Қаражал темір-марганец кен орны

Қаражал темір-марганец кен орны, Батыс Қаражал – Қарағанды облысы Қаражал қаласының маңында орналасқан. Кен орнын И.Г. Николаев ашқан (1931). Алғашқы зерттеу жұмыстары Н.Л. Херувимова мен А.К. Коневтің басшылығымен жүргізілген (1938). Кейін барлауды С.Д. Батищев-Тарасов, Г.С. Момджи, т.б. жалғастырған.

Геологиялық құрылымы

Кен орны Жайылма синклиналінің Солтүстік-шығыс қанатында орналасқан Қаражал кенді алабының батыс бөлігін алып жатыр. Кенді алаптың ұзындығы 18 км, оның 6 км-і Батыс Қаражалдың үлесінде. Геологиялық құрылысына жоғарғы [Девон кезеңі|[девон]] мен төменгі тас көмір түзілімдері кіреді.

Жатыс сипаты

Кенді түзілімдер екі будадан тұратын жоғарғы фамен түзілімдерінде орналасқан. Сұр түсті төменгі буда – кентас астылық әктастардан тұрады, олардың құрамында яшма, сидерит, магнетит линзалары бар; буданың Қалыңдығы 25 – 40 м. Қызыл түсті жоғарғы будада кен орнының барлық өнеркәсіптік кентастары орналасқан. Бұл буданың төменгі горизонтында әр түсті әктастар, сонымен қатар темір және марганец кентасты Төменгі кенді шоғыр бар. Ортаңғы горизонт күңгірт сұр кремнийлі-карбонатты тау жыныстарынан тұрады. Жоғарғы горизонтты күлгін қызыл және қызғылт түсті әктастар құрайды, олардың құрамында ашық қызыл яшма мен Басты кенді шоғырдың темір және марганец кентастары бар; буданың қалыңдығы 25 – 170 м. Кен орнының шығыс шетінде жер бетіне шыққан негізгі кен денелері батысқа қарай 17^° бұрышпен еңістенеді, батыс шетінде 500-800 м тереңдікке дейін батады. Кен денелері айқын стратификатталған (жиектелген) қатпарлықтар құрайды, жарылымдар бойымен жылжыған. Кен орнында біршама қиюшы қабатаралық интрузиялар кездеседі, олардың құрамы габбродан диоритке дейін, диабаздан диорит порфириттеріне дейін өзгереді.

Құрамы

Кентасты буда құрамында темір кентастарының төрт қабаты (Fe₁– F₄) және марганец кентастарының бес қабаты (Mn₁ – Mn₅) бөлінеді, олар бірігіп Басты шоғырды құрайды. Басты шоғыр ірі линза пішінді, құрылысы күрделі, оның негізгі бөлігін ең ірі темір кентасты қабаты (Fe₃) мен марганецті қабаттар (Mn₃ пен Mn₄) құрайды. Fe₃ қабатының созылымы бойынша ұзындығы 5,5 км, ені 1700 м. Қалыңдығы бірнеше метрден (шеттерінде) 68,8 м-ге дейін (кен орнының ортаңғы бөлігінде) жетеді; орташа Қалыңдығы 20,6 м. Бұл қабатта кен орнындағы темір кентасы қорының 97%-ы шоғырланған. Жатынның еңістігі бойынша темір кентасы жұқарып, оның астыңғы және үстіңгі жағындағы марганец кентастары жақындай түседі, кей жерлерде бірігіп кетеді. Fe₂мен Fe₄ қабаттары үш линза құрайды, олардың ұзындығы 200-1400 м, ені 100-830 м,қалыңдығы 2-18,8 м. Бұл линзаларда темір кентастарының 2%-ы ғана шоғырланған.

Минералдары

Кентастардың экономикалық құндылығы мен технологиялық ерекшеліктерін анықтайтын негізгі минералдар:

• гематитті кентастарда – гематит, кварц, аз мөлшерде магнетит, карбонаттар мен пирит;
• магнетитті кентастарда – магнетит, сидерит, хлорит, кварц, карбонаттар және пирит, гематит;
• марганецті кентастарда – браунит, гаусманит, манганокальцит, кварц, т.б.

Жалпы алғанда темірлі кентастардағы минералдардың орташа мөлшері: гематит – 56,0%; магнетит – 18,0%; сидерит – 3,3%; хлорит пен стильпномелан – 1,7%; кварц – 15,0%, кальцит – 4,0%.

Қолданысы

Қазір бай темір кентастарын (Fe>45%) «Испат Кармет» металлургия кәсіпорны (бұрынғы Қарағанды металлургия комбинаты) байытпай пайдаланады, ал темірдің мөлшері 35 – 45% кентастар байытуды қажет етеді. Осыған байланысты Атасу кен басқармасында жобалық өнімділігі 6 млн. т болатын байыту фабрикасы салынған. Кен денелері біршама қалың (10 – 50 м) әрі қолайлы жатқан кен орнының шығыс бөлігін ашық тәсілмен (200 – 260 м-ге дейін), ал терең жатқан орталық және батыс бөліктерін жер асты тәсілдерімен игеруге болады. Кен орнының сулылығы әркелкі, кей жерлерінде су басып қалу қаупі бар. Кен орнын жете барлау нәтижесінде оның қоры темір кентастары бойынша 552,9 млн. т, марганец бойынша 350,3 млн. т көлемінде бекітілген.

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы
2. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5