Қазақ әдеби тілі — қазақ ұлтының қоғамдық емірінің сан-саласында көркем әдебиет пен мерзімді баспасөзде, радио мен теледидар хабарларында, білім беру жүйесі мен ғылым салаларында және іс қағаздарында қолданатын тілі. Жалпы халықтық тілдің нормаға түскен нұсқасы. Бастапқы кезде зерттеушілер әдеби тілді жазба тілдің баламасы ретінде түсініп, сөйлеу тіліне қарама-қарсы құбылыс деп ұққан. Әдеби тіл туралы мұндай түсінікке әдетте жазба тіл дәстүрі ерте қалыптасқан, жазба мұраларға бай тілдер негіз болды. Зерттеушілердің кейбіреулері тілдің әдебилігін оның жалпы қоғам мүшелеріне ортақ болу қасиетінен іздеді. Әдеби тілдің жұртшылықтың бәріне бірдей ортақ болу оны диалект, жаргон сияқты жергілікті ерекшелікгерден өзгешелеп тұрады. Мұндай көзқарасты ұстанушылар әдеби тіл халықтың поэтиклық сөз өнері, әдет-ғұрып заңдарының тілі ретінде жазуға дейінгі кезеңде де болуы мүмкін деп пайымдайды. Қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеген еңбектерде де осы тәріздес әр қилы пікірлер айтып келді. Бірсыпыра зерттеушілер Қазақ әдеби тілінің тарихын жазба әдебиеттің пайда болып, халық тілінің нормаға түсіп, стильдік нышандарының көрініс бере бастаған кезеңімен (ХVІІІ ғасыр) байланыстыра қарайды (Қ. Жұмағалиев, М. Балақаев). Зерттеушілердің енді бір тобы Қазақ әдеби тілінің тарихын XIX ғасыр екінші жартысынан-алғашқы кітап басылып, газет шыға бастаған кезеңнен бастап, Ыбырай, Абай шығармапарымен ұштастыра қарайды (Қ. Жұбанов. С. Аманжолов, I. Кеңесбаев т. б.). Кейбір зерттеулерде XIX ғасыр екінші жартысын әдеби тілдің бастау апған кезеңі емес, ұлттық жазба әдеби тілдің қалыптасу дәуірі ретінде қаралып, көне әдеби тіл мен жаңа жазба әдеби тіл категорияларының жігі ажыратыла сөз болады (А. Ысқақов, Р. Сыздықова.). Әдеби тілдің стильдік тармақтары сараланып, қоғамдық қызметінің жан-жақты күшейе түсуіне байланысты шын мағынасандағы әдеби тіл Қазан теңкерісінен кейін пайда болды деген де тұжырым бар (Т. Қордабаев). Әдеби тілді жазу-сызумен байланыстыра қарайтын дәстүрлі көзқарастан басқаша бағыт ұстаған зерттеулер де (Р. Сыздықова), оны (фольклорлық, мұралармен ұштастыра қарайтын пікір де бар (Ә. Өмірәлиев, Е. Жұбанов). Әдеби тілдің сыр-сипатын ашатын басты-басты белгілері мыналар:
- әдеби тілдің сұрыпталған, өңделген нормаларының болуы;
- сол нормалардың жұртшылықтың бәріне міндеттілігі және ұзақ уақыт сақталуы;
- функциональдық-стильдік салаларының болуы;
- қоғамдық қызметтің әр алуандығы.
Әдеби тілге тәне мұндай белгілер түп-түгел бір дәуірде, бірден бола қапатын құбылыс емес және олардың кейбір белгілері белгілі бір кезеңге айқын болса, енді бірі мүлде көмескі, тіпті болмауы да ықтимал.
Жалпы халықтық тілдің байлығы мәдени өңдеуден өтіп, әдеби тілдің сөздік құрамына еніп отырады да, сөздің мағынасы мен қолданылуы, дыбысталуы мен жазылуы, сөз тұлғалары мен сөздердің байланысу тәсілдері көпшілік мойындаған ортақ үлгіге бағынады және жүртшылықтың бәріне міндетті болады. Халық тілінің екінші бір түрі сөйлеу тілі. Әдеби тілмен салыстырғанда сөйлеу немесе ауыз-екі тіл керкемдік, дәлдік, оралымдылығы жағынан сұрыпталмаған, шыңдалып жетілмеген, олпы-солпы жақтары көп. Осы тұрғыдан апғанда әдеби тіл белгілі бір жердің тұрғындары қолданатын диалектіге, адамдардың шағын әлеуметтік тобы сөйлейтін жаргон, қарапайым тілге /просторечие/ қарама-қарсы қойылады. Мысалы, бойлай (диалект) — үнемі (әдеби), маңпай (диалект) — маңдай (әдеби), шекейін (диалект) — шейін (әдеби), барсаңыз (диалект) — барасыз (әдеби), не нәсте (қарапайым) — не нәрсе (әдеби), аял (қарапайым) — әйел (әдеби), үптеу (жаргон) — урлау (әдеби), көжеле тою (жаргон) — екіқабат болу (әдеби) т. т. бастау алған кезеңін анықтау алдымен қазақтың төл әдебиетінің (көркем әдебиетінің) алғашқы нұсқаларын айқындаумен тығыз байланысты. Өйткені көркем әдебиет тілі таңдаулы сөз үлгілерін, жетістіктерін жинақтайды. Сейтіп, тілдік жүйенің жалпы ортақ нормаларының қалыптасуына әсер етеді. Сондықтан қазақтың көркем әдебиетінің алғашқы үлгілері қазақ әдеби тілінің бастау алған арнасы деуге болады. Ғалым Р. Сыздықова ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулардың тілін арнайы талдай келіп, олардың шығармаларын қазіргі әдеби тілдің алғашқы үлгілері деп таниды. Сөйтіп, бұл кезеңде қызмет өткен тілді жазба дәуірге дейінгі ауыз әдеби тілі деп атайды. Бұл бағыттағы зерттеушілердің айтуынша, әдеби тіл өзінің нормалық, қасиетін тек жазсызу арқылы ғана орнықтырмайды, ауысша сөз қолданыс (ауызекі тараған өлең, жыр, шешендік сөз т. б.) арқылы да жетілдіре түседі. Әсіресе ақын-жыраулар творчествосын біреуден-біреуге тарататын, бұлжытпай жатқа айтатын жыраулық мектеп өкілдерінің орны айрықша деп бағаланады. Ауыз әдеби тілі мен ауызекі сөйлеу тілі ұқсас құбылыс болғанымен, бұлардың атқаратын қызметі, тілдік амал-тәсілдерді жұмсау жағынан бір-бірінен айырмашылықтары бар. Ауыз әдеби тілі мәдени-рухани дүниелерді жасаудың, қоғамдық іс-қимылды ұйымдастырудың құралы, жалпыға ортақ мәнділігі, тілдік амалтәсілдердің талғап жұмсалатындығын т. б. қасиеттері арқылы сөйлеу тілінен оқшау тұрады. Сондай-ақ, әдеби тілдің ауызша түрінің де өз ішінде стильдік тармақтарға бөлінетіндігі байқалады. Мысалы, ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ауыз әдеби тілінің көркем әдебиет стилі (негізінен поэзия), публицистикалық стиль (шешендік, билік сөздер) тәрізді тармақтары болған. Әрине, бұл функционалдық тармақтардың қызметі, нормаларының сүрыпталуы қазіргі ұлттық дәуірдегі жазба әдеби тілдегідей сараланбауы әбден ықтимал. Өйткені, әдеби тілдің әр кезеңге лайық жүгі болады. Мәселен, ұлттық дәуірде әдеби тіл адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік ұжымдары қызметінің негізгі салаларындағы қарым-қатынас қажетін етейді. Осыған сай қазіргі жетілген ұлттық жазба әдеби тіліміз 4-5 түрлі стильге бөлінеді. Олар көркем әдеби стилі; публицистикалық немесе газет— журнал стилі; ғылыми әдебиеттер стилі; ресми іс қағаздар стилі.
жазба нұскалары әдеби тілдің, оның ішінде жазба әдеби тілінің әр кезеңдердегі жазба ескерткіштері. тарихын жазу үшін оның әр кезеңдегі әдеби тіл үлгісі болып табылатын жазба нұсқаларының (ескерткіштердің) тілдік ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет. қалыптасу кезеңіне (XV-XVІІ ғасыр) мағлұмат беретін жазба деректер тым аз сақталған, оның өзі-ресми іс қағаздары сипатты. Мысалы, хандар мен дін басшыларының атынан Сығанақ әкімдері мен шеихтарына арналып жазылған бір топ құжаттар (Яссауи ғимаратынан табылған) XVІ ғасыр жатса, Әбілғазы Баһадурханның хаттары — XVІІ ғасыр жәдігерліктері. Сондай-ақ осы дәуірлерде жазылған Қадырғали Жалайыридің "Жамиғ ат-тауариғы" мен "Шежіре-ит-түрк" атты шығармалары тарихи әдебиет немесе шежіре үлгісінде болып келеді. Бүгінгі қолымыздағы бар іс қағаздардың көбі ХVІІІ ғасырдың 30-жылдары, яғни қазақ жерінің Ресейге қараған кезеңінен бергі архивте сақталған құжаттар. Олардың дені қазақ хансұлтандарының, орыс әкімшілік орындарында әр түрлі мақсатта жазылған қатынас қағаздары мен өзара жазысқан хаттары. Бұл аталған құжаттардың тілінде түркі әдеби тілінің дәстүрлі емле заңдылықтары, кейбір морфология тұлғалары, қалыптасқан сөз тіркестері мен жекелеген сөздер сақталған, бірақ олардың негізі қазақ,тың байырғы лексикасы мен дағдылы грамматика құрылысы болып келеді. XIX ғасырдың екінші жартысына дейінгі жазба нұсқалар, негізінен, ресми құжаттар болып келсе, аталған кезеңнен бастап олар әр түрлі стильдік ыңғайда кездеседі. Бұл кезеңде әдеби тіліміздің жанжақты дамуына белгілі тарихи жағдайлар себеп болды. Ең алдымен, қазақ жерінің Ресей қол астына қарауына байланысты бірен-сарандап болса да қазақ бапапарының орыс мектептерінде оқып, еуропалық мәдениеттен сусындауына мүмкіндік туды. Шоқан, Ыбырай, Абай бастаған ағартушылар тобы шықты, олар қазақ жастарын оқу — білім алуға үндеп, ездері үлгі керсетті, қазақ мектептері ашылып, ана тілінде жекелеген мерзімді баспасөз шыға бастады. шығармалары жарық керіне бастады. Осы жағдайлардың бәрі Қазақ әдеби тілінің өткен кезеңдерге қарағанда жедел де жан-жақты дамуына әсерін тигізеді. Бұл кезеңдегі әдеби тіл үлгілерін 4 стильге жүйелеп қарауға болады.
- Ресми іс-қағаз үлгілері. Бұл тұстағы ресми іс қағазадары (бүйрық -жарлықтар, заң, қаулы-қарарлар, қатынас қағаздары) мазмұны жағынан болсын, формасы жағынан болсын, XVІІІ-ХІХ ғасырдағы құжаттарға ұқсас, бірақ тілдік ерекшелігі жағынан қазіргі қазақ тіліне әлде қайда жақын және түсінікті болып келеді. Бұлардың бір қатары баспа бетін көрген, сондықтан да бір ізге келтірілген.
- Қоғамдық публицистикалық стильге жататын материалдар. Бұл стильдің пайда болу қазақ тіліндегі алғашқы газеттердің шығуымен байланысты. Қазақ тіліндегі тұңғыш газет 1870 жылы Түркістан уәлаятының (өлкесінің) орталығы Ташкент қаласында "Түркістан уәлаятының газеті" деген атпен шыға бастады. Газет қазақ, өзбек тілдерінде айына 4 реттен (екеуі-қазақша, екеуі өзбекше) 13 жылы бойына үзбей шығып түрды. Оның бетінде қазақ халқының шаруа жайына, мәдениетіне, тарихы мен әдебиетіне қатысты көптеген материалдар басылып тұрды. Газет өз оқушыларын шет ел жаңалықтарымен, техника, ғылым жаңалықтарымен де таныстырып отырды. Аталған газеттің қазақ тіліндегі шығарылуы тоқтатылғаннан кейін 1888 жылдан бастап Дала өлкесінің орталығы Омбы қалада "Дала уәлаятының газеті" шығып тұрды. Бұл — қазақ, орыс тілдерінде қатар шығып, ондағы материалдар бір біріне аударылып беріліп отырды. Бұл газет бетінде қазақ даласындағы ел басқару жайы, отырықшылыққа көшу, оқубілімге үмтылу, қазақ тілімен әдебиетін дамыту мәселелері жиі сөз болды. 1879 жылы Ы. Алтынсарин "Қазақ газеті" деген атпен ресми газет шығаруды мақсат етіп, оның алғашқы санын қолымен жазып, Ресейдің ішкі істер министірлігіне жібереді. Бірақ патша үкіметі бұл газетке рұқсат етпейді, газеттің сол саны архивте сақталған. Бұдан кейін де 1917 жылға дейін бірнеше газет, журнап шығады. 1911-1915 жылы , 1913-1918 жылы "Қазақстан", "Қазақ" т.б. бірнеше саны жарық көріп жабылып қалған газеттер баршылық. Бұл газет материалдарынан Қазақ әдеби тілінің публицистиклық стилінің қалыптасу жолын байқауға болады, сондай-ақ қазақ әдеби тілін дамытудың мәселелері жайындағы пікірлерді де кездестіруге болады.
- Көркем әдеби стиліне тән үлгілер. Қазақ халқының ғасырлар бойғы жинақталған мол ауыз әдебиеті мұралары болғаны мәлім. ХІХғасырдағы баспа бетін көрген көркем туындылар қатарына, "қиссалар" жатады. Бұл орайда апғашқы қазақ тіліндегі кітап 1862 жылы Қазанда жарық көрген "Ер Тарғын" жыр-толғауын айтуға болады. Сол түстан бастап "қисса" деген атпен шығыс әдебиетіндегі дін, махаббат пен азаматтық тақырыптардағы поэма, дастандардың сюжетіне құрылған, сондай-ақ халық ауыз әдебиеті шығармаларын қайта жырлаған өлең кітаптар көптеп басылып, халық арасына кең тарады. Өте сирек болса да сол тұстағы ақындардың кейбір туындылары жеке кітапша болып басылып шығып түрды. Бұларды тақырыбына, кетерген идеясына, тілдік ерекшеліктеріне қарай 3 топқа белуге болады. Біріншісі — ислам дінінің конондарын мадақтайтын , , "Кербаланың шөлінде", , "Адам", "Зарқұм" тәрізді қиссалар. Екіншісі— мазмұны жағынан шығыстық сюжетке құрылған, идеясы адамгершілік, махаббат, ерлікті жырлайтын, лексикасы, негізінен, қазақ сөздерінен тұратын, бірақ орфографиясы мен грамматика құрлысында кейде түркі әдеби тіліне тән дәстүр кездескен шығармалар. Оған "Таһир", "Үш қыз", "Жүсіп-Зылиха" "Қисса-и Серғазы" т. б. Үшіншісі халық ауыз әдебиеті үлгілері мен қазақ ақындарының шығармалары. "Ер Тарғын", "Алпамыс", "Қыз Жібек", "Қисса-и Шортанбай", "Әсиетнама" т. б. Бұлар тілі жағынан біршама таза, тек орфографиясында араб әліпбиімен байланысты жазу дәстүрі сақтапған. XX ғасырдың апғашқы 10-15 жылы бұлар сан жағынан да дамып, тілдік жағынан тазара түседі.
- - көпшілік әдеби үлгілері. Қазақ арасында қолжазба күйінде таралып, кейін кейбір басылып та шыққан шежіре типті әдебиеттерді есептемегенде, 1861 жылы Н. И. Ильминский Қазанда бастырған "Самоучитель русской грамоты для киргизов" атты оқулық кітабының соңында берілген текстерді ғылым-көпшілік әдебиет үлгілерінің тұңғыш нұсқасы деп санауға болады. Кітаптың соңғы 50 бетінде табиғат, география, тарихтағы жануарлар дүниесі және басқа да ғылым жаңалықтары туралы қысқаша орысша-қазақша екі тілде әңгімелер, дәрігерлік кеңестер берілген. Осы кезден бастап орыс және қазақ тіліндегі мерзімді баспасөз беттерінде ғылымның әртүрлі саласынан жазылған мақалаларды, медицина, ветеринария тақырыбына жазылған жеке кітапшаларды кездестіреміз. Бұл материалдардың басым көпшілігі орыс тілінен аударылған аударма материалдар. Сөйтсе де олар сол дәуірдегі жәй-күйін танытуда, ғылым түсініктерді ана тілімізде жеткізуде тіліміздің қаншалықты болғанын байқауда да аса қажетті нұсқалар.
Дереккөздер
- Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қazak әdebi tili kazak ultynyn kogamdyk emirinin san salasynda korkem әdebiet pen merzimdi baspasozde radio men teledidar habarlarynda bilim beru zhүjesi men gylym salalarynda zhәne is kagazdarynda koldanatyn tili Zhalpy halyktyk tildin normaga tүsken nuskasy Bastapky kezde zertteushiler әdebi tildi zhazba tildin balamasy retinde tүsinip sojleu tiline karama karsy kubylys dep ukkan Әdebi til turaly mundaj tүsinikke әdette zhazba til dәstүri erte kalyptaskan zhazba muralarga baj tilder negiz boldy Zertteushilerdin kejbireuleri tildin әdebiligin onyn zhalpy kogam mүshelerine ortak bolu kasietinen izdedi Әdebi tildin zhurtshylyktyn bәrine birdej ortak bolu ony dialekt zhargon siyakty zhergilikti erekshelikgerden ozgeshelep turady Mundaj kozkarasty ustanushylar әdebi til halyktyn poetiklyk soz oneri әdet guryp zandarynyn tili retinde zhazuga dejingi kezende de boluy mүmkin dep pajymdajdy Қazak әdebi tilinin tarihyn zerttegen enbekterde de osy tәrizdes әr kily pikirler ajtyp keldi Birsypyra zertteushiler Қazak әdebi tilinin tarihyn zhazba әdebiettin pajda bolyp halyk tilinin normaga tүsip stildik nyshandarynyn korinis bere bastagan kezenimen HVIII gasyr bajlanystyra karajdy Қ Zhumagaliev M Balakaev Zertteushilerdin endi bir toby Қazak әdebi tilinin tarihyn XIX gasyr ekinshi zhartysynan algashky kitap basylyp gazet shyga bastagan kezennen bastap Ybyraj Abaj shygarmaparymen ushtastyra karajdy Қ Zhubanov S Amanzholov I Kenesbaev t b Kejbir zertteulerde XIX gasyr ekinshi zhartysyn әdebi tildin bastau apgan kezeni emes ulttyk zhazba әdebi tildin kalyptasu dәuiri retinde karalyp kone әdebi til men zhana zhazba әdebi til kategoriyalarynyn zhigi azhyratyla soz bolady A Yskakov R Syzdykova Әdebi tildin stildik tarmaktary saralanyp kogamdyk kyzmetinin zhan zhakty kүsheje tүsuine bajlanysty shyn magynasandagy әdebi til Қazan tenkerisinen kejin pajda boldy degen de tuzhyrym bar T Қordabaev Әdebi tildi zhazu syzumen bajlanystyra karajtyn dәstүrli kozkarastan baskasha bagyt ustagan zertteuler de R Syzdykova ony folklorlyk muralarmen ushtastyra karajtyn pikir de bar Ә Өmirәliev E Zhubanov Әdebi tildin syr sipatyn ashatyn basty basty belgileri mynalar әdebi tildin suryptalgan ondelgen normalarynyn boluy sol normalardyn zhurtshylyktyn bәrine mindettiligi zhәne uzak uakyt saktaluy funkcionaldyk stildik salalarynyn boluy kogamdyk kyzmettin әr aluandygy Әdebi tilge tәne mundaj belgiler tүp tүgel bir dәuirde birden bola kapatyn kubylys emes zhәne olardyn kejbir belgileri belgili bir kezenge ajkyn bolsa endi biri mүlde komeski tipti bolmauy da yktimal Zhalpy halyktyk tildin bajlygy mәdeni ondeuden otip әdebi tildin sozdik kuramyna enip otyrady da sozdin magynasy men koldanyluy dybystaluy men zhazyluy soz tulgalary men sozderdin bajlanysu tәsilderi kopshilik mojyndagan ortak үlgige bagynady zhәne zhүrtshylyktyn bәrine mindetti bolady Halyk tilinin ekinshi bir tүri sojleu tili Әdebi tilmen salystyrganda sojleu nemese auyz eki til kerkemdik dәldik oralymdylygy zhagynan suryptalmagan shyndalyp zhetilmegen olpy solpy zhaktary kop Osy turgydan apganda әdebi til belgili bir zherdin turgyndary koldanatyn dialektige adamdardyn shagyn әleumettik toby sojlejtin zhargon karapajym tilge prostorechie karama karsy kojylady Mysaly bojlaj dialekt үnemi әdebi manpaj dialekt mandaj әdebi shekejin dialekt shejin әdebi barsanyz dialekt barasyz әdebi ne nәste karapajym ne nәrse әdebi ayal karapajym әjel әdebi үpteu zhargon urlau әdebi kozhele toyu zhargon ekikabat bolu әdebi t t bastau algan kezenin anyktau aldymen kazaktyn tol әdebietinin korkem әdebietinin algashky nuskalaryn ajkyndaumen tygyz bajlanysty Өjtkeni korkem әdebiet tili tandauly soz үlgilerin zhetistikterin zhinaktajdy Sejtip tildik zhүjenin zhalpy ortak normalarynyn kalyptasuyna әser etedi Sondyktan kazaktyn korkem әdebietinin algashky үlgileri kazak әdebi tilinin bastau algan arnasy deuge bolady Ғalym R Syzdykova HV HVIII gasyrlardagy akyn zhyraulardyn tilin arnajy taldaj kelip olardyn shygarmalaryn kazirgi әdebi tildin algashky үlgileri dep tanidy Sojtip bul kezende kyzmet otken tildi zhazba dәuirge dejingi auyz әdebi tili dep atajdy Bul bagyttagy zertteushilerdin ajtuynsha әdebi til ozinin normalyk kasietin tek zhazsyzu arkyly gana ornyktyrmajdy auyssha soz koldanys auyzeki taragan olen zhyr sheshendik soz t b arkyly da zhetildire tүsedi Әsirese akyn zhyraular tvorchestvosyn bireuden bireuge taratatyn bulzhytpaj zhatka ajtatyn zhyraulyk mektep okilderinin orny ajryksha dep bagalanady Auyz әdebi tili men auyzeki sojleu tili uksas kubylys bolganymen bulardyn atkaratyn kyzmeti tildik amal tәsilderdi zhumsau zhagynan bir birinen ajyrmashylyktary bar Auyz әdebi tili mәdeni ruhani dүnielerdi zhasaudyn kogamdyk is kimyldy ujymdastyrudyn kuraly zhalpyga ortak mәndiligi tildik amaltәsilderdin talgap zhumsalatyndygyn t b kasietteri arkyly sojleu tilinen okshau turady Sondaj ak әdebi tildin auyzsha tүrinin de oz ishinde stildik tarmaktarga bolinetindigi bajkalady Mysaly HV HVIII gasyrlardagy auyz әdebi tilinin korkem әdebiet stili negizinen poeziya publicistikalyk stil sheshendik bilik sozder tәrizdi tarmaktary bolgan Әrine bul funkcionaldyk tarmaktardyn kyzmeti normalarynyn sүryptaluy kazirgi ulttyk dәuirdegi zhazba әdebi tildegidej saralanbauy әbden yktimal Өjtkeni әdebi tildin әr kezenge lajyk zhүgi bolady Mәselen ulttyk dәuirde әdebi til adamdardyn tarihi kalyptaskan әleumettik uzhymdary kyzmetinin negizgi salalaryndagy karym katynas kazhetin etejdi Osygan saj kazirgi zhetilgen ulttyk zhazba әdebi tilimiz 4 5 tүrli stilge bolinedi Olar korkem әdebi stili publicistikalyk nemese gazet zhurnal stili gylymi әdebietter stili resmi is kagazdar stili zhazba nuskalary әdebi tildin onyn ishinde zhazba әdebi tilinin әr kezenderdegi zhazba eskertkishteri tarihyn zhazu үshin onyn әr kezendegi әdebi til үlgisi bolyp tabylatyn zhazba nuskalarynyn eskertkishterdin tildik erekshelikterin zhan zhakty zertteu kazhet kalyptasu kezenine XV XVII gasyr maglumat beretin zhazba derekter tym az saktalgan onyn ozi resmi is kagazdary sipatty Mysaly handar men din basshylarynyn atynan Syganak әkimderi men sheihtaryna arnalyp zhazylgan bir top kuzhattar Yassaui gimaratynan tabylgan XVI gasyr zhatsa Әbilgazy Baһadurhannyn hattary XVII gasyr zhәdigerlikteri Sondaj ak osy dәuirlerde zhazylgan Қadyrgali Zhalajyridin Zhamig at tauarigy men Shezhire it tүrk atty shygarmalary tarihi әdebiet nemese shezhire үlgisinde bolyp keledi Bүgingi kolymyzdagy bar is kagazdardyn kobi HVIII gasyrdyn 30 zhyldary yagni kazak zherinin Resejge karagan kezeninen bergi arhivte saktalgan kuzhattar Olardyn deni kazak hansultandarynyn orys әkimshilik oryndarynda әr tүrli maksatta zhazylgan katynas kagazdary men ozara zhazyskan hattary Bul atalgan kuzhattardyn tilinde tүrki әdebi tilinin dәstүrli emle zandylyktary kejbir morfologiya tulgalary kalyptaskan soz tirkesteri men zhekelegen sozder saktalgan birak olardyn negizi kazak tyn bajyrgy leksikasy men dagdyly grammatika kurylysy bolyp keledi XIX gasyrdyn ekinshi zhartysyna dejingi zhazba nuskalar negizinen resmi kuzhattar bolyp kelse atalgan kezennen bastap olar әr tүrli stildik yngajda kezdesedi Bul kezende әdebi tilimizdin zhanzhakty damuyna belgili tarihi zhagdajlar sebep boldy En aldymen kazak zherinin Resej kol astyna karauyna bajlanysty biren sarandap bolsa da kazak bapaparynyn orys mektepterinde okyp europalyk mәdenietten susyndauyna mүmkindik tudy Shokan Ybyraj Abaj bastagan agartushylar toby shykty olar kazak zhastaryn oku bilim aluga үndep ezderi үlgi kersetti kazak mektepteri ashylyp ana tilinde zhekelegen merzimdi baspasoz shyga bastady shygarmalary zharyk kerine bastady Osy zhagdajlardyn bәri Қazak әdebi tilinin otken kezenderge karaganda zhedel de zhan zhakty damuyna әserin tigizedi Bul kezendegi әdebi til үlgilerin 4 stilge zhүjelep karauga bolady Resmi is kagaz үlgileri Bul tustagy resmi is kagazadary bүjryk zharlyktar zan kauly kararlar katynas kagazdary mazmuny zhagynan bolsyn formasy zhagynan bolsyn XVIII HIH gasyrdagy kuzhattarga uksas birak tildik ereksheligi zhagynan kazirgi kazak tiline әlde kajda zhakyn zhәne tүsinikti bolyp keledi Bulardyn bir katary baspa betin korgen sondyktan da bir izge keltirilgen Қogamdyk publicistikalyk stilge zhatatyn materialdar Bul stildin pajda bolu kazak tilindegi algashky gazetterdin shyguymen bajlanysty Қazak tilindegi tungysh gazet 1870 zhyly Tүrkistan uәlayatynyn olkesinin ortalygy Tashkent kalasynda Tүrkistan uәlayatynyn gazeti degen atpen shyga bastady Gazet kazak ozbek tilderinde ajyna 4 retten ekeui kazaksha ekeui ozbekshe 13 zhyly bojyna үzbej shygyp tүrdy Onyn betinde kazak halkynyn sharua zhajyna mәdenietine tarihy men әdebietine katysty koptegen materialdar basylyp turdy Gazet oz okushylaryn shet el zhanalyktarymen tehnika gylym zhanalyktarymen de tanystyryp otyrdy Atalgan gazettin kazak tilindegi shygaryluy toktatylgannan kejin 1888 zhyldan bastap Dala olkesinin ortalygy Omby kalada Dala uәlayatynyn gazeti shygyp turdy Bul kazak orys tilderinde katar shygyp ondagy materialdar bir birine audarylyp berilip otyrdy Bul gazet betinde kazak dalasyndagy el baskaru zhajy otyrykshylykka koshu okubilimge үmtylu kazak tilimen әdebietin damytu mәseleleri zhii soz boldy 1879 zhyly Y Altynsarin Қazak gazeti degen atpen resmi gazet shygarudy maksat etip onyn algashky sanyn kolymen zhazyp Resejdin ishki ister ministirligine zhiberedi Birak patsha үkimeti bul gazetke ruksat etpejdi gazettin sol sany arhivte saktalgan Budan kejin de 1917 zhylga dejin birneshe gazet zhurnap shygady 1911 1915 zhyly 1913 1918 zhyly Қazakstan Қazak t b birneshe sany zharyk korip zhabylyp kalgan gazetter barshylyk Bul gazet materialdarynan Қazak әdebi tilinin publicistiklyk stilinin kalyptasu zholyn bajkauga bolady sondaj ak kazak әdebi tilin damytudyn mәseleleri zhajyndagy pikirlerdi de kezdestiruge bolady Korkem әdebi stiline tәn үlgiler Қazak halkynyn gasyrlar bojgy zhinaktalgan mol auyz әdebieti muralary bolgany mәlim HIHgasyrdagy baspa betin korgen korkem tuyndylar kataryna kissalar zhatady Bul orajda apgashky kazak tilindegi kitap 1862 zhyly Қazanda zharyk korgen Er Targyn zhyr tolgauyn ajtuga bolady Sol tүstan bastap kissa degen atpen shygys әdebietindegi din mahabbat pen azamattyk takyryptardagy poema dastandardyn syuzhetine kurylgan sondaj ak halyk auyz әdebieti shygarmalaryn kajta zhyrlagan olen kitaptar koptep basylyp halyk arasyna ken tarady Өte sirek bolsa da sol tustagy akyndardyn kejbir tuyndylary zheke kitapsha bolyp basylyp shygyp tүrdy Bulardy takyrybyna ketergen ideyasyna tildik erekshelikterine karaj 3 topka beluge bolady Birinshisi islam dininin konondaryn madaktajtyn Kerbalanyn sholinde Adam Zarkum tәrizdi kissalar Ekinshisi mazmuny zhagynan shygystyk syuzhetke kurylgan ideyasy adamgershilik mahabbat erlikti zhyrlajtyn leksikasy negizinen kazak sozderinen turatyn birak orfografiyasy men grammatika kurlysynda kejde tүrki әdebi tiline tәn dәstүr kezdesken shygarmalar Ogan Taһir Үsh kyz Zhүsip Zyliha Қissa i Sergazy t b Үshinshisi halyk auyz әdebieti үlgileri men kazak akyndarynyn shygarmalary Er Targyn Alpamys Қyz Zhibek Қissa i Shortanbaj Әsietnama t b Bular tili zhagynan birshama taza tek orfografiyasynda arab әlipbiimen bajlanysty zhazu dәstүri saktapgan XX gasyrdyn apgashky 10 15 zhyly bular san zhagynan da damyp tildik zhagynan tazara tүsedi kopshilik әdebi үlgileri Қazak arasynda kolzhazba kүjinde taralyp kejin kejbir basylyp ta shykkan shezhire tipti әdebietterdi eseptemegende 1861 zhyly N I Ilminskij Қazanda bastyrgan Samouchitel russkoj gramoty dlya kirgizov atty okulyk kitabynyn sonynda berilgen teksterdi gylym kopshilik әdebiet үlgilerinin tungysh nuskasy dep sanauga bolady Kitaptyn songy 50 betinde tabigat geografiya tarihtagy zhanuarlar dүniesi zhәne baska da gylym zhanalyktary turaly kyskasha oryssha kazaksha eki tilde әngimeler dәrigerlik kenester berilgen Osy kezden bastap orys zhәne kazak tilindegi merzimdi baspasoz betterinde gylymnyn әrtүrli salasynan zhazylgan makalalardy medicina veterinariya takyrybyna zhazylgan zheke kitapshalardy kezdestiremiz Bul materialdardyn basym kopshiligi orys tilinen audarylgan audarma materialdar Sojtse de olar sol dәuirdegi zhәj kүjin tanytuda gylym tүsinikterdi ana tilimizde zhetkizude tilimizdin kanshalykty bolganyn bajkauda da asa kazhetti nuskalar DerekkozderҚazak tili Enciklopediya Almaty Қazakstan Respublikasy Bilim mәdeniet zhәne densaulyk saktau ministrligi Қazakstan damu instituty 1998 zhyl 509 bet ISBN 5 7667 2616 3Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz