Қараңғы материя (ағылш. Dark matter) — электромагнитті сәуле шығармайтын және онымен қатынасқа түспейтін материя формасы. Яғни, астрофизика ғылымында жарықпен әсерлеспейтін, бірақ тартылыс күшінің ықпалына ұшырайтын (гравитациялық эффекті) заттыҚараңғы материя деп атайды. Бұл қасиет оған бақылау жүргізуге мүмкіндік бермейді. Бірақ оның жасайтын гравитациялық эффектілерінің көмегімен оны байқауға болады.
Қазіргі теориялық физика нақты затты зерттеуге қарағанда сол қараңғы материяны зерттеуге көбірек кірісіп кеткен. Оның сырын ашу ғаламның құпиясын ашуға, тіршілік құпиясына бойлауға үлкен себі тиері анық. Қараңғы материя мөлшерленуінше бүкіл әлемнің үлкен бөлігін, бір деректер бойынша ғарыштың 27 пайыздайын Қараңғы материя құрайтын көрінеді.
Кейбіреулер оны тағы "Қараңғы материя" және "Қараңғы энергияға" бөледі. Бірақ бұл жаңа тақырып ретінде әлі толық айқындалып біткен жоқ. Қараңғы материя тартылыс күшінің әсеріне ұшырауын айтпағанда, қазіргі белгілі физика заңдылықтары оған жүрмейді, заттың қасиеті секілді белгілер онда жоқ. Қазір алыс жұлдыздардан (Андромеда шоқ жұлдызының, сосын Құс жолы жүйесінің жұлдыздарынан) жеткен Х сәулелерін жоғары технологиялық жабдықтармен зерттеу арқылы аталған қараңғы материяға болжал жасалуда.
Қараңғы материяны табу заңдылықтан ауытқыған (аномальді), әрі галактика сыртындағы аса жылдам жылдамдықпен айналатын жасырын масса мәселесін шешуге көмектеседі.
Көбіне «Қараңғы материя» терминін 1933 жылы өзінің неміс тілінде жазған жұмысында астроном Фриц Цвикки көрсетті деп жазады. Бірақ 2014 жылғы мәліметтерге сүйенетін болсақ, Цвикки бұл терминді жазған мақаладан алғаны байқалады.
Бақылау ақпараттары
Қараңғы материяның «жарық» (барионды) нәрсемен әрекеттесетіні белгілі, тым болмағанда гравитациялық күйде және барионнан тығыздығы бірнеше есе үлкен, орташа космологиялық тығыздықты құрайды. Заттар гравитациялық күңгірт материя тесігіне енеді. Қараңғы материя жарықпен қатынасқа түспейтін болса да, жарық Қараңғы заттар бар жақтан шығарылады. Бұл гравитациялық тұрақсыздықтың тамаша қасиеті Қараңғы материя санын, күйін және рентгендік сәуледен радиодиапазонға дейінгі бақылау ақпаратын Қараңғы материяға үлестіруге көмектеседі.
Оншақты жыл бұрын Қараңғы материя туралы жорамалға тек тым аз санды астрофизиктер болмаса, басым көбі оны бос қиял деп сынға алған болатын. Ал, қазір дәлелдердің молаюына орай ол барған сайын астрофизикадағы негізгі ұғымдардың біріне айналуда. Шынтуайтында, тек осы ұғым арқылы ғана жеке жұлдыздық жүйелердің өз өсінде айналғанына бола бытырап кетпейтініне, жұлдыздық жүйелердің бір біріне қалай әсер ететініне жауап табуға болады. Егер тұрақты жұлдыздан, тұмандықтардан, басқа да көрінетін айқын материялардан неше он есе көп Күңгірт матеия болмаса, онда әлемнің қазіргі шындығы ақылға сиымсыз болар еді. Біздің Құсжолы әлеміміз, әрбір жұлдыздық жүйелер түгелдей алып Қараңғы матриямен қымталған деуге болады.
Астрофизиктердің айтуынша, ең алғаш пайда болғаны үлкендігі ұқсамайтын Қараңғы материя шоғырлары екен. Бұл көрінбейтін Қараңғы материя шоғырлары қарапайым анық материяларды өзіне сіміру арқылы жұлдыздық жүйелер қалыптастырыпты. Дегенмен қалыптасқан жұлдыздық жүйелердің үлкен кішкенелігі ұқсамайды, кейі үлкен, кейі кішкене, сондай-ақ олар жүздеген миллион жыл бойында жылына мыңдаған тұрақты жұлдызды қалыптастырыпты. Әсіресе жұлдыздардың жарылып, жаңа жұлдыздарға ұйысуында осынау Қараңғы материяның рөлі айырықша болса керек.
Зерттеулерге қарағанда, жұлдыздық жүйенің қалыптасуы ол негіз еткен Қараңғы материя шоғырының үлкен-кішілігіне байланысты көрінеді. Егер Қараңғы материя шоғыры өте үлкен болса, онда сутегі үйлесімді біріге алмай, алаулаған тұрақты жұлдыз күйіне келе алмайтын көрінеді. Сонымен сутегі ыдырап, түрліше деңгейдегі шағын жұлдыздық жүйеге бөлінетін көрінеді. (Тұмандықтар бәлкім осылай қалыптасқан болса керек.) Егер Қараңғы материя шоғыры тым кішкентай болса, онда сутегі өте тығыз бірігетін көрінеді. Мұндай жағдайда жұлдыздық жүйенің қалыптасуы тездеп, одан бөлінген жоғары энергия басқа сутегілердіңде қосылуына кедергі болатын көрінеді. Мұндай жұлдыздық күйлердің тұрақтылығы уақыттық болады екен.
Бұл қорытындыларды ғалымдар Гершель ғарыштық телескоп орталығынан алған мәліметтерге сүйеніп шығарған. Гершель ғарыштық телескопы инфрақызыл сәулелі телескоп. Тым алыстан жететін галактикалық шаңдар инфрақызыл сәуле астында өте жарқырап көрінетіні белгілі. Сондықтан Гершель ғарыштық телескопы жеке жұлдыздық жүйелердің суретін бере алмағанымен, бірақ ол әлемнің әр түкпіріндегі инфраэнергиялық ағындардың анық және бұлдыр тұсын айқындай алады. Жарығырақ өңірлер галактикалық тығыздығы жоғары өңір есептеледі, бұлдыр өңірлер тығыздығы сирек өңірлер болмақ.
Ғалымдар өздерінің зерттеген нәтижелерін әлемнің алғашқы үлгісі туралы компьютерлік виртуалды модельмен салыстырып, Қараңғы материяның қалай тарқалғанын көрсетеді. Салыстыру нәтижесіне орай, орташа Қараңғы материя шоғыры мен галектикалық жарылыстардың ортасында байланыс бар екені байқалады.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarangy materiya agylsh Dark matter elektromagnitti sәule shygarmajtyn zhәne onymen katynaska tүspejtin materiya formasy Yagni astrofizika gylymynda zharykpen әserlespejtin birak tartylys kүshinin ykpalyna ushyrajtyn gravitaciyalyk effekti zattyҚarangy materiya dep atajdy Bul kasiet ogan bakylau zhүrgizuge mүmkindik bermejdi Birak onyn zhasajtyn gravitaciyalyk effektilerinin komegimen ony bajkauga bolady Plank derekteri bojynsha zhanartylgan nәtizhe Үstingi surette kazirgi galamdagy Materiya Atom Қarangy materiya zhәne Қarangy energiyanyn үles salmagy korsetilgen Astyngy surette galam algash pajda bolgan 13 7 mlrd zhyl buryngy zhasy 380 000 zhyldyk galamnyn zhagdajy Қarangy materiya 63 Atomdar 12 Fotondar 15 Nejtrino 10 Қazirgi teoriyalyk fizika nakty zatty zertteuge karaganda sol karangy materiyany zertteuge kobirek kirisip ketken Onyn syryn ashu galamnyn kupiyasyn ashuga tirshilik kupiyasyna bojlauga үlken sebi tieri anyk Қarangy materiya molsherlenuinshe bүkil әlemnin үlken boligin bir derekter bojynsha garyshtyn 27 pajyzdajyn Қarangy materiya kurajtyn korinedi Ғarysh kurylymy materiyalar үlesi Kejbireuler ony tagy Қarangy materiya zhәne Қarangy energiyaga boledi Birak bul zhana takyryp retinde әli tolyk ajkyndalyp bitken zhok Қarangy materiya tartylys kүshinin әserine ushyrauyn ajtpaganda kazirgi belgili fizika zandylyktary ogan zhүrmejdi zattyn kasieti sekildi belgiler onda zhok Қazir alys zhuldyzdardan Andromeda shok zhuldyzynyn sosyn Қus zholy zhүjesinin zhuldyzdarynan zhetken H sәulelerin zhogary tehnologiyalyk zhabdyktarmen zertteu arkyly atalgan karangy materiyaga bolzhal zhasaluda Қarangy materiyany tabu zandylyktan auytkygan anomaldi әri galaktika syrtyndagy asa zhyldam zhyldamdykpen ajnalatyn zhasyryn massa mәselesin sheshuge komektesedi Kobine Қarangy materiya terminin 1933 zhyly ozinin nemis tilinde zhazgan zhumysynda astronom Fric Cvikki korsetti dep zhazady Birak 2014 zhylgy mәlimetterge sүjenetin bolsak Cvikki bul termindi zhazgan makaladan algany bajkalady Bakylau akparattary source source source source source source source track track olar korinetin zatty bajkady zhuldyzdy gazdy tozandy birak olardyn nege solaj ekenin tүsindire almady Fermi bakylauy Fermi Observations bojynsha Ergezhejli galaktikalar kubylysy kүngirt materiyanyn omir sүretinin dәleldejdi source source source source source source source Қus zholy toniregindegi kok tүspen korsetilgen Қarangy materiya Қarangy materiyanyn zharyk bariondy nәrsemen әrekettesetini belgili tym bolmaganda gravitaciyalyk kүjde zhәne barionnan tygyzdygy birneshe ese үlken ortasha kosmologiyalyk tygyzdykty kurajdy Zattar gravitaciyalyk kүngirt materiya tesigine enedi Қarangy materiya zharykpen katynaska tүspejtin bolsa da zharyk Қarangy zattar bar zhaktan shygarylady Bul gravitaciyalyk turaksyzdyktyn tamasha kasieti Қarangy materiya sanyn kүjin zhәne rentgendik sәuleden radiodiapazonga dejingi bakylau akparatyn Қarangy materiyaga үlestiruge komektesedi Onshakty zhyl buryn Қarangy materiya turaly zhoramalga tek tym az sandy astrofizikter bolmasa basym kobi ony bos kiyal dep synga algan bolatyn Al kazir dәlelderdin molayuyna oraj ol bargan sajyn astrofizikadagy negizgi ugymdardyn birine ajnaluda Shyntuajtynda tek osy ugym arkyly gana zheke zhuldyzdyk zhүjelerdin oz osinde ajnalganyna bola bytyrap ketpejtinine zhuldyzdyk zhүjelerdin bir birine kalaj әser etetinine zhauap tabuga bolady Eger turakty zhuldyzdan tumandyktardan baska da korinetin ajkyn materiyalardan neshe on ese kop Kүngirt mateiya bolmasa onda әlemnin kazirgi shyndygy akylga siymsyz bolar edi Bizdin Қuszholy әlemimiz әrbir zhuldyzdyk zhүjeler tүgeldej alyp Қarangy matriyamen kymtalgan deuge bolady source source source source Galaktikalardyn karangy materiya ykpalynda ajnaluy Astrofizikterdin ajtuynsha en algash pajda bolgany үlkendigi uksamajtyn Қarangy materiya shogyrlary eken Bul korinbejtin Қarangy materiya shogyrlary karapajym anyk materiyalardy ozine simiru arkyly zhuldyzdyk zhүjeler kalyptastyrypty Degenmen kalyptaskan zhuldyzdyk zhүjelerdin үlken kishkeneligi uksamajdy keji үlken keji kishkene sondaj ak olar zhүzdegen million zhyl bojynda zhylyna myndagan turakty zhuldyzdy kalyptastyrypty Әsirese zhuldyzdardyn zharylyp zhana zhuldyzdarga ujysuynda osynau Қarangy materiyanyn roli ajyryksha bolsa kerek Қarangy materiya tike bajkalmajdy Gravitaciyalyk moldirlik әseri negizinde galaktika klasterindegi CL0024 17 karangy materiya sakinasyn angaruga bolady zhәne ol kok tүste bejnelengen Zertteulerge karaganda zhuldyzdyk zhүjenin kalyptasuy ol negiz etken Қarangy materiya shogyrynyn үlken kishiligine bajlanysty korinedi Eger Қarangy materiya shogyry ote үlken bolsa onda sutegi үjlesimdi birige almaj alaulagan turakty zhuldyz kүjine kele almajtyn korinedi Sonymen sutegi ydyrap tүrlishe dengejdegi shagyn zhuldyzdyk zhүjege bolinetin korinedi Tumandyktar bәlkim osylaj kalyptaskan bolsa kerek Eger Қarangy materiya shogyry tym kishkentaj bolsa onda sutegi ote tygyz birigetin korinedi Mundaj zhagdajda zhuldyzdyk zhүjenin kalyptasuy tezdep odan bolingen zhogary energiya baska sutegilerdinde kosyluyna kedergi bolatyn korinedi Mundaj zhuldyzdyk kүjlerdin turaktylygy uakyttyk bolady eken Bul korytyndylardy galymdar Gershel garyshtyk teleskop ortalygynan algan mәlimetterge sүjenip shygargan Gershel garyshtyk teleskopy infrakyzyl sәuleli teleskop Tym alystan zhetetin galaktikalyk shandar infrakyzyl sәule astynda ote zharkyrap korinetini belgili Sondyktan Gershel garyshtyk teleskopy zheke zhuldyzdyk zhүjelerdin suretin bere almaganymen birak ol әlemnin әr tүkpirindegi infraenergiyalyk agyndardyn anyk zhәne buldyr tusyn ajkyndaj alady Zharygyrak onirler galaktikalyk tygyzdygy zhogary onir esepteledi buldyr onirler tygyzdygy sirek onirler bolmak Ғalymdar ozderinin zerttegen nәtizhelerin әlemnin algashky үlgisi turaly kompyuterlik virtualdy modelmen salystyryp Қarangy materiyanyn kalaj tarkalganyn korsetedi Salystyru nәtizhesine oraj ortasha Қarangy materiya shogyry men galektikalyk zharylystardyn ortasynda bajlanys bar ekeni bajkalady