Ғалам хронологиясы (ағылш. Chronology of the universe) — Жойқын жарылыс космологиясы бойынша сипатталған ғаламның тарихы мен болашағы. Ғаламның алғашқы кезеңі 13,8 миллиард жыл бұрын басталды деп болжанады. Бұл болжам 68% сенімділікке ие, онда 21 миллион жылдық бар.
Тезис
Бес саты хронологиясы
Ғалам қалыптасқаннан бергі хронологияны бес бөлікке бөлуге болады. Хронологияға дейін уақыт болды ма, жоқ па, белгісіз. Ғалам хронологиясының бұл бес сатысы:
Ғарыштық уақыттың алғашқы пикосекунды (picosecond) (10−12). Ол қамтиды, ол дәуірде қазір түсінілген физика заңдары істемеуі мүмкін; белгілі болған төрт негізгі фундаменталды әсерлесу ілгері-кейін қалыптасты, алдымен гравитация, сосын , әлсіз әсерлесу және күшті әсерлесу пайда болды; ғарыштың кеңеюі және ғарыштық инфляция әсерінен әліге дейін өте ыстық ғаламның салқындауы, бұлар күшті әсерлесу, әлсіз әсерлесу және электромагнтиттік күштің бөлінуінен қозғатылған деп есептеледі.
Осы сатыда пайда болған нәзік толқындар кейінірек пайда болған ірі құрылымдардың негізі болып саналады. Ең ежелгі ғаламның түрлі кезеңдері әртүрлі түсініледі. бойынша алғашқы бөлшектер практикалық эксперименттер мүмкіндігінен асып кеткен болып, басқа әдістермен зерттеледі.
Жалғасу уақыты 370 000 жыл. Алғашында әр түрлі кезең-кезеңмен қалыптасады. Бұл бөлшектер тең мөлшердегі материя мен қамтиды, сондықтан олардың көп бөлігі тез жойылып, шамалы мөлшердегі материяны ғана ғаламда қалдырады.
Шамамен бір секундта ; бұл нейтринолар (CνB) құрайды. Егер болса, олар ғарыштық уақыттың шамамен бір секундында қалыптасады. Ішінде протондары мен нейтрондары бар біріккен (Composite) субатомдық бөлшектер пайда болып, шамамен 2 минуттан бастап жағдай үшін қолайлы болады: шамамен 25% протондард және барлық нейтрондар ауыр элементтер ішінде реакцияға түседі, алғашқысы дейтерий, ол дереу -пен реакцияласады.
20 минуттан кейін ғалам термоядролық реакциялар үшін жеткілікті ыстық болмайды, бірақ тым ыстық болғандықтан, бейтарап атомдар өмір сүре алмайды, немесе фотондар тарала алмайды. Сондықтан ол күңгірт плазмалық дене болады. 47 000 жыл шамасында ғалам салқындаған сайын оның қозғалысында радиация емес, материя үстем бола бастайды. Шамамен 100 000 жылда бірінші молекула құрайды. (Көп уақыттан кейін, сутегі мен гелий гидриді реакцияға түсіп, алғашқы жұлдыздарға қажет отын - молекулалық сутегіні түзеді).
Шамамен 370 000 жылда ғалам ақыры бейтарап атомдардың пайда болуы ("") үшін жеткілікті деңгейде салқындап, нәтижеде ол алғаш рет мөлдір болды. Жаңадан пайда болған атомдар - негізінен сутегі мен гелий, аз мөлшердегі литий - фотондарды шығару () арқылы ең төменгі энергия күйіне () тез жетеді, әрі бұл фотондар ғарыш микротолқынды фоны (CMB) ретінде қазіргі кезде де байқалады. Ол қазіргі кезде біздің әлемдегі ең көнені байқауымыз есептеледі.
370 000 жылдан шамамен 1 миллиард жылға дейін. Рекомбинациядан және ажыраудан кейін ғалам мөлдір болды, бірақ сутегі бұлттары өте баяу жеміріліп, жұлдыздар мен галактикаларды құрады, сондықтан жарықтың жаңа қайнары болған жоқ. Ғаламдағы бірден-бір құбылыс болған фотондар (электромагниттік радиация, немесе жарық") ажырау кезінде бөлініп шыққан болатын, яғни, олар қазір байқалған ғарыш микротолқынды фоныы, сондай-ақ кейде сутегі атомдары шығаратын қатарлылар. Ажыраған фотондар бастапқыда бүкіл әлемді ашық қызғылт сары сәулемен жарқыратқан болуы мүмкін, шамамен 3 миллион жылдан кейін көрінбейтін толқын ұзындығына дейін біртіндеп қызылға ығысып, ғаламды жарықсыз қалдырады. Бұл кезең ғарыштық деп аталады.
Шамамен 10 мен 17 миллион жыл аралығында ғаламның орташа температурасы 273–373К (0–100°C) болып, сұйық суға қолайлы болды және ғалымдар жартасты ғаламшарлардың, немесе шынымен тіршіліктің пайда болғаны туралы болжамдар ұсынды, өйткені статистика бойынша, ыңғайсыз статистикалық ауытқу салдарынан ғаламның кіщкентай бөлігі қалған бөліктерінен өзгеше жағдайда болып, тұтас ғаламнан жылу алуы мүмкін.
Шамамен 200-500 миллион жыл аралығында жұлдыздар мен галактикалардың алғашқы ұрпағы қалыптасты (нақты уақыты әлі зерттелуде), және алғашқы алып құрылымдар пайда болды, олар бүкіл ғаламда өзара бір-бірін тартқан көбік тәрізді қараңғы материя тартылды. Жұлдыздардың алғашқы ұрпақтары астрономиялық тұрғыда әлі байқалған жоқ. Олар өте алып (100-300 есе ие) және ), олардың өмір сүру ұзақтығы қазіргі жұлдыздардың көпшілігіне қарағанда өте қысқа, олар миллиондаған жыл өткенде сутегі отынын тез жағып аяқтайды да, жоғары энергетикалық ғаламатжұлдыз ретінде жарылып кетеді. Басқа теорияларға сәйкес, олар кішкентай жұлдыздарды да қамтуы мүмкін, кейбіреулері бүгін де жанып тұрған болуы мүмкін. Қалай болғанда да, бұл алғашқы ұрпақ ғаламатжұлдыздары біз айналамыздағы күнделік ұшырасатын элементтердің көпшілігін жасады және оларды ғаламға таратты.
Уақыт өте галактикалық шоғырлар мен супершоғырлар пайда болады. Белгілі бір уақытта, алғашқы жұлдыздардан, және бәлкім алынған жоғары энергиялы фотондар 250-500 миллион жыл аралығында біртіндеп басталатын, 700-900 миллион жылда аяқталып, 1 миллиард жылда қусырылатын кезеңіне өтеді. (дәл уақыттары әлі зерттелуде). Ғалам бірте-бірте біздің айналамызда көріп жүрген ғаламға ауысып, қараңғы ғасырлар шамамен 1 миллиард жылда толығымен аяқталды.
Жойқын жарылыс
Ең ертедегі ғалам
Планк дәуірі
Ұлы біртұтастық дәуірі
Әлсіз электр дәуірі
Инфляция дәуірі және кеңістіктің тез кеңеюі
Әлсіз электр симметриясының бұзылуы
Суперсиметрияның бұзылуы (жорамалдық)
Алғашқы ғалам
Кварк дәуірі
Бариогенез
Адрон дәуірі
Нейтрино ажырауы және ғарыш нейтрино фоны (CνB)
Алғашқы қара құрдым пайда болуы мүмкін
Лептон дәуірі
Фотон дәуірі
Жеңіл элементтер нуклеосинтезі
Материя үстемдігі
Бірінші молекулалар
Рекомбинация, фотон ажырауы және ғарыш микротолқынды фоны (CMB)
Қараңғы ғасырлар және ауқымды құрылымның пайда болуы
Қараңғы ғасырлар
Жорамалдық "Тіршілікке жайлы дәуір"
Ең алғашқы құрылымдар мен жұлдыздар қалыптасуы
Реионизация
Галактикалар, кластерлер және супер кластерлер
Бүгінгідей көрінетін ғалам
Қараңғы энергия үстем дәуір
Алыс болашақ және соңғы тағдыр
Тағы қараңыз
Сыртқы сілтемелер
Дереккөздер
- Planck Collaboration (October 2016). "Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters". 594: Article A13. :1502.01589. Bibcode 2016A&A...594A..13P. :10.1051/0004-6361/201525830. 0004-6361. The in 2015 published the estimate of 13.799 ± 0.021 billion years ago (68% confidence interval). See PDF: page 32, Table 4, Age/Gyr, last column.
-
- Notes: 's Javascript Cosmology Calculator (last modified 23 July 2018). With a default = Script error: No such module "val". (based on WMAP9+SPT+ACT+6dFGS+BOSS/DR11+H0/Riess) parameters, the calculated age of the universe with a redshift of z = 1100 is in agreement with Olive and Peacock (about 370,000 years).
- . See PDF: page 45, Table 7, Age at decoupling, last column. Based on WMAP+BAO+SN parameters, the age of decoupling occurred Script error: No such module "val". years after the Big Bang.
- . "Without going into the details of the non-equilibrium physics, let's content ourselves by saying, in round numbers, zdec ≈ 1100, corresponding to a temperature Tdec ≈ 3000 K, when the age of the universe was tdec ≈ 350,000 yr in the Benchmark Model. (...) The relevant times of various events around the time of recombination are shown in Table 9.1. (...) Note that all these times are approximate, and are dependent on the cosmological model you choose. (I have chosen the Benchmark Model in calculating these numbers.)"
- Дереккөз қатесі: Жарамсыз
<ref>
тегі; no text was provided for refs namedIJA-2014October
- Chen, Ke-Jung; Heger, Alexander; et al. (1 September 2014). "Pair Instability Supernovae of Very Massive Population III Stars". 792 (1): Article 44. :1402.5960. Bibcode 2014ApJ...792...44C. :10.1088/0004-637X/792/1/44.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ғalam hronologiyasyOsy үlgini koru ondeu 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 SuBirzhasushalylarFotosintezKopzhasushaly agzalarOmyrtkalylar Ғalam 13 80 Omega Kentavr Andromeda galaktikasy Қus zholy koltygy Kүn zhүjesi Algashky agzalar Algashky ottegi Atmosf ottegi Zhynystyk kobeyu osimdik Sүtkorektiler MajmyldarUakyt birligi mlrd zhyl buryn Ғalam hronologiyasy agylsh Chronology of the universe Zhojkyn zharylys kosmologiyasy bojynsha sipattalgan galamnyn tarihy men bolashagy Ғalamnyn algashky kezeni 13 8 milliard zhyl buryn bastaldy dep bolzhanady Bul bolzham 68 senimdilikke ie onda 21 million zhyldyk bar TezisZhojkyn zharylys sol zhakta CMB Bakylanatyn galamnyn evolyuciya diagrammasy kazirge dejin Bes saty hronologiyasy Ғalam kalyptaskannan bergi hronologiyany bes bolikke boluge bolady Hronologiyaga dejin uakyt boldy ma zhok pa belgisiz Ғalam hronologiyasynyn bul bes satysy En algashky galam Ғaryshtyk uakyttyn algashky pikosekundy picosecond 10 12 Ol kamtidy ol dәuirde kazir tүsinilgen fizika zandary istemeui mүmkin belgili bolgan tort negizgi fundamentaldy әserlesu ilgeri kejin kalyptasty aldymen gravitaciya sosyn әlsiz әserlesu zhәne kүshti әserlesu pajda boldy garyshtyn keneyui zhәne garyshtyk inflyaciya әserinen әlige dejin ote ystyk galamnyn salkyndauy bular kүshti әserlesu әlsiz әserlesu zhәne elektromagntittik kүshtin bolinuinen kozgatylgan dep esepteledi Osy satyda pajda bolgan nәzik tolkyndar kejinirek pajda bolgan iri kurylymdardyn negizi bolyp sanalady En ezhelgi galamnyn tүrli kezenderi әrtүrli tүsiniledi bojynsha algashky bolshekter praktikalyk eksperimentter mүmkindiginen asyp ketken bolyp baska әdistermen zertteledi Algashky galam Zhalgasu uakyty 370 000 zhyl Algashynda әr tүrli kezen kezenmen kalyptasady Bul bolshekter ten molsherdegi materiya men kamtidy sondyktan olardyn kop boligi tez zhojylyp shamaly molsherdegi materiyany gana galamda kaldyrady Shamamen bir sekundta bul nejtrinolar CnB kurajdy Eger bolsa olar garyshtyk uakyttyn shamamen bir sekundynda kalyptasady Ishinde protondary men nejtrondary bar birikken Composite subatomdyk bolshekter pajda bolyp shamamen 2 minuttan bastap zhagdaj үshin kolajly bolady shamamen 25 protondard zhәne barlyk nejtrondar auyr elementter ishinde reakciyaga tүsedi algashkysy dejterij ol dereu pen reakciyalasady 20 minuttan kejin galam termoyadrolyk reakciyalar үshin zhetkilikti ystyk bolmajdy birak tym ystyk bolgandyktan bejtarap atomdar omir sүre almajdy nemese fotondar tarala almajdy Sondyktan ol kүngirt plazmalyk dene bolady 47 000 zhyl shamasynda galam salkyndagan sajyn onyn kozgalysynda radiaciya emes materiya үstem bola bastajdy Shamamen 100 000 zhylda birinshi molekula kurajdy Kop uakyttan kejin sutegi men gelij gidridi reakciyaga tүsip algashky zhuldyzdarga kazhet otyn molekulalyk sutegini tүzedi Shamamen 370 000 zhylda galam akyry bejtarap atomdardyn pajda boluy үshin zhetkilikti dengejde salkyndap nәtizhede ol algash ret moldir boldy Zhanadan pajda bolgan atomdar negizinen sutegi men gelij az molsherdegi litij fotondardy shygaru arkyly en tomengi energiya kүjine tez zhetedi әri bul fotondar garysh mikrotolkyndy fony CMB retinde kazirgi kezde de bajkalady Ol kazirgi kezde bizdin әlemdegi en koneni bajkauymyz esepteledi Қarangy gasyrlar zhәne aukymdy kurylymnyn pajda boluy 370 000 zhyldan shamamen 1 milliard zhylga dejin Rekombinaciyadan zhәne azhyraudan kejin galam moldir boldy birak sutegi bulttary ote bayau zhemirilip zhuldyzdar men galaktikalardy kurady sondyktan zharyktyn zhana kajnary bolgan zhok Ғalamdagy birden bir kubylys bolgan fotondar elektromagnittik radiaciya nemese zharyk azhyrau kezinde bolinip shykkan bolatyn yagni olar kazir bajkalgan garysh mikrotolkyndy fonyy sondaj ak kejde sutegi atomdary shygaratyn katarlylar Azhyragan fotondar bastapkyda bүkil әlemdi ashyk kyzgylt sary sәulemen zharkyratkan boluy mүmkin shamamen 3 million zhyldan kejin korinbejtin tolkyn uzyndygyna dejin birtindep kyzylga ygysyp galamdy zharyksyz kaldyrady Bul kezen garyshtyk dep atalady Shamamen 10 men 17 million zhyl aralygynda galamnyn ortasha temperaturasy 273 373K 0 100 C bolyp sujyk suga kolajly boldy zhәne galymdar zhartasty galamsharlardyn nemese shynymen tirshiliktin pajda bolgany turaly bolzhamdar usyndy ojtkeni statistika bojynsha yngajsyz statistikalyk auytku saldarynan galamnyn kishkentaj boligi kalgan bolikterinen ozgeshe zhagdajda bolyp tutas galamnan zhylu aluy mүmkin Shamamen 200 500 million zhyl aralygynda zhuldyzdar men galaktikalardyn algashky urpagy kalyptasty nakty uakyty әli zerttelude zhәne algashky alyp kurylymdar pajda boldy olar bүkil galamda ozara bir birin tartkan kobik tәrizdi karangy materiya tartyldy Zhuldyzdardyn algashky urpaktary astronomiyalyk turgyda әli bajkalgan zhok Olar ote alyp 100 300 ese ie zhәne olardyn omir sүru uzaktygy kazirgi zhuldyzdardyn kopshiligine karaganda ote kyska olar milliondagan zhyl otkende sutegi otynyn tez zhagyp ayaktajdy da zhogary energetikalyk galamatzhuldyz retinde zharylyp ketedi Baska teoriyalarga sәjkes olar kishkentaj zhuldyzdardy da kamtuy mүmkin kejbireuleri bүgin de zhanyp turgan boluy mүmkin Қalaj bolganda da bul algashky urpak galamatzhuldyzdary biz ajnalamyzdagy kүndelik ushyrasatyn elementterdin kopshiligin zhasady zhәne olardy galamga taratty Uakyt ote galaktikalyk shogyrlar men supershogyrlar pajda bolady Belgili bir uakytta algashky zhuldyzdardan zhәne bәlkim alyngan zhogary energiyaly fotondar 250 500 million zhyl aralygynda birtindep bastalatyn 700 900 million zhylda ayaktalyp 1 milliard zhylda kusyrylatyn kezenine otedi dәl uakyttary әli zerttelude Ғalam birte birte bizdin ajnalamyzda korip zhүrgen galamga auysyp karangy gasyrlar shamamen 1 milliard zhylda tolygymen ayaktaldy Zhojkyn zharylysEn ertedegi galamPlank dәuiri Ұly birtutastyk dәuiri Әlsiz elektr dәuiri Inflyaciya dәuiri zhәne kenistiktin tez keneyui Әlsiz elektr simmetriyasynyn buzyluy Supersimetriyanyn buzyluy zhoramaldyk Algashky galamKvark dәuiri Bariogenez Adron dәuiri Nejtrino azhyrauy zhәne garysh nejtrino fony CnB Algashky kara kurdym pajda boluy mүmkin Lepton dәuiri Foton dәuiri Zhenil elementter nukleosintezi Materiya үstemdigi Birinshi molekulalar Rekombinaciya foton azhyrauy zhәne garysh mikrotolkyndy fony CMB Қarangy gasyrlar zhәne aukymdy kurylymnyn pajda boluyҚarangy gasyrlar Zhoramaldyk Tirshilikke zhajly dәuir En algashky kurylymdar men zhuldyzdar kalyptasuy Reionizaciya Galaktikalar klasterler zhәne super klasterlerBүgingidej korinetin galamҚarangy energiya үstem dәuirAlys bolashak zhәne songy tagdyrTagy karanyzSyrtky siltemelerDerekkozderPlanck Collaboration October 2016 Planck 2015 results XIII Cosmological parameters 594 Article A13 1502 01589 Bibcode 2016A amp A 594A 13P 10 1051 0004 6361 201525830 0004 6361 The in 2015 published the estimate of 13 799 0 021 billion years ago 68 confidence interval See PDF page 32 Table 4 Age Gyr last column Notes s Javascript Cosmology Calculator last modified 23 July 2018 With a default H0 displaystyle H 0 Script error No such module val based on WMAP9 SPT ACT 6dFGS BOSS DR11 H0 Riess parameters the calculated age of the universe with a redshift of z 1100 is in agreement with Olive and Peacock about 370 000 years See PDF page 45 Table 7 Age at decoupling last column Based on WMAP BAO SN parameters the age of decoupling occurred Script error No such module val years after the Big Bang Without going into the details of the non equilibrium physics let s content ourselves by saying in round numbers zdec 1100 corresponding to a temperature Tdec 3000 K when the age of the universe was tdec 350 000 yr in the Benchmark Model The relevant times of various events around the time of recombination are shown in Table 9 1 Note that all these times are approximate and are dependent on the cosmological model you choose I have chosen the Benchmark Model in calculating these numbers Derekkoz katesi Zharamsyz lt ref gt tegi no text was provided for refs named IJA 2014October Chen Ke Jung Heger Alexander et al 1 September 2014 Pair Instability Supernovae of Very Massive Population III Stars 792 1 Article 44 1402 5960 Bibcode 2014ApJ 792 44C 10 1088 0004 637X 792 1 44