhbүr etu kozdeletin Eki zhak ozara til tabysyp kelisimge kelgennen kejin barymtaga alyngan mal iesine kajtarylatyn Barymtata ashyktan ashyk ta zhasyryn tүrde de zhasala beretin Barymta zhasyryn tүrde alyngan zhagdajda barymtashy zhak mal ielerine үsh kүnnin ishinde resmi tүrde habar beruge mindetti bolatyn Al bulaj etilmegen zhagdajda barymtada ketken mal urlangan mal dep eseptelinetin Barymta kezinde eki zhaktyn bir birimen karuly kaktygysy bolyp adamdar zharalanatyn tipti olimge de ushyrap zhatatyn Kejde barymtaga bүkil bolys tүgel katysatyn Resej әkimshiligi barymtany kylmysty isterdin biri dep bagalady Patsha үkimetinin Қazakstandagy biler sotynyn okilettigin shekteuiBiler sotynyn dala turgyndarynyn arasyndagy bedeli zor bolatyn Kop zhagdajda Қazakstandagy orystardyn ozderi de imperiyalyk sottan gori kazaktyn biler sotyna zhүgingendi artyk sanady Mәselen mynadaj bir eleuli okiga turaly ajta ketuge bolady 1865 zhylga dejin Kokshetau syrtky okrugynda orystar 117 ret biler sotyna shagym tүsirgen Biler sotynyn artykshylygyn kazaktardyn turmysy men әdet zanyn zertteumen ajnalyskan orys zertteushisi A Gejns ote zhaksy bajkagan bolatyn Ol bylaj dep zhazdy Biler soty ashyk zhәne barynsha әdil zhүrgizedi Sondyktan da ony kazaktar gana emes orys ziyalylary da kazaktar da kurmettejdi olardyn kopshiligi biler sotyna baryp shagynady Patsha үkimeti XIX gasyrdyn 20 90 zhyldary aralygynda biler sotyn tarata bastady Өjtkeni biler soty otarshyl okimet oryndarynyn zhalpy imperiyalyk baskaru tәrtibin engizuine kop kedergi keltirgen bolatyn Ozyk ojly kazak ziyalylarynyn okilderi biler sotynyn buryngy kalpynda ozgerissiz kala beruin zhaktady Mәselen kazaktyn kornekti galymy Shokan Uәlihanov biler sotyna zhogary baga berdi DerekkozderҚazakstan tarihy XVIII gasyr 1914 zhyl Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Қabyldinov Z E Қajypbaeva A T Almaty Atamүra 2008 352 bet suretti kartaly ISBN 9965 34 816 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet