Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қосжақтаулылар - бақалшақты былқылдақденелілер класы. Көпшілігі теңіздер мен мұхиттарда, біразы тұщы суларда тіршілік етеді. Ерте палеозой дәуірінен, (қазіргі Қосжақтаулы былқылдақденелілер, төменгі ордовиктен) белгілі, түр құрамының байлығы бор дәуірінде байқалған. Денесі, (ұзындығы бірнеше мм-ден 1,5 м дейін, салмағы 30 кг дейін) билатеральді-симметриялы, бүйір жағынан қысыңқы, аяқтары бар. Басы жоқ, (осыдан бір аталуы, Асерhаlа).Көп түрлерінің аяқтары сынатәрізді, (осыден тағы бір аталуы, Pelecypoda), қарапайым түрлерінде, жылжу табандары бар, қимылсыз тіршілік ететін түрлерінде ол жойылған, (мидии) немесе мүлдем жоқ, (устрицалар). Қосжақтаулы былқылдақденелілер көбінің аяқтарында субстратқа мықтап бекінетін берік жіптерді, (биссус) бөлетін биссусты бездері бар. Денесі еркін екі қатпармен жабылып тұратын және алдыңғы немесе артқы қысқа сифондармен жалғасуы мүмкін мантиямен қапталған. Бақалшақтары екі жақтаулы, (ұзындығы бірнеше мм-ден 1,4 м дейін), денені екі жақ бүйірінен қаптайды; кейбіреулерінде ол ішінен перламутрмен қапталған. Жақтаулардың шеттері иректелген, (тістер), құлып түзеді, оның құрылысы, жіктік белгілердің бірі. Жақтаулар 1-2 жапқыш-бұлшық еттермен жабылады, (аддукторлар), олардың антагонисттері, иілімді лигамент, жақтауларды жартылай ашық түрде қалдырады. Кейбір Қосжақтаулы былқылдақденелілер, (маржандылар, мидиялар, айқұлақтар) бақалшақ пен мантия арасына түскен бөгде зат перламутр қабаттарымен қапталып інжуге айналады. Ауыз қуысында екі жұп қалақ орналасқан. Асқазан соқыр қапшықтәрізді өсіндісінде, кристалды сабақшасы бар, (ас қорытуға қатысады және ағзаны анаэробты жағдайда оттегімен қамтамасыз етеді). Бауыры басқа былқылдақденелілермен салыстырғанда, үшбөлімді. Кейбір Solemyidae, (мысалы, солемий) бауыры мен ас қорыту жүйесі толығымен жойылған. Қарапайым түрлерінде желбезектері екіқанатты, кейбір түрлерінде бұлшыкетті қалқаға, көп түрінде желбезек тақтайшаларына айналған, (осыдан аталуы, Lamellibranchia). Жүйке жүйесі үш жұп түйіннен тұрады. Сезім мүшелері әлсіз дамыған; кейбір түрлерінде, (гребешки) мантияның немесе сифонның жақтары бойымен ішкі көздер орналасқан, желбезек тақтайшаларының негізінде қарапайым осфрадиилері кездеседі, статоцистері бар. Қан айналу жүйесі ашық. Көбі дара жынысты, сирек жағдайда гермафродитті. Кейбір түрлерінде жыныстық диморфизм анық байқалады, (мысалы, Thecalia concamerata). Ұрықтануы көп жағдайда сыртқы. Көбінде дамуы жүзгіш дернәсілімен ерекшеленеді, (велигер, глохидий). Кейбіреулерінде ұрпақты бағу сезімі дамыған, ұрпағын желбезектерінде жеткізу, (Unionidae). 3 отрядқа бөледі: теңтістілер, (Taxodonta), түрлі бұлшық еттілер, (Anisomyaria), нағыз тақтайжелбезектілер, (Eulamellibranchia), басқа жіктелу бойынша, 3 қатар үсті 14 қатардың (отряд), 130 қазіргі тұкымдас енеді. 1000-дай туысы, оның ішінде тридакндар, дрейссендер, миялар, пинналар, фоладалар, сердцевидкалар, макомдар, тригониялар, шаровиктер, айқұлақтар. 20 000-дай түрлері. (ТМД-да тұщы суларда 50 туысы 200 түрі, теңіздерде және тұзды суларда 160-дай туысы 400 түрі) кездеседі. Әлемдік Мұхитта кеңінен тараған, литоральдан абиссальға дейін, сонымен қатар тұщы суларда да. Тұнба суда азқозғалғыш жануарлар. 100-200 м тереңдікте биомассасы және тығыздығы бойынша су түбі фаунасын құрайды. Балықтар мен басқа теңіз жануарларының қорегі. Теңіз түрлерінің көбі ағаш пен тастарды теседі, кемелер мен гидротехникалық құрлымдарға зиян келтіреді. Кәсіптік маңызы бар жануарлар, (жылдық аулауымы 2,9-3,1 млн. т 1978-80 жылдары) және аквамәдени жануарлары.
| Қосжақтаулылар | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||
| ||||||
| түрлері | ||||||
| 9,200 түрі белгілі |
Қосжақтаулы былқылдақденелілердің өкілі - айқұлақ
Айқұлақ судың түбінде мекендеп, сондағы құмға денесінің доғаланған алдыңғы бөлігімен көміліп жатады. Дене тұрқы он сантиметрдей. Жотасынан майысқақ сіңірмен байланысқан екі жақтаулы бауыр жағынан ашылып - жабылатын бақалшағы болады. Бақалшақтардың арасынан ай не құлақ тәріздес пішіндегі аяқтары көрінетіндіктен айқұлақ деп аталады.
Айқұлақтың бақалшағынан былқылдақ денесі көрінеді, басы жойылып кеткендіктен, денесі тұлға мен аяқтан құралады. Аяғының қасында айқұлақтың аузы көрінеді. Ауыздың екі жағында қармалауыштары және тіл тәрізді аяғының екі қапталында тақташалы желбезектер болады. желбезектерді кірпікшелер қаптап жатады. Сол кірпікшелер қимылдағанда су кіріс симфонынан еніп, шығару сифонынан сыртқа шығады. Сифондар айқұлақтың артқы жағында бірінің үстінде бірі орналасады. Су астыңғы кіріс сифонымен енгенде, онымен қоса ұсақ жәндіктер де айқұлақтың бақалшағына енеді де, судың ағынымен аяқтың үстіңгі жағындағы ауызға барып, үлкен тоспаұлуға ұқсас- асқорыту жүйесіне түседі. Айқұлақта бас болмағандықтан, оның тілі, жұтқыншағы жоқ, сондықтан қорек алдымен өңешке, одан қарынға және ішекке өтеді. Айқұлақтың бауыры жақсы жетілген , оның өзегі қарынға ашылады.
Айқұлақтың астыңғы сифоны деп аталады, өйткені сырттан енген су шапаншадан желбезек арқылы сүзіліп, айқұлақтың тынысалу қызметін атқарады. Жәндіктің желбезектерінде газ алмасады. Айқұлақтың қанайналым жүйесі жүректен және содан таралатын қантамырлардан тұрады. Оның жүрегі жәндіктің арқа жағында орналасады, ал қан ішкі мүшелер аралығындағы саңылауға құйылады, яғни оның қанайналымы- ашық жүйелі.
Айқұлақ бүйрегі арқылы зәр шығарады.
Қосжақтаулы былқылдақденелілер баяу қозғалып, белсенді қоректенбегендіктен, олардың жүйке жүйесі нашар дамыған. Жүйке жүйесі бірімен-бірі жүйке талшықтарымен жалғасатын үш жұп жүйке түйінінен құралады. Бұлардың сезім мүшелері дамымаған. Айқұлақта арнаулы сезім мүшелері болмайды.
Айқұлақ-дара жынысты жәндік, бірақ оның аталығын аналығынан айыру оңай емес. Аталық айқұлақ сперматозоидтарын тікелей суға шашады, су арқылы сперматозоидтер аналықтың кіру сифонымен оның денесіне енеді. Осы арада олар ұрықтанып, жұмыртқадан дернәсіл дамиды. Дернәсілдер шығару сифоны арқылы сыртқа шығады. Олар балықтың денесіне немесе желбезегіне жабысып, сөлімен қоректеніп жетіледі. Біраз уақыттан соң дернәсілдер жас былқылдақденелі жәндікке айналып, иесін тастап, су түбіне түседі. Бұл айқұлақтың даму барысында уақытша паразиттік тіршілік ететінін көрсетеді.
Басқа қосжақтаулы былқылдақденелілер тәрізді айқұлақ бақалшақтың жақтауларын түйістіргіш бұлшықеті арқылы ашып жабады. Бақалшақ әктен түзіледі, оны меруерт қабаты астарлайды,бірақ айқұлақта серуерт қабаты нашар дамиды, сыртқы мүйіз тәрізді қабатының түсіне байланысты айқұлақ қоңыр жасыл реңді болады.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 75 б., ISBN 5-625-03599-7
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қoszhaktaulylar bakalshakty bylkyldakdeneliler klasy Kopshiligi tenizder men muhittarda birazy tushy sularda tirshilik etedi Erte paleozoj dәuirinen kazirgi Қoszhaktauly bylkyldakdeneliler tomengi ordovikten belgili tүr kuramynyn bajlygy bor dәuirinde bajkalgan Denesi uzyndygy birneshe mm den 1 5 m dejin salmagy 30 kg dejin bilateraldi simmetriyaly bүjir zhagynan kysynky ayaktary bar Basy zhok osydan bir ataluy Aserhala Kop tүrlerinin ayaktary synatәrizdi osyden tagy bir ataluy Pelecypoda karapajym tүrlerinde zhylzhu tabandary bar kimylsyz tirshilik etetin tүrlerinde ol zhojylgan midii nemese mүldem zhok ustricalar Қoszhaktauly bylkyldakdeneliler kobinin ayaktarynda substratka myktap bekinetin berik zhipterdi bissus boletin bissusty bezderi bar Denesi erkin eki katparmen zhabylyp turatyn zhәne aldyngy nemese artky kyska sifondarmen zhalgasuy mүmkin mantiyamen kaptalgan Bakalshaktary eki zhaktauly uzyndygy birneshe mm den 1 4 m dejin deneni eki zhak bүjirinen kaptajdy kejbireulerinde ol ishinen perlamutrmen kaptalgan Zhaktaulardyn shetteri irektelgen tister kulyp tүzedi onyn kurylysy zhiktik belgilerdin biri Zhaktaular 1 2 zhapkysh bulshyk ettermen zhabylady adduktorlar olardyn antagonistteri iilimdi ligament zhaktaulardy zhartylaj ashyk tүrde kaldyrady Kejbir Қoszhaktauly bylkyldakdeneliler marzhandylar midiyalar ajkulaktar bakalshak pen mantiya arasyna tүsken bogde zat perlamutr kabattarymen kaptalyp inzhuge ajnalady Auyz kuysynda eki zhup kalak ornalaskan Askazan sokyr kapshyktәrizdi osindisinde kristaldy sabakshasy bar as korytuga katysady zhәne agzany anaerobty zhagdajda ottegimen kamtamasyz etedi Bauyry baska bylkyldakdenelilermen salystyrganda үshbolimdi Kejbir Solemyidae mysaly solemij bauyry men as korytu zhүjesi tolygymen zhojylgan Қarapajym tүrlerinde zhelbezekteri ekikanatty kejbir tүrlerinde bulshyketti kalkaga kop tүrinde zhelbezek taktajshalaryna ajnalgan osydan ataluy Lamellibranchia Zhүjke zhүjesi үsh zhup tүjinnen turady Sezim mүsheleri әlsiz damygan kejbir tүrlerinde grebeshki mantiyanyn nemese sifonnyn zhaktary bojymen ishki kozder ornalaskan zhelbezek taktajshalarynyn negizinde karapajym osfradiileri kezdesedi statocisteri bar Қan ajnalu zhүjesi ashyk Kobi dara zhynysty sirek zhagdajda germafroditti Kejbir tүrlerinde zhynystyk dimorfizm anyk bajkalady mysaly Thecalia concamerata Ұryktanuy kop zhagdajda syrtky Kobinde damuy zhүzgish dernәsilimen erekshelenedi veliger glohidij Kejbireulerinde urpakty bagu sezimi damygan urpagyn zhelbezekterinde zhetkizu Unionidae 3 otryadka boledi tentistiler Taxodonta tүrli bulshyk ettiler Anisomyaria nagyz taktajzhelbezektiler Eulamellibranchia baska zhiktelu bojynsha 3 katar үsti 14 katardyn otryad 130 kazirgi tukymdas enedi 1000 daj tuysy onyn ishinde tridakndar drejssender miyalar pinnalar foladalar serdcevidkalar makomdar trigoniyalar sharovikter ajkulaktar 20 000 daj tүrleri TMD da tushy sularda 50 tuysy 200 tүri tenizderde zhәne tuzdy sularda 160 daj tuysy 400 tүri kezdesedi Әlemdik Muhitta keninen taragan litoraldan abissalga dejin sonymen katar tushy sularda da Tunba suda azkozgalgysh zhanuarlar 100 200 m terendikte biomassasy zhәne tygyzdygy bojynsha su tүbi faunasyn kurajdy Balyktar men baska teniz zhanuarlarynyn koregi Teniz tүrlerinin kobi agash pen tastardy tesedi kemeler men gidrotehnikalyk kurlymdarga ziyan keltiredi Kәsiptik manyzy bar zhanuarlar zhyldyk aulauymy 2 9 3 1 mln t 1978 80 zhyldary zhәne akvamәdeni zhanuarlary ҚoszhaktaulylarDүniesi ZhanuarlarZhamagaty ZhumsakdenelilerTaby Bivalvia Linnaeus 1758tүrleri9 200 tүri belgiliҚoszhaktauly bylkyldakdenelilerdin okili ajkulakAjkulak sudyn tүbinde mekendep sondagy kumga denesinin dogalangan aldyngy boligimen komilip zhatady Dene turky on santimetrdej Zhotasynan majyskak sinirmen bajlanyskan eki zhaktauly bauyr zhagynan ashylyp zhabylatyn bakalshagy bolady Bakalshaktardyn arasynan aj ne kulak tәrizdes pishindegi ayaktary korinetindikten ajkulak dep atalady Ajkulaktyn bakalshagynan bylkyldak denesi korinedi basy zhojylyp ketkendikten denesi tulga men ayaktan kuralady Ayagynyn kasynda ajkulaktyn auzy korinedi Auyzdyn eki zhagynda karmalauyshtary zhәne til tәrizdi ayagynyn eki kaptalynda taktashaly zhelbezekter bolady zhelbezekterdi kirpiksheler kaptap zhatady Sol kirpiksheler kimyldaganda su kiris simfonynan enip shygaru sifonynan syrtka shygady Sifondar ajkulaktyn artky zhagynda birinin үstinde biri ornalasady Su astyngy kiris sifonymen engende onymen kosa usak zhәndikter de ajkulaktyn bakalshagyna enedi de sudyn agynymen ayaktyn үstingi zhagyndagy auyzga baryp үlken tospauluga uksas askorytu zhүjesine tүsedi Ajkulakta bas bolmagandyktan onyn tili zhutkynshagy zhok sondyktan korek aldymen oneshke odan karynga zhәne ishekke otedi Ajkulaktyn bauyry zhaksy zhetilgen onyn ozegi karynga ashylady Ajkulaktyn astyngy sifony dep atalady ojtkeni syrttan engen su shapanshadan zhelbezek arkyly sүzilip ajkulaktyn tynysalu kyzmetin atkarady Zhәndiktin zhelbezekterinde gaz almasady Ajkulaktyn kanajnalym zhүjesi zhүrekten zhәne sodan taralatyn kantamyrlardan turady Onyn zhүregi zhәndiktin arka zhagynda ornalasady al kan ishki mүsheler aralygyndagy sanylauga kujylady yagni onyn kanajnalymy ashyk zhүjeli Ajkulak bүjregi arkyly zәr shygarady Қoszhaktauly bylkyldakdeneliler bayau kozgalyp belsendi korektenbegendikten olardyn zhүjke zhүjesi nashar damygan Zhүjke zhүjesi birimen biri zhүjke talshyktarymen zhalgasatyn үsh zhup zhүjke tүjininen kuralady Bulardyn sezim mүsheleri damymagan Ajkulakta arnauly sezim mүsheleri bolmajdy Ajkulak dara zhynysty zhәndik birak onyn atalygyn analygynan ajyru onaj emes Atalyk ajkulak spermatozoidtaryn tikelej suga shashady su arkyly spermatozoidter analyktyn kiru sifonymen onyn denesine enedi Osy arada olar uryktanyp zhumyrtkadan dernәsil damidy Dernәsilder shygaru sifony arkyly syrtka shygady Olar balyktyn denesine nemese zhelbezegine zhabysyp solimen korektenip zhetiledi Biraz uakyttan son dernәsilder zhas bylkyldakdeneli zhәndikke ajnalyp iesin tastap su tүbine tүsedi Bul ajkulaktyn damu barysynda uakytsha parazittik tirshilik etetinin korsetedi Baska koszhaktauly bylkyldakdeneliler tәrizdi ajkulak bakalshaktyn zhaktaularyn tүjistirgish bulshyketi arkyly ashyp zhabady Bakalshak әkten tүziledi ony meruert kabaty astarlajdy birak ajkulakta seruert kabaty nashar damidy syrtky mүjiz tәrizdi kabatynyn tүsine bajlanysty ajkulak konyr zhasyl rendi bolady DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3Қ Қajym B Muhanov R Sәtimbekuly M Shajmardankyzy Zhanuartanu 1998 75 b ISBN 5 625 03599 7Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet