Қошмұхамбет Дүйсебайұлы Кемеңгеров (15 шілде 1896, бұрынғы Ақмола облысы, Омбы уезі, Беке болысы, Қаржас ауылы – 21 қараша 1937, Омбы) – алаш қайраткері, ғалым, драматург, жазушы, журналист.
Қошмұхамбет Дүйсебайұлы Кемеңгеров | |
Туған күні | |
---|---|
Туған жері | Қаржас ауылы, Беке болысы, Омбы уезі, Ақмола облысы |
Қайтыс болған күні | |
Қайтыс болған жері | |
Азаматтығы | |
Ұлты | қазақ |
Қызметі | драматург, жазушы, журналист, ғалым, қоғам қайраткер |
Әкесі | Дүйсебай |
Анасы | Жәмила |
Жұбайы | 1-әйелі: Зура Мұхамеджанқызы |
Балалары | Гүлсімнен: |
Білім мен білікке ұмтылған Қошке Кемеңгерұлының тағдыр-талайы зиялыларымыздың жарқын ғұмырымен қат-қабат байланысып жатыр.Ол 1915 жылдан бастап 1930 жылға дейін үзіліссіз ұлт әдебиетіне, драматургиясына, журналистикасына, ғылымына айрықша үлес қосты. Осы уақыт аралығында Қошке өз қатарластарымен бірге отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күреске қатысты. Оның сан салалы ізденіске толы ұлтты дамыту жолындағы қызметін 30-жылдары басталған Кеңес өкіметінің репрессия науқаны үзді.
Өмірбаяны
Қошке Кемеңгерұлы 1896 жылы 15 шілдеде сол кездегі территориялық бөлініс бойынша Ақмола облысы, Омбы уезінің Қаржас ауылында дүниеге келді. Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. Ата-бабасы мұнда Баянауылдың Сарытауынан қоныс аударған болатын. Деректерге қарағанда, Шорман би “Омбыға барғанда тамақ ішетін, намаз оқитын жерім жоқ” деп, баласы Мұса оқыған кадет корпусы көрінетін Ертістің сол жақ бетінен 250 сомға жер сатып алып, сол жерге 1849 жылы сенімді ағайыны Атанұлы Кемеңгерге, өзіне арнайы үй салдырып, қызметшілері үшін тұрғын жай, малы үшін қора-қопсы тұрғызады. Кемеңгер Дүйсенбай, Дүйсебай есімді екі ұл сүйген. Дүйсебайдан тарайтын Қошмұхамбет есейе келе қалам ұстағанда, жазғандарына “Қошке Кемеңгерұлы” деп қол қояды.
Арғын тайпасы Сүйіндік руының Қаржас атасынан шыққан.
Діндар Дүйсебай ерте жастан хақ жолына түсіп, бойдақ күнінде-ақ Меккеге барып келіп, қажы атанады. Осы қасиетті Меккеге барарда ол Атығайдың беделді мырзасы Қартабаймен сапарлас болады. Жас Дүйсебайды Қартабай қатты ұнатып, елге келгенде оған Жәмила есімді қызын өз қолымен ұзатады. Сонымен болашақ қаламгер көзі ашық, ауқатты, берекелі отбасында туып, жан-жақты тәрбие алды.
Білімі
Қисықтағы Қаржаста Белгібай молдадан оқыған Қошкені әкесі Омбы приход школына береді (Бұл кезде мұсылманша оқу орны – мектеп, медресе, орысша оқу орны – школа, училище аталған). Алғаш христиан дініне тарту үшін ашылған приход школдары мұсылмандардың ниетін аңғарғаннан кейін олардың балаларын “Божий Закон” сабағынан босатқан-ды. Жас Қошке осы школдан орыс тілін, басқа да пәндердің негіздерін үйреніп шығады.
Мұнан кейін Қошке Омбының ветеринарлық-фельдшерлік школына түседі. Арнаулы оқу орны болғандықтан мұнда ол зоотехника, медицина негіздері бойынша сабақ алады. 1913 жылы аталған школдың 2-класын бітіргенде, Омбы ауылшаруашылық училищесіне түсуге аңсары ауады. Осы жылы аталған білім ордасына Қошкемен бірге Ахмет Әбдірахымұлы, Смағұл Қазыбекұлы, Мұхтар Саматұлы сынды шәкірттер де түседі. Бұлардан бір жыл бұрын училищеге Сүлембек Байжанұлы, Бірмұхамед Айбасұлы, Асфандияр Шорманұлы секілді қазақ балалары қабылданған екен. 1916 жылы бұл оқуға Смағұл Садуақасұлы түседі.
1920 жылы 7 желтоқсанда Қазақстанның Сібір ревкомындағы өкілеттігі Сібір ауылшаруашылық және өндіріс институтының басшылығына Қ.Кемеңгерұлы мен М.Сейітұлын ветеринария факультетінің медицина бөліміне курстан тыс қабылдауын өтініп, арнайы хат жолдайды. Қошке осында оқып жүргенде аталған институт аты “Батыс Сібір мемлекеттік медицина институты” болып өзгереді. Бұл уақыттағы мекені туралы қаламгер: “Әке-шешем Омбы уезі, Теке болысы, Қисық жайлауындағы №9 ауылда тұрады. Менің қазіргі мекен-жайым: Омбы қаласы,2-линия, 68-үй”,—деп жазады.
Қ.Кемеңгерұлы ІІІ курсты тәмамдағаннан кейін 1924 жылдың 21 тамызында Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факультетіне ауысуға өтініш береді. Сол жылы ол Түркістан Республикасының орталығы Ташкентке кетеді. Мұрағатта мынандай мазмұнда жеделхат тіркелген: “Ташкент. “Ақ жол” газеті редакциясына. Қ.Кемеңгерұлына. Ол ІV курстың дәрісін түгел тыңдады. Омбы. Омбы көшесі, 26-үй. Соколова”. Бұл деректен Қошкенің Ташкентте “Ақ жол” төңірегіне тұрақтағаны байқалады.
1917-1918 жылдардағы саяси оқиғалар тұсында Қошке сергелдеңге түскен халық пен оқығандардың ішінде жүрді. Бұл кезде заман қатал, саясат құбылмалы еді. Осыған қарамай Алаш зиялылары сеңдей соғылысқан жұрттың арасынан бөлінбей, мәмілегерлік жолын іздеді. 1917 жылы сәуірде Қошмұхамбет Кемеңгерұлы Дінше Әділұлын ертіп, Ақмола облыстық қазақ комитеті атынан (Омбыдан) Ақмола қаласына келіп, уездік қазақ комитетін ашады. Оның төрағасы болып Сәкен Сейфоллаұлы тағайындалады. Қазақ комитетін құрушылар Ақмола шаһарында бірде медреседе, бірде қала басқармасының үйінде жиналып, аласапыран заманның қиындығынан халықты қалай аман сақтап қалу жолын ақылдасады.
Қошке Ақмолада Сәкен ұйытқы болған “Жас қазақ” ұйымының жұмысына да қатысады. Бірақ облыстық қазақ комитеті мен уездік қазақ комитеті арасындағы кейбір маңызды мәселелер бойынша туған келіспеушіліктен соң және “Жас қазақ” басшылары Алаш Ордадан бойын аулақ салғаннан кейін 1917 жылы тамызда Қошке Омбыға қайтады. Сол жылы күз, қыс айларында Қ.Кемеңгерұлы Ақмола облыстық Алаш партиясы комитетін ашуға күш-жігер жұмсайды. Сөйтіп, өзі сол комитеттің мүшесі болады. Желтоқсанның 5-13 арасында Орынборда әйгілі Алаш Орда үкіметін жариялайтын ІІ жалпықазақ съезіне делегат ретінде қатысады. Жас тұрғысынан жиырмадан енді асқан ол күрестен де, ізденістен де шет қалмады.
1915-1916 жылдары Омбыдағы қазақ жастары сол жағалаудағы Қаржаста жасырын жиналатын болса, 17-жылғы өзгерістен соң қала ішінде ашық мәжіліс құрды. Алғашқы бас қосулардың нәтижесі – 1918-1919 жылдары Алаш Ордаға қалтқысыз жәрдем берген, ел бірлігі мәселесінде біршама тиянақты жұмыс жасаған “Жас азамат” ұйымы мен газеті еді. Қошке осы ұйымның алқасына кірді, оның Қызылжар қаласында шығып тұрған үні – “Жас азамат” газетіне редактор болды. “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Абай” сынды ұлттық басылымдардың ізбасары іспеттес “Жас азамат” бетінде алаштың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған мақалалар нөмір құрғатпай шығып тұрды. Бұл газет большевиктердің имансыз әрекеттерін елге жария қылды. Сондай-ақ қиын кезде жастарды ауызбірлікке шақырды. 1919 жылы Қошке Омбы политехника институтына оқуға түседі. Мұнда ол бірінші курсты ғана оқиды. 1920 жылы Ақмола облысына (орталығы – Омбы) қарайтын Петропавл (Қызылжар) уезіне мұғалімдікке шақырылады. Мұнда ол жаңадан құрылған, аты заманына сай “Қызыл мұғалімдер курсында” оқытушы ретінде дәріс оқи бастайды. Бұл шақта мұнда Мағжан да сабақ беретін. Осы оқуды тәмамдаған, кейін Омбыдағы қазақ педучилищесінің директоры болған Жүнісбек Жанғонақов естелігінде: “Курста 200 мұғалім оқыды. Қошмұхамбет жаратылыс пәнінен сабақ берді. Ол кісі әдебиет мәселесімен де шұғылданып жүретін еді. Қайсы уақытта өзінің жазған әңгіме, пьесаларын қолжазбасынан оқитын”, — деп жазады.
Пьесалары
Қызылжар қаласында Қошкенің драматургтік қабілеті де ұштала түсті. Осыған дейін “Әулие тәуіп” секілді пьесасын сахналатып үлгерген Қ.Кемеңгерұлы енді бұл саладағы шығармаларының тақырыбын кеңейтті. Оның қаламынан 1919-1920 жылы “Қасқырлар мен қойлар”, “Бостандық жемісі” атты қос пьеса дүниеге келді. Бұл екеуі де Қызылжардағы қалалық бақтың сахнасында қойылды. Ж.Жанғонақов 1916 жыл оқиғасы туралы “Қасқырлар мен қойлар” пьесасында өзі – урядник рөлін, ал кейін жазушы болған Сәбит Мұқанов – болыстың шабарманы рөлін ойнағанын айтады.
Отбасы
1923 жылдың көктемінде Қ.Кемеңгерұлының жеке өмірінде үлкен оқиға болады: ол профессор Зарницынның жетекшілігімен Қызылжар жерінде халыққа ем-дом көрсетіп жүргенде Мұхамеджанқызы Зурамен көңіл қосып, шаңырақ көтереді. Бұл кезде Қошке студент-практикант еді. Тағдырдың жазғанына не шара, 1924 жылы наурызда Зура бала үстінде дүниеден озады. Осынау трагедия Қошкені есеңгіретіп тастайды. 1925 жылы Қ.Кемеңгерұлы Гүлсім Жәмиқызына үйленеді. Гүлсімнен ол Зайра (1926-2011), Нарманбет (1927-2008), Сәуле (1928-1993) есімді үш перзент сүйеді. Олардан тараған ұрпақ бүгінде Ресейдің Омбы және Алматы, Көкшетау, Астана, Қарағанды облыстарында мекен етеді.
Қ.Кемеңгерұлы Ташкентте
Ол мұнда ұлтқа қызмет ету үшін көшті. 20-жылдары зиялылардың көбі негізінен Ташкентке орнықты. Мұндағы саясат райы салыстырмалы түрде Орынбордан тәуір еді. Түркістанда өкімет басындағылардың ескі оқығандарға ықыласы бөлек болды. Х.Досмұхамедұлы 1922 жылы құрған “Талап” қауымына елшіл азаматтар топтасқан еді. Бұл шақта мұнда Алаш арыстары баспасөз, оқу-ағарту салаларында қызмет жасайтын. Қ.Кемеңгерұлы бір кездері қайраткер Т.Рысқұлұлы көтерген Түркістан конфедерациясы идеясына сенді.
Ташкентке табан тіреген Қошке мұнда 1921-22 жылдардан орныға бастаған Алаш зиялыларымен тығыз қарым-қатынас жасай бастады. Бұл кезде Ахмет пен Міржақып – Орынборда, ал Әлихан Бөкейхан Мәскеудегі “Күншығыс” баспасының қазақ секциясында қызметте еді. Ташкентте Қошке сондай-ақ Халел Досмұхамедұлы, Мұхтар Әуез, Мағжан Жұмабай, Жүсіпбек Аймауытұлы, Абдолла Байтасұлы, Даниял Ысқақұлы сынды арыстармен араласып тұрды. Қошкенің Түркістанға ат басын бұрған кезі әйгілі “Алқа” бағдарламасының оқығандар ортасында кеңінен талқыланған шағына тұспа-тұс келді. Бағдарламадағы мына жолдар Қошке мұратымен үндесіп жатты: “Жаңа әдебиеттің тартылса ағұзысы ғана тартылды, біссімілдәсі әлі басталған жоқ. Өміріміздің күнді һәм күңгірт дәуірлері болған һәм бар. Қазақтың өзінің жаратылысқа, өмірге, тұрмысқа көзқарасы, өзінше философиясы, терең сезімі болған һәм бар. Осылардың бірі туралы әлі айтарлық қалам тартылған жоқ. ...Осылар түспей, әдебиет өз әдебиетіміз бола алмақ емес”.
Сәл кейінірек, 1926 жылы “Көркем әдебиет туралы” атты мақаласында осы ойды Қошке таратыңқырап, жүйелеп айтқаны мәлім. Оның көркемөнер табиғаты мен заңдылығы туралы пікірі әлі де көкейкесті.
Ғұмырының Ташкент кезеңі Қ.Кемеңгерұлы шығармашылығының тынысын кеңейтті. Ол Омбыда бастаған “Қазақ тарихынан” зерттеуін аяқтап, Мәскеудегі “Күншығыс” баспасына тапсырды. Аталған баспадан сонымен бірге 1925 жылы қаламгердің “Бұрынғы езілген ұлттар” атты ғылыми еңбегі мен “Қазақша-орысша тілмашы” жарық көрді. Сөздікті түзуге Қ.Кемеңгерұлының жетекшілігімен Байғасқаұлы, Баймақанұлы, Дәулетбекұлы, Темірбекұлы, Сәрсенбайұлы қатынасқан. Қошке осы Ташкентте жүріп 2 кітаптан тұратын қазақ тілінен “Жабыропалықтар үшін оқу құралын” жазды. Оның біріншісі 1928 жылы Ташкентте, екіншісі 1929 жылы Қызылордада басылды.
1918-1919 жылы С.Садуақасұлы: “Жас талап Кемеңгерұлының прозасы келешегінен үміт күттіреді” деп жазғанындай-ақ, Қошке қаламынан оның өмірінің Ташкент жылдарында “Отаршылдық ұсқындары,” “Қанды толқын”, “Момынтай”, “Ерлік жүректе”, “Қазақ әйелдері”, “Жетім қыз”, “Дүрия”, “Назиха” тәрізді тумысы ерекше әңгімелер туды. Суреткер Қ.Кемеңгерұлы әріптесі Мұхтар Әуез, Жүсіпбек Аймауытұлы секілді прозада ұлттық нақышты сақтай отырып, көркем бейнелеудің биігіне ұмтылды. 1925 жылы Қазақстан астанасы Ақмешітке көшті де, шойын жолдың бойындағы бұл қазақы елді мекен Қызылорда деген жаңа атау алды. Осында 1926 жылы 13 қаңтарда мемлекеттік ұлт театры Қ.Кемеңгерұлының “Алтын сақина” пьесасымен тұңғыш шымылдығын ашты. Осы қойылым драматургке игі әсер етіп, 1926 жылы “Парашылдар”, 1927 жылы “Ескі оқу”, 1930 жылы “Күнәсіз күйгендер” атты пьесалар жазып, көрерменге ұсынды. Талантты сыншы С.Садуақасұлы Қошкенің драматургиясын: “Жеке адамның ішкі сыры бұған анағұрлым танысырақ”,- деп бағалады.
Қошке Кемеңгерұлы Ташкентте шебер журналист ретінде де қабілет-қарымын аңғартты. Ол Омбыдан келісімен “Ақ жол” газетінде қызмет істеді, сондай-ақ ғылыми-танымдық “Сана” журналының бірер санына редакторлық етті. “Ақ жол” тілшілерінің 1925 жылы өткен тұңғыш жиынын ұйымдастыруға атсалысты. Әлеумет, шаруашылық, ғылым-білім хақында алуан-алуан мақала жазды. Әдебиет жөніндегі айтыста сындарлы пікір білдірді. Күйбең журналистік, ағартушылық тіршіліктен қолы босағанда замандастары туралы жазбақ болған романына материал жинады. ҰҚК архивінен табылып отырған, 1925 жылы 16 наурызда Д.Әділұлына жазған хатында ол: “Сен өміріңде талай тарихты бастан кешірген жансың ғой. Менің ептеп қаламды ермек ететінімді білесің. Өмір жолыңмен танысқым келеді. Кішкене уақытыңды бөл. Есеп беру кезеңі туды. Мен қазақ зиялылары жөнінде роман жазуға отырдым” дейді.
Ташкентте Қошке мен Гүлсімнің (Омбы зиялысының қызы) Зәйра, Нарманбет, Сәуле есімді үш перзенті дүниеге келді.
Ұстаздық еңбегі
Саяси сапырылыстарға толы 20-жылдардағы Ташкент тарихында Қошмұхамбет Кемеңгерұлы тек қаламгер ретінде ғана емес, ағартушы-педагог ретінде де қалды. Ол 1926 жылы Орта Азия университеті мен Түркістан әскери училищесінде дәріс оқығанын айтады. Қайраткер сондай-ақ САГУ-дың рабфагында, даярлық бөлімінде, шығыстану факультетінде, кеңестік шаруашылық пен құқық факультетінде, педагогика факультетінде қазақ тілінен дәріс оқыған.
Университетте екі жыл қызмет жасағаннан кейін Қ.Кемеңгерұлы шындап ғылым жолына ден қойғысы келді. Бұл орайда ол түріктануды таңдады. 1928 жылы 23 қазанда Қошке Шығыстану факультетінің түріктану кафедрасына аспирант болып қабылданды. Аталған факультеттің аспирантурасында Қ.Кемеңгерұлымен қатар Мұхтар Әуез де оқыған. Бұл екі дарынды азаматқа А.Шмидт, М.Гаврилов, А.Дубсон сынды ғалымдар тәлімгерлік жасады. Нағыз ғылым ашық, жүйелі пікірсайыстан соң барып қана туады. Қошке тіл маманы ретінде Юдахин, Поливанов, Шмидт тәрізді тәлімгерлерімен қазақ тілінің күрделі мәселелері жөнінде айтысып қалып отырған. Мысалы, 1929 жылы мамыр айында болған орфографияға арналған конференцияда жаңа орфография мен термин жасау принциптері жөнінде Е.Омаров, Қ.Жұбанов, Қ.Кемеңгерұлы орнықты пікір білдіріп, бұра тартқан еуропалық ғалымдармен айтысқан. Бұл бесіктен белі шыққан, буыны бекіп келе жатқан тіл ғылымының еуроцентристік көзқараспен текетіресуінің көрінісі еді.
Қошке осы Ташкентте жүріп, қазақ тілі білімінің проблемалары жөнінде бірқатар зерттеу жазды. САГУ-де оқыған Даниял Ысқақұлының айтуынша: “1927 жылы Ташкенттегі Казпедвузға С.Садуақасұлы директор болып келгенде, осы оқу орнына Қошкені оқытушы етіп алған”.
Қ.Кемеңгерұлының ғылыми еңбегінің қатарына 1927 жылы Г.Архангельскийдің құрастыруымен орыс тілінде жарық көрген “Қазақ тілінің грамматикасы” да кіреді. Қошкенің редакциялауымен шыққан осы зерттеудің алғы сөзінде құрастырушы: “Настоящий труд представляет записки лекций по казахскому языку, читанные тов. Кеменгеровым – преподавателем казахского языка на б.Туркестанских Курсах Востоковедения РККА в 1924-1925 жж.”, деп жазып, ұстазына үлкен алғысын білдіреді. Ал, баспагер тарапынан жазылған сөзде А.Байтұрсынұлының бұл еңбекті жоғары бағалағаны айтылады.
Қошке Кемеңгерұлы 24-30-жылдары тек бір Ташкентпен ғана тоқырап қалмады. Орынбор, Қызылорда, Семей, Шымкент қалаларына түрлі іссапармен барып, қаламгерлермен байланыс жасап тұрды.
1929 жылы жазда қаламгер Қызылтау, Сарытаудың топырағын соңғы рет басқан екен.
Қуғын-сүргін
1930 жылы 13 қазанда Қ.Кемеңгерұлы “Кеңес өкіметіне қарсы әрекет жасаушы” деген жалған айыппен Ташкентте ұсталып, абақтыға жабылады. Осы кездегі көңіл күйін, шеккен мехнатын ол “Қамалдым өткелі жоқ терең жарға, Әділдік таба алмадым амал бар ма?” деп сипаттаса, немере ағасы Нұрмағамбетке жазған бір хатында “Құс – ауға, балық торға кездесті ғой, Тағдырдың жазуына жоқ қой шара” дейді. Осы 30-жылдың қазан айының соңында Қошке Ташкенттен Алматы абақтысына айдалды. Ол Алматы түрмесінде 1932 жылдың сәуір айының соңына дейін отырады. 20 сәуірде үштіктің шешімімен 58-баптың 10,11-тармағы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылып, Украинаның Валуйки қаласына жер аударылады. Қаламгер мұндағы темір жол жүйесінде дәрігер болды. Дәл осы жол құрылысында 1932-1933 жылдары С.Садуақасұлы инженер болып қызмет жасаған еді. Сондай-ақ Валуйки, Воронеж бағытында Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы, Ж.Ақбайұлы, Е.Омарұлы, С.Қадырбайұлы, К.Тоқтыбайұлы, М.Тынышбай, Ж.Күдеріұлы, М.Мырзаұлы сынды азаматтар жер аударылған еді.
1935 жылы Қошке Кемеңгерұлы Валуйкиде мерзімін толық аяқтады. Заң бойынша енді ол елге қайтуға ерікті еді. Бірақ айлалы НКВД саяси тұтқындарды елден жырақ ұстауды қалады. Сол себепті Қ.Кемеңгерұлына толық ерік бермей, Омбының Шарбақкөліне қоныстануға рұқсат етті. Ол аудандық денсаулық сақтау бөліміндегі қарапайым қызметті таңдады.
Зәйра Қошкеқызының естелігіне қарағанда, әкесі 1937 жылдың ортасында сонау Ташкенттен бастап жазған замандастары туралы романды аяқтаған, енді соны Алматы баспаларына жеткізудің жолын қарастырған. Сол кітап кейін қолжазба күйінде НКВД қармағына түскен.
1937 жылдың қара құйыны Шарбақкөлдегі дәрігер Қошкені қиналмай-ақ тапты. Қайраткерді ату туралы үкім 17 қарашада бекітіліп, 21 қарашада Омбыда орындалды. Қошкенің бақи дүниеге көшкенін туған-туыстары білмеді - тек бір Алла ғана білді. Қошке әділет, азаттық жолында шейіт болды.
1957 жылы 17 тамызда Сібір әскери округінің трибуналы әкесін ресми түрде ақтағанда, Зәйра, Нарманбет, Сәуле тоталитаризмнің жөн-жосығын білетін саналы азаматтар еді. Қазір олардан тараған ұрпақ ата аманатына адал, өскен-өнген.
1995 жылдан бері Қошкенің мұрасы бірнеше дүркін кітап болып шықты. 2004-2006 жылы “Алаш” баспасы қайраткердің үш томдық шығармалар жинағын жариялады. Қошкетану ғылымы да қалыптасып, салаланып келеді.
Дереккөздер
- Серік Имантайұлы Жақсыбаев Қаржас ұрпақтары — Павлодар: ЭКО, 2008. — 400 б. — 1000 таралым. — ISBN 9965-08-265-0.
- http://www.enu.kz/downloads/materials/sb-3.pdf Мұрағатталған 31 наурыздың 2020 жылы.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қoshmuhambet Dүjsebajuly Kemengerov 15 shilde 1896 buryngy Akmola oblysy Omby uezi Beke bolysy Қarzhas auyly 21 karasha 1937 Omby alash kajratkeri galym dramaturg zhazushy zhurnalist Қoshmuhambet Dүjsebajuly KemengerovTugan kүni15 shilde 1896 1896 07 15 Tugan zheriҚarzhas auyly Beke bolysy Omby uezi Akmola oblysyҚajtys bolgan kүni21 karasha 1937 1937 11 21 41 zhas Қajtys bolgan zheriOmbyAzamattygyResej imperiyasy KSRO Қazak KSRҰltykazakҚyzmetidramaturg zhazushy zhurnalist galym kogam kajratkerӘkesiDүjsebajAnasyZhәmilaZhubajy1 әjeli Zura Muhamedzhankyzy 2 әjeli Gүlsim ZhәmikyzyBalalaryGүlsimnen Zajra Narmanbet Sәule Bilim men bilikke umtylgan Қoshke Kemengerulynyn tagdyr talajy ziyalylarymyzdyn zharkyn gumyrymen kat kabat bajlanysyp zhatyr Ol 1915 zhyldan bastap 1930 zhylga dejin үzilissiz ult әdebietine dramaturgiyasyna zhurnalistikasyna gylymyna ajryksha үles kosty Osy uakyt aralygynda Қoshke oz katarlastarymen birge otarshyldykka karsy ult azattyk kүreske katysty Onyn san salaly izdeniske toly ultty damytu zholyndagy kyzmetin 30 zhyldary bastalgan Kenes okimetinin repressiya naukany үzdi ӨmirbayanyҚoshke Kemengeruly 1896 zhyly 15 shildede sol kezdegi territoriyalyk bolinis bojynsha Akmola oblysy Omby uezinin Қarzhas auylynda dүniege keldi Argyn tajpasynyn Sүjindik ruynyn Қarzhas boliminen shykkan Ata babasy munda Bayanauyldyn Sarytauynan konys audargan bolatyn Derekterge karaganda Shorman bi Ombyga barganda tamak ishetin namaz okityn zherim zhok dep balasy Musa okygan kadet korpusy korinetin Ertistin sol zhak betinen 250 somga zher satyp alyp sol zherge 1849 zhyly senimdi agajyny Atanuly Kemengerge ozine arnajy үj saldyryp kyzmetshileri үshin turgyn zhaj maly үshin kora kopsy turgyzady Kemenger Dүjsenbaj Dүjsebaj esimdi eki ul sүjgen Dүjsebajdan tarajtyn Қoshmuhambet eseje kele kalam ustaganda zhazgandaryna Қoshke Kemengeruly dep kol koyady Argyn tajpasy Sүjindik ruynyn Қarzhas atasynan shykkan Dindar Dүjsebaj erte zhastan hak zholyna tүsip bojdak kүninde ak Mekkege baryp kelip kazhy atanady Osy kasietti Mekkege bararda ol Atygajdyn bedeldi myrzasy Қartabajmen saparlas bolady Zhas Dүjsebajdy Қartabaj katty unatyp elge kelgende ogan Zhәmila esimdi kyzyn oz kolymen uzatady Sonymen bolashak kalamger kozi ashyk aukatty berekeli otbasynda tuyp zhan zhakty tәrbie aldy BilimiҚisyktagy Қarzhasta Belgibaj moldadan okygan Қoshkeni әkesi Omby prihod shkolyna beredi Bul kezde musylmansha oku orny mektep medrese oryssha oku orny shkola uchilishe atalgan Algash hristian dinine tartu үshin ashylgan prihod shkoldary musylmandardyn nietin angargannan kejin olardyn balalaryn Bozhij Zakon sabagynan bosatkan dy Zhas Қoshke osy shkoldan orys tilin baska da pәnderdin negizderin үjrenip shygady Munan kejin Қoshke Ombynyn veterinarlyk feldsherlik shkolyna tүsedi Arnauly oku orny bolgandyktan munda ol zootehnika medicina negizderi bojynsha sabak alady 1913 zhyly atalgan shkoldyn 2 klasyn bitirgende Omby auylsharuashylyk uchilishesine tүsuge ansary auady Osy zhyly atalgan bilim ordasyna Қoshkemen birge Ahmet Әbdirahymuly Smagul Қazybekuly Muhtar Samatuly syndy shәkirtter de tүsedi Bulardan bir zhyl buryn uchilishege Sүlembek Bajzhanuly Birmuhamed Ajbasuly Asfandiyar Shormanuly sekildi kazak balalary kabyldangan eken 1916 zhyly bul okuga Smagul Saduakasuly tүsedi 1920 zhyly 7 zheltoksanda Қazakstannyn Sibir revkomyndagy okilettigi Sibir auylsharuashylyk zhәne ondiris institutynyn basshylygyna Қ Kemengeruly men M Sejitulyn veterinariya fakultetinin medicina bolimine kurstan tys kabyldauyn otinip arnajy hat zholdajdy Қoshke osynda okyp zhүrgende atalgan institut aty Batys Sibir memlekettik medicina instituty bolyp ozgeredi Bul uakyttagy mekeni turaly kalamger Әke sheshem Omby uezi Teke bolysy Қisyk zhajlauyndagy 9 auylda turady Menin kazirgi meken zhajym Omby kalasy 2 liniya 68 үj dep zhazady Қ Kemengeruly III kursty tәmamdagannan kejin 1924 zhyldyn 21 tamyzynda Orta Aziya memlekettik universitetinin medicina fakultetine auysuga otinish beredi Sol zhyly ol Tүrkistan Respublikasynyn ortalygy Tashkentke ketedi Muragatta mynandaj mazmunda zhedelhat tirkelgen Tashkent Ak zhol gazeti redakciyasyna Қ Kemengerulyna Ol IV kurstyn dәrisin tүgel tyndady Omby Omby koshesi 26 үj Sokolova Bul derekten Қoshkenin Tashkentte Ak zhol toniregine turaktagany bajkalady 1917 1918 zhyldardagy sayasi okigalar tusynda Қoshke sergeldenge tүsken halyk pen okygandardyn ishinde zhүrdi Bul kezde zaman katal sayasat kubylmaly edi Osygan karamaj Alash ziyalylary sendej sogylyskan zhurttyn arasynan bolinbej mәmilegerlik zholyn izdedi 1917 zhyly sәuirde Қoshmuhambet Kemengeruly Dinshe Әdilulyn ertip Akmola oblystyk kazak komiteti atynan Ombydan Akmola kalasyna kelip uezdik kazak komitetin ashady Onyn toragasy bolyp Sәken Sejfollauly tagajyndalady Қazak komitetin kurushylar Akmola shaһarynda birde medresede birde kala baskarmasynyn үjinde zhinalyp alasapyran zamannyn kiyndygynan halykty kalaj aman saktap kalu zholyn akyldasady Қoshke Akmolada Sәken ujytky bolgan Zhas kazak ujymynyn zhumysyna da katysady Birak oblystyk kazak komiteti men uezdik kazak komiteti arasyndagy kejbir manyzdy mәseleler bojynsha tugan kelispeushilikten son zhәne Zhas kazak basshylary Alash Ordadan bojyn aulak salgannan kejin 1917 zhyly tamyzda Қoshke Ombyga kajtady Sol zhyly kүz kys ajlarynda Қ Kemengeruly Akmola oblystyk Alash partiyasy komitetin ashuga kүsh zhiger zhumsajdy Sojtip ozi sol komitettin mүshesi bolady Zheltoksannyn 5 13 arasynda Orynborda әjgili Alash Orda үkimetin zhariyalajtyn II zhalpykazak sezine delegat retinde katysady Zhas turgysynan zhiyrmadan endi askan ol kүresten de izdenisten de shet kalmady 1915 1916 zhyldary Ombydagy kazak zhastary sol zhagalaudagy Қarzhasta zhasyryn zhinalatyn bolsa 17 zhylgy ozgeristen son kala ishinde ashyk mәzhilis kurdy Algashky bas kosulardyn nәtizhesi 1918 1919 zhyldary Alash Ordaga kaltkysyz zhәrdem bergen el birligi mәselesinde birshama tiyanakty zhumys zhasagan Zhas azamat ujymy men gazeti edi Қoshke osy ujymnyn alkasyna kirdi onyn Қyzylzhar kalasynda shygyp turgan үni Zhas azamat gazetine redaktor boldy Қazak Saryarka Abaj syndy ulttyk basylymdardyn izbasary ispettes Zhas azamat betinde alashtyn munyn mundap zhogyn zhoktagan makalalar nomir kurgatpaj shygyp turdy Bul gazet bolshevikterdin imansyz әreketterin elge zhariya kyldy Sondaj ak kiyn kezde zhastardy auyzbirlikke shakyrdy 1919 zhyly Қoshke Omby politehnika institutyna okuga tүsedi Munda ol birinshi kursty gana okidy 1920 zhyly Akmola oblysyna ortalygy Omby karajtyn Petropavl Қyzylzhar uezine mugalimdikke shakyrylady Munda ol zhanadan kurylgan aty zamanyna saj Қyzyl mugalimder kursynda okytushy retinde dәris oki bastajdy Bul shakta munda Magzhan da sabak beretin Osy okudy tәmamdagan kejin Ombydagy kazak peduchilishesinin direktory bolgan Zhүnisbek Zhangonakov esteliginde Kursta 200 mugalim okydy Қoshmuhambet zharatylys pәninen sabak berdi Ol kisi әdebiet mәselesimen de shugyldanyp zhүretin edi Қajsy uakytta ozinin zhazgan әngime pesalaryn kolzhazbasynan okityn dep zhazady PesalaryҚyzylzhar kalasynda Қoshkenin dramaturgtik kabileti de ushtala tүsti Osygan dejin Әulie tәuip sekildi pesasyn sahnalatyp үlgergen Қ Kemengeruly endi bul saladagy shygarmalarynyn takyrybyn kenejtti Onyn kalamynan 1919 1920 zhyly Қaskyrlar men kojlar Bostandyk zhemisi atty kos pesa dүniege keldi Bul ekeui de Қyzylzhardagy kalalyk baktyn sahnasynda kojyldy Zh Zhangonakov 1916 zhyl okigasy turaly Қaskyrlar men kojlar pesasynda ozi uryadnik rolin al kejin zhazushy bolgan Sәbit Mukanov bolystyn shabarmany rolin ojnaganyn ajtady Otbasy1923 zhyldyn kokteminde Қ Kemengerulynyn zheke omirinde үlken okiga bolady ol professor Zarnicynnyn zhetekshiligimen Қyzylzhar zherinde halykka em dom korsetip zhүrgende Muhamedzhankyzy Zuramen konil kosyp shanyrak koteredi Bul kezde Қoshke student praktikant edi Tagdyrdyn zhazganyna ne shara 1924 zhyly nauryzda Zura bala үstinde dүnieden ozady Osynau tragediya Қoshkeni esengiretip tastajdy 1925 zhyly Қ Kemengeruly Gүlsim Zhәmikyzyna үjlenedi Gүlsimnen ol Zajra 1926 2011 Narmanbet 1927 2008 Sәule 1928 1993 esimdi үsh perzent sүjedi Olardan taragan urpak bүginde Resejdin Omby zhәne Almaty Kokshetau Astana Қaragandy oblystarynda meken etedi Қ Kemengeruly TashkentteOl munda ultka kyzmet etu үshin koshti 20 zhyldary ziyalylardyn kobi negizinen Tashkentke ornykty Mundagy sayasat rajy salystyrmaly tүrde Orynbordan tәuir edi Tүrkistanda okimet basyndagylardyn eski okygandarga ykylasy bolek boldy H Dosmuhameduly 1922 zhyly kurgan Talap kauymyna elshil azamattar toptaskan edi Bul shakta munda Alash arystary baspasoz oku agartu salalarynda kyzmet zhasajtyn Қ Kemengeruly bir kezderi kajratker T Ryskululy kotergen Tүrkistan konfederaciyasy ideyasyna sendi Tashkentke taban tiregen Қoshke munda 1921 22 zhyldardan ornyga bastagan Alash ziyalylarymen tygyz karym katynas zhasaj bastady Bul kezde Ahmet pen Mirzhakyp Orynborda al Әlihan Bokejhan Mәskeudegi Kүnshygys baspasynyn kazak sekciyasynda kyzmette edi Tashkentte Қoshke sondaj ak Halel Dosmuhameduly Muhtar Әuez Magzhan Zhumabaj Zhүsipbek Ajmauytuly Abdolla Bajtasuly Daniyal Yskakuly syndy arystarmen aralasyp turdy Қoshkenin Tүrkistanga at basyn burgan kezi әjgili Alka bagdarlamasynyn okygandar ortasynda keninen talkylangan shagyna tuspa tus keldi Bagdarlamadagy myna zholdar Қoshke muratymen үndesip zhatty Zhana әdebiettin tartylsa aguzysy gana tartyldy bissimildәsi әli bastalgan zhok Өmirimizdin kүndi һәm kүngirt dәuirleri bolgan һәm bar Қazaktyn ozinin zharatylyska omirge turmyska kozkarasy ozinshe filosofiyasy teren sezimi bolgan һәm bar Osylardyn biri turaly әli ajtarlyk kalam tartylgan zhok Osylar tүspej әdebiet oz әdebietimiz bola almak emes Sәl kejinirek 1926 zhyly Korkem әdebiet turaly atty makalasynda osy ojdy Қoshke taratynkyrap zhүjelep ajtkany mәlim Onyn korkemoner tabigaty men zandylygy turaly pikiri әli de kokejkesti Ғumyrynyn Tashkent kezeni Қ Kemengeruly shygarmashylygynyn tynysyn kenejtti Ol Ombyda bastagan Қazak tarihynan zertteuin ayaktap Mәskeudegi Kүnshygys baspasyna tapsyrdy Atalgan baspadan sonymen birge 1925 zhyly kalamgerdin Buryngy ezilgen ulttar atty gylymi enbegi men Қazaksha oryssha tilmashy zharyk kordi Sozdikti tүzuge Қ Kemengerulynyn zhetekshiligimen Bajgaskauly Bajmakanuly Dәuletbekuly Temirbekuly Sәrsenbajuly katynaskan Қoshke osy Tashkentte zhүrip 2 kitaptan turatyn kazak tilinen Zhabyropalyktar үshin oku kuralyn zhazdy Onyn birinshisi 1928 zhyly Tashkentte ekinshisi 1929 zhyly Қyzylordada basyldy 1918 1919 zhyly S Saduakasuly Zhas talap Kemengerulynyn prozasy kelesheginen үmit kүttiredi dep zhazganyndaj ak Қoshke kalamynan onyn omirinin Tashkent zhyldarynda Otarshyldyk uskyndary Қandy tolkyn Momyntaj Erlik zhүrekte Қazak әjelderi Zhetim kyz Dүriya Naziha tәrizdi tumysy erekshe әngimeler tudy Suretker Қ Kemengeruly әriptesi Muhtar Әuez Zhүsipbek Ajmauytuly sekildi prozada ulttyk nakyshty saktaj otyryp korkem bejneleudin biigine umtyldy 1925 zhyly Қazakstan astanasy Akmeshitke koshti de shojyn zholdyn bojyndagy bul kazaky eldi meken Қyzylorda degen zhana atau aldy Osynda 1926 zhyly 13 kantarda memlekettik ult teatry Қ Kemengerulynyn Altyn sakina pesasymen tungysh shymyldygyn ashty Osy kojylym dramaturgke igi әser etip 1926 zhyly Parashyldar 1927 zhyly Eski oku 1930 zhyly Kүnәsiz kүjgender atty pesalar zhazyp korermenge usyndy Talantty synshy S Saduakasuly Қoshkenin dramaturgiyasyn Zheke adamnyn ishki syry bugan anagurlym tanysyrak dep bagalady Қoshke Kemengeruly Tashkentte sheber zhurnalist retinde de kabilet karymyn angartty Ol Ombydan kelisimen Ak zhol gazetinde kyzmet istedi sondaj ak gylymi tanymdyk Sana zhurnalynyn birer sanyna redaktorlyk etti Ak zhol tilshilerinin 1925 zhyly otken tungysh zhiynyn ujymdastyruga atsalysty Әleumet sharuashylyk gylym bilim hakynda aluan aluan makala zhazdy Әdebiet zhonindegi ajtysta syndarly pikir bildirdi Kүjben zhurnalistik agartushylyk tirshilikten koly bosaganda zamandastary turaly zhazbak bolgan romanyna material zhinady ҰҚK arhivinen tabylyp otyrgan 1925 zhyly 16 nauryzda D Әdilulyna zhazgan hatynda ol Sen omirinde talaj tarihty bastan keshirgen zhansyn goj Menin eptep kalamdy ermek etetinimdi bilesin Өmir zholynmen tanyskym keledi Kishkene uakytyndy bol Esep beru kezeni tudy Men kazak ziyalylary zhoninde roman zhazuga otyrdym dejdi Tashkentte Қoshke men Gүlsimnin Omby ziyalysynyn kyzy Zәjra Narmanbet Sәule esimdi үsh perzenti dүniege keldi Ұstazdyk enbegiSayasi sapyrylystarga toly 20 zhyldardagy Tashkent tarihynda Қoshmuhambet Kemengeruly tek kalamger retinde gana emes agartushy pedagog retinde de kaldy Ol 1926 zhyly Orta Aziya universiteti men Tүrkistan әskeri uchilishesinde dәris okyganyn ajtady Қajratker sondaj ak SAGU dyn rabfagynda dayarlyk boliminde shygystanu fakultetinde kenestik sharuashylyk pen kukyk fakultetinde pedagogika fakultetinde kazak tilinen dәris okygan Universitette eki zhyl kyzmet zhasagannan kejin Қ Kemengeruly shyndap gylym zholyna den kojgysy keldi Bul orajda ol tүriktanudy tandady 1928 zhyly 23 kazanda Қoshke Shygystanu fakultetinin tүriktanu kafedrasyna aspirant bolyp kabyldandy Atalgan fakultettin aspiranturasynda Қ Kemengerulymen katar Muhtar Әuez de okygan Bul eki daryndy azamatka A Shmidt M Gavrilov A Dubson syndy galymdar tәlimgerlik zhasady Nagyz gylym ashyk zhүjeli pikirsajystan son baryp kana tuady Қoshke til mamany retinde Yudahin Polivanov Shmidt tәrizdi tәlimgerlerimen kazak tilinin kүrdeli mәseleleri zhoninde ajtysyp kalyp otyrgan Mysaly 1929 zhyly mamyr ajynda bolgan orfografiyaga arnalgan konferenciyada zhana orfografiya men termin zhasau principteri zhoninde E Omarov Қ Zhubanov Қ Kemengeruly ornykty pikir bildirip bura tartkan europalyk galymdarmen ajtyskan Bul besikten beli shykkan buyny bekip kele zhatkan til gylymynyn eurocentristik kozkaraspen teketiresuinin korinisi edi Қoshke osy Tashkentte zhүrip kazak tili biliminin problemalary zhoninde birkatar zertteu zhazdy SAGU de okygan Daniyal Yskakulynyn ajtuynsha 1927 zhyly Tashkenttegi Kazpedvuzga S Saduakasuly direktor bolyp kelgende osy oku ornyna Қoshkeni okytushy etip algan Қ Kemengerulynyn gylymi enbeginin kataryna 1927 zhyly G Arhangelskijdin kurastyruymen orys tilinde zharyk korgen Қazak tilinin grammatikasy da kiredi Қoshkenin redakciyalauymen shykkan osy zertteudin algy sozinde kurastyrushy Nastoyashij trud predstavlyaet zapiski lekcij po kazahskomu yazyku chitannye tov Kemengerovym prepodavatelem kazahskogo yazyka na b Turkestanskih Kursah Vostokovedeniya RKKA v 1924 1925 zhzh dep zhazyp ustazyna үlken algysyn bildiredi Al baspager tarapynan zhazylgan sozde A Bajtursynulynyn bul enbekti zhogary bagalagany ajtylady Қoshke Kemengeruly 24 30 zhyldary tek bir Tashkentpen gana tokyrap kalmady Orynbor Қyzylorda Semej Shymkent kalalaryna tүrli issaparmen baryp kalamgerlermen bajlanys zhasap turdy 1929 zhyly zhazda kalamger Қyzyltau Sarytaudyn topyragyn songy ret baskan eken Қugyn sүrgin1930 zhyly 13 kazanda Қ Kemengeruly Kenes okimetine karsy әreket zhasaushy degen zhalgan ajyppen Tashkentte ustalyp abaktyga zhabylady Osy kezdegi konil kүjin shekken mehnatyn ol Қamaldym otkeli zhok teren zharga Әdildik taba almadym amal bar ma dep sipattasa nemere agasy Nurmagambetke zhazgan bir hatynda Қus auga balyk torga kezdesti goj Tagdyrdyn zhazuyna zhok koj shara dejdi Osy 30 zhyldyn kazan ajynyn sonynda Қoshke Tashkentten Almaty abaktysyna ajdaldy Ol Almaty tүrmesinde 1932 zhyldyn sәuir ajynyn sonyna dejin otyrady 20 sәuirde үshtiktin sheshimimen 58 baptyn 10 11 tarmagy bojynsha 5 zhylga bas bostandygynan ajyrylyp Ukrainanyn Valujki kalasyna zher audarylady Қalamger mundagy temir zhol zhүjesinde dәriger boldy Dәl osy zhol kurylysynda 1932 1933 zhyldary S Saduakasuly inzhener bolyp kyzmet zhasagan edi Sondaj ak Valujki Voronezh bagytynda H Dosmuhameduly Zh Dosmuhameduly Zh Akbajuly E Omaruly S Қadyrbajuly K Toktybajuly M Tynyshbaj Zh Kүderiuly M Myrzauly syndy azamattar zher audarylgan edi 1935 zhyly Қoshke Kemengeruly Valujkide merzimin tolyk ayaktady Zan bojynsha endi ol elge kajtuga erikti edi Birak ajlaly NKVD sayasi tutkyndardy elden zhyrak ustaudy kalady Sol sebepti Қ Kemengerulyna tolyk erik bermej Ombynyn Sharbakkoline konystanuga ruksat etti Ol audandyk densaulyk saktau bolimindegi karapajym kyzmetti tandady Zәjra Қoshkekyzynyn esteligine karaganda әkesi 1937 zhyldyn ortasynda sonau Tashkentten bastap zhazgan zamandastary turaly romandy ayaktagan endi sony Almaty baspalaryna zhetkizudin zholyn karastyrgan Sol kitap kejin kolzhazba kүjinde NKVD karmagyna tүsken 1937 zhyldyn kara kujyny Sharbakkoldegi dәriger Қoshkeni kinalmaj ak tapty Қajratkerdi atu turaly үkim 17 karashada bekitilip 21 karashada Ombyda oryndaldy Қoshkenin baki dүniege koshkenin tugan tuystary bilmedi tek bir Alla gana bildi Қoshke әdilet azattyk zholynda shejit boldy 1957 zhyly 17 tamyzda Sibir әskeri okruginin tribunaly әkesin resmi tүrde aktaganda Zәjra Narmanbet Sәule totalitarizmnin zhon zhosygyn biletin sanaly azamattar edi Қazir olardan taragan urpak ata amanatyna adal osken ongen Қoshke Kemengeruly 3 tomdyk shygarmalary Alash murasy seriyasy 1995 zhyldan beri Қoshkenin murasy birneshe dүrkin kitap bolyp shykty 2004 2006 zhyly Alash baspasy kajratkerdin үsh tomdyk shygarmalar zhinagyn zhariyalady Қoshketanu gylymy da kalyptasyp salalanyp keledi DerekkozderSerik Imantajuly Zhaksybaev Қarzhas urpaktary Pavlodar EKO 2008 400 b 1000 taralym ISBN 9965 08 265 0 http www enu kz downloads materials sb 3 pdf Muragattalgan 31 nauryzdyn 2020 zhyly