Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ғаламатжұлдыз (ағылш. Supernova) — жойқын жарылыстан жарқырауы кенеттен мыңдаған, тіпті миллиондаған есе артатын, көлемі де шұғыл кеңейетін (орта есеппен 104 есе артатын), содан кейін баяулап азаятын жұлдыздар. Бұл жарылыстан аталмыш жұлдыз ғаламат жарқырап, тіпті оның әсерінде бүкіл галактика түгел жарқырап көрінеді де, біртіндеп солғындайды. Ең үлкен жарқырауы 1 — 2 сағаттан (шапшаң ғаламатжұлдыздар) бірнеше тәулікке (баяу ғаламатжұлдыздар) дейін созылады, сосын бірнеше апта, не бірнеше айдан кейін көрінбей кетеді. Бұл аралықта ғаламатжұлдыз күн секілді тұрақты жұлдыздардың бүкіл өмірінде шығарған энергиясын түгел шығарып үлгіреді. ТҰрақты жұлдыз жарылыс әсерінен барлық материясын 10 нан 1 жарық жылдамдығымен сыртқа шашады да, төңірегіндегі радиацияны жоғары қарқында толқытады. Бұл толқын кеңейген шар және тозаң пішінді құрылым қалыптастырады, оны әдетте ғаламатжұлдыздың қалдығы деп атайды.
Ғаламатжұлдыздардың жарқырауы бірнеше жылдан кейін бұрынғы шамасына келеді. Кәдімгі ғаламатжұлдыздардан өзгеше бірнеше рет қайталап от алатын әрі от алу аралығы ондаған жылға созылатын қайталама Ғаламатжұлдыздар да бар. Өзінің қалыпты жағдайында Ғаламатұлдыздар көмескі жұлдыздарға жатады.
Ғаламатжұлдыздардың қопарылыс себептері толық ашылып болған жоқ. Дегенмен Ғаламатжұлдыздарда өтетін қопарылыс процесі массасы онша үлкен емес ергежейлі жұлдыздардағы орнықсыздықтың жинақталуынан екендігі айқын болды. Ғаламатжұлдыздардың қопарылысы — олардың дамуының маңызды кезеңдерінің бірі. Ғаламатжұлдыздардың қопарылысы кезінде бөлінетін толық энергия мөлшері шамамен 1045 — 1047 эрг.
Белгілі болған ғаламатжұлдыздардың қалыптасуының негізінен екі нұсқасы бар. Бірі, өзегіндегі термоядролық әлеует сарқылыпуынан алып жұлдыздар нейтрон жұлдызына, не қара құрдымға айналады. Тартылыс күші әсеріндегі өзегіне құлаудан туған ғаламат энергия оның сыртқы материясын шұғыл қыздырады және кеңейтеді. Бұдан ғаламатжұлдызды пайда қылуы мүмкін.
Екінші нұсқасы, кейбір ақ ергежейлі жұлдыздар өз серікжұлдыздарынан материя сорады, немесе оны кенет өзіне қосып алады, сонымен оның энергиясы шұғыл артып, әуелгі тепе-теңдік бұзылып, тұрақты жұлдыз "күйіп" кетеді. Әдетте тұрақты жұлдыздың массасы (шамамен күннің 1.38 есесіндей) асып кеткенде, тұрақты жұлдыздың ішкі термоядролық қозғалыс жеткілікті энергиямен қамтылмағанда тұрақты жұлдызда ішіне қарай жемірілу пайда болады. Егер, өзегінің ішіне тарту күші аталған шектен шығып өте жоғары болған жағдайда ол шұғыл жарылыс туғызады.
Назар аударуға тиістісі, ақ ергежейлі жұлдыз CNO циклі арқылы жоғарыдан басқаша, көлемі кішірек ядролық жарылыстар туғызғанда, оны жай жаңа жұлдыз деп атаймыз. Әдетте, массасы күннің 9 есесінен төмен жұлдыздар ішке жеміріліп құлағанда одан ғаламатжұлдыз қалыптаспайды.
Есептеулер бойынша, Құс жолы галактикасындағы ғаламатжұлдыздардың жарылу мөлшері 50 жылда 1 рет екен. Ол жұлдызаралық материяға мол энергия және элементтер бүркеді. Ғаламатжұлдыздың жарылуынан төңірегінде дауыл тарап, ол төңірегінде өзгерістер туғызып, жаңа жұлдыздардың туылуын тездетеді екен.
Ең алғаш ағылшын тіліндегі ғаламатжұлдыз - supernova сөзі 1926 жылдары баспасөзге еніпті.
“Ғаламатжұлдызды” бұрынғы адамдар шатастырған. Ол кезде жұлдыздардың жалтырауы ұлғайып көрінгендіктен, мұндай жұлдыздар жаңадан пайда болған жұлдыздар деп ұйғарылған. Алайда, 20 ғасырдың басындағы фотографиялық зерттеулер мұндай тұжырымның қате екендігін дәлелдеді. Кейбір Ғаламатжұлдыздар 1 — 2-жұлдыздық шамада жалтырап көрінеді. Ол жұлдыздың басталуы емес, кенет ақырласуы есептеледі.
Ғаламатжұлдызды бақылау-тіркеу тарихы
Қытай астрономдары 185 жылы ғаламатжұлдызды тіркеу тарихындағы ең алғашқы естелік қалтырды. SN 1006 жұлдызы тіркелген ғаламатжұлдыздар ішіндегі ең жарығы болып, ол туралы қытай және араб астрономдары жазып қалтырған. SN 1054 ең алып ғаламатжұлдыз болып, оның жарылысынан пайда болды. SN 1572 және SN 1604 ғаламатжұлдыздары Құс жолы жүйесіндегі кейінгі байқалған ғаламатжұлдыздар есептеледі. Олар Аристотельдің ай мен ғаламшарлардан басқа жұлдыздар өзгермейді деген идеясын терістеп, еуропалық астрономия дамуына айтарлықтай ықпал етті.
Телескоптың дамуына орай 1885 жылы Андромеда галактикасындағы SN 1885A ғаламатжұлдызын күзетуден бастап, ғаламатжұлдызды күзету басқа жұлдыздық жүйелерге ауысты. Ол ғаламның кеңдігін өлшеуге, жұлдыздар өзгерісін бақылдауда айырықша маңызға ие болды. XX ғасырда түрлі ғаламатжұлдыз моделдері сынақ ретінде ұсынылып, ғалымдардың ғаламатжұлдыз пайда болуы туралы ізденісі артты, пікірталас та көбейді.
Ең таяудағы өлшеулерге негізделгенде, ең алыстағы ғаламатжұлдыздардың күткеннен әлдеқайда қараңғырақ болуы (жарылыс жылдамдығына қарағанда оның жарқырауы әлсізірек болуы) әлем расында да кеңейіп бара жатыр дегенге маңызды бір дәлел болды.
Әйгілі ғаламатжұлдыздар
- 185 жылы 12 айдың 7 күні қытайдың шығыс хан патшалығында қытай астрономдары 185 ғаламатжұлдызын байқап, естелік қалтырды. Бұл тұңғыш реткі естелікке алынған ғаламат жұлдыз есептеледі. Ол аспанда 8 ай жарқырап тұрған екен. Аталған жұлдыз туралы 《Кейінгі хан кітабы•Аспан туралы баян》 кітабынан табуға болады.
- 1006 жылы 4 айдың 30 күні SN 1006 жұлдызы жарылып, адамзат тарихындағы ең жарық ғаламатжұлдыз жарылысы болған екен. Оның жарқырау деңгейі естеліктерге негізделгенде -9 шамада болыпты. Сол кездегі жазбаларға негізделіп қазіргі ғалымдар: 1006 жылы көктемде, адамдар тіпті сол жаңа жұлдыздың жарығында жарым түнде кітап оқи алатын болған деп мөлшерлейді. Оны сол кезде Парсы ойшылы, Әл-Фарабидің шәкірті Ибн Сина өзінің «Шипа кітабында» (Kitab al-shifa, The Book of Healing, 1013-1023жж. жазылған) жазып қалдырған. қытайдың Сун патшалығындағы Жоу деген аспанды күзетушісі де оны зерттеп, жазып қалтырғандықтан, оны қытайлықтар Жоу жұлдызы деп те атайды. "Сун тарихы. Аспан туралы баян" кітабында бұл туралы айтылады.
- 1572 жылы11 айдың басында (2 сі мен 6 сы аралығында) Кассиопея шоқ жұлдызындағы ғаламатжұлдыз (Тихо ғаламатжұлдызы деп аталады) жарылыс жасап, оны Дания астрономы Тихо Браге жазып қалтырған, әрі осы негізде 《De Nova Stella》деген кітап жазған. Жаңа жұлдыз дегенді латын тіліндегі nova сөзімен бейнелеу осы Тиходан басталған. Оған дейін nova сөзі жаңа жұлдызға қаратылмайтын. Бұл ғаламатжұлдыздың жұлдыздық шамасы -15.4 болып, жер шарынан шамамен 7500 жарық жылы қашықтыққа орналасқан. Оның ең жоғары жарқтық шамасы -4 дәрежеде болған, шамамен жер бетінен көрінетін Венерадай болған.
- 1604 жылы 10 айдың 9 күні Змееносец шоқ жұлдызындағы ғаламатжұлдыз (Кеплер ғаламатжұлдызы) байқалды. Ол туралы Неміс астрномы Кеплер толық мағлұмат қалтырған. Бұл осыған дейінгі Құс жолы аумағынан байқалған ғаламатжұлдыз есептеледі. Оның жұлдыздық шамасы -2.5, жерден 6000 жарық жылы қашықтықта орналасқан. Оны Италия ғалымы Г.Галилей сол кездегі оқымыстылар алдында ежелгі грек ойшылы Аристотельдің аспан мәңгі өзгермейді идеясына тойтарыс беруде пайдаланған болатын.
- 1885 жылы 8 айдың 19 күні Андромеда галактикасынан ғаламатжұлдыз 1885A (Андромеда S) байқалды. Оны Ирландияның әуесқой астрономы Issac Ward байқаған. Бұл тұңғыш рет Құс жолы сыртынан байқаған Ғаламатжұлдыз есептеледі. Ол күнібүгінге дейін әйгілі Андромеда галактикасынан байқалған бірден бір ғаламатжұлдыз.
- 1987 жылы 2 айдың 24 күні үлкен Мегеллан тұмандығында ғаламат жұлдыз 1987A жарылыстан соң бірнеше сағаттан кейін байқалып, қазіргі асқанжұлдыз зерттеуіне тамаша практикалық нысанға айналды. Оның жарық деңгейі 3 жұлдыздық шамада екен.
- 2006 жылы 9 айдың 18 күні жерден 238 000 000 жарық жылы қашықтықтағы ғаламатжұлдыз SN 2006gy тұрақты жұлдызында жарылыс болып, ол тарихтағы күзетілген ең жойқын ғаламатжұлдыз жарылысы есептелді.
Ғаламатжұлдыздарды бақылау
Әрбір галактикаларда ғаламатжұлдыздар өте сирек кездесетін жағдай есептеледі. Құс жолы жүйесінде әр 50 жылда бір рет қана ғаламатжұлдыз жарылысы болуы мүмкін. Ғаламатжұлдыздарды дер кезінде толық зерттеу үшін көптеген галактикаларды уақытында тексеріп тұруға тура келеді.
Басқа галактикалардағы ғаламатжұлдыздарды күзетудің өзіндің қиындығы бар. Көбінесе оларды байқаған кезде әлдеқашан оқиға басталып кеткен болады. Ғаламатжұлдыздарға ғылыми мағынадағы зерттеу олардың жарығын зерттеуге негізделеді. Әсіресе, олардың жарқырауы өзінің ең жоғары шегіне жетуден бұрын байқап болудың маңызы жоғары.
Әдетте әуесқой астрономдар кәсіпқой астрономдардан көбірек, олар түрлі деңгейдегі телескоп арқылы біршама жақын галактикаларға көз жүгіртеді, бұрынғы суреттермен салыстырады, сөйтіп олардың да ғаламатжұлдыздарды байқауға үлесі зор болады.
XXғ. соңынан бері Астрономдар компьютермен басқарылатын телескоп және арқылы ғаламатжұлдыздарды іздей бастады. Әсіресе әуесқойлар тіпті де солай болды, олардың қолында секілді аспаптар, секілді бақылау жүйесі болды.
Ғаламатжұлдыздарды іздеу екі түрлі болды: бірі біршама жақын қашықтықтағы оқиғаларға мән беру, келесісі алыстағы жарылыстарды ертерек байқау болды. Әлем үздіксіз кеңейіп бара жатқандықтан, әлдебір біз жағынан танылған жарық көзі бізден алыстау себебінен жарығы бойынша қызыл ұшқа қарай жылжып қызара түседі. Алыстағылары жақындағыларына қарағанда тез әлсірейді, тез қызарады. Қызаруды іздеу көбінесе ғаламатжұлдыздағы жарылыстарды байқауды туғызады.
Ғаламатжұлдызға ат қою
Халықаралық астрономия одағы жаңа ғаламатжұлдыздың байқаланы туралы мәліметті алған соң, оның аты қойылады. Ғаламатжұлдыздың аты байқалған жылмен және бір, немесе екі латын әрібімен белгіленеді. Әдетте ол сол жылы алғаш байқалған ғаламат жұлдыздан бастап латын әрібіндегі А дан Z ға дейін таңбаланады. Мысалы 1987А дегені 1987 жылы тұңғыш байқалған ғаламатжұлдыз есептеелді. Ал егер бір жылда байқалғаны 26 көп болып кетсе латын әрібі қосарланады: аa, аb, аc, ad дегендей тәртіппен кете береді. Кәсіптік және әуесқой астрономдар әр жылы бәлен жүздеген ғаламатжұлдыз байқауы мүмкін, (2005 жылы 367 дана, 2006 жылы 551 дана, 2007 жылы 572 дана). Мысалы 2005 жылы байқалған ең соңғы ғаламатжұлдыз 2005nc деп аталды, ол 367 ғаламатжұлдыз есептеледі.
Тарихта байқалған ғаламатжұлдыздар да олардың байқалған жылы бойынша таңбаланады. Мысалы SN 185、SN1006、SN1054、SN1572（Тихо ғаламатжұлдызы）және SN1604（Кеплер ғаламатжұлдызы）. 1885 жылдан бастап байқалған жылға латын әрібін тіркеп жазу қолға алынды, дегенмен сол 1885 жылы тек бір ғана ғаламатжұлдыз (SN1885A) байқалған екен. Ал 1907 жылы да тек бір ғана ғаламатжұлдыз байқалған болатын: 1907A. Дегенмен, SN таңбасын кейде қысқартып жазуға да жол қойылады.
Ғаламатжұлдыздың түрлері
Астрономдар ғаламатжұлдыздың жарық қисық сызығы мен ұқсамаған химиялық элементтердің спектрдегі ұқсамаған қабылдау сызығы арқылы түрлерге бөледі. Бұл ғаламатжұлдызды танудың бір бөлігі. Түрге бөлудің бірінші шарты сутегі элементі туғызған қабылдау спектрі бар-жоқтығына негізделеді. Еген бір ғаламатжұлдыздың спектрінен сутегі спектр сызығын байқаса ол ІІ түрдегі ғаламатжұлдызға жатады. Болмаса ол І түрдегі ғаламатжұлдыз есептеледі. Бұл екі түрлі модел ішінде әрқайсысы негіз еткен спектрлерде басқа элементтермен болған спектрлі қисық сызықтарына жеке талдау жасап ары қарай ұсақ түрлерге бөлуге болады.
Ғаламатжұлдыз түрлері:
| I түрдегі ғаламатжұлдыздар br/>сутегі спектрлі сызығы жоқ | жарығы өзінің ең жоғары шегіне жеткенде тек 615 нм иондалған кремний (Si II) шамасындағы жеке спектрлі желі пайда болады. | |||
Әлсіз немесе кремни спектрі жоқ сіңіру сипаттамасы | Ib ғаламатжұлдыздары 587.6 нм бейтарап гелий (He I) желісін көрсетеді | |||
| Ic ғаламатжұлдыздары әлсіз немесе Гелий спектрі жоқ | ||||
Сутегінің спектрлі сызықтарын көрсетеді | ІІ түрдегі ғаламатжұлдыздардың толық спектрі | тар спектрлі жолағы жоқ | Жарықтың спектрлі қисықсызығында "қыратты өңір" бар | |
Фотометриялық спектрлік қисықтарда «сызықтық» әлсіреу байқалады (жарық уақытқа салыстырмалы айтқанда түзу сызықты спектрлі)。 | ||||
тар спектр жолағы бар | ||||
Спектрлік өзгеріс Іb ғаламатжұлдызына ұқсас | ||||
Дереккөздер
- Физика және астрономия. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-634-8
- http://www.islamicnewsdaily.com/islamic-news/11th-century-muslim-scholar-ibn-sinas-supernova-observations-unearthed/ Мұрағатталған 5 маусымның 2016 жылы.
- Doggett, J. B.; Branch, D. (1985). "A Comparative Study of Supernova Light Curves". 90: 2303–2311. Bibcode 1985AJ.....90.2303D. :10.1086/113934. 0004-6256.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ғalamatzhuldyz agylsh Supernova zhojkyn zharylystan zharkyrauy kenetten myndagan tipti milliondagan ese artatyn kolemi de shugyl kenejetin orta eseppen 104 ese artatyn sodan kejin bayaulap azayatyn zhuldyzdar Bul zharylystan atalmysh zhuldyz galamat zharkyrap tipti onyn әserinde bүkil galaktika tүgel zharkyrap korinedi de birtindep solgyndajdy En үlken zharkyrauy 1 2 sagattan shapshan galamatzhuldyzdar birneshe tәulikke bayau galamatzhuldyzdar dejin sozylady sosyn birneshe apta ne birneshe ajdan kejin korinbej ketedi Bul aralykta galamatzhuldyz kүn sekildi turakty zhuldyzdardyn bүkil omirinde shygargan energiyasyn tүgel shygaryp үlgiredi TҰrakty zhuldyz zharylys әserinen barlyk materiyasyn 10 nan 1 zharyk zhyldamdygymen syrtka shashady da toniregindegi radiaciyany zhogary karkynda tolkytady Bul tolkyn kenejgen shar zhәne tozan pishindi kurylym kalyptastyrady ony әdette galamatzhuldyzdyn kaldygy dep atajdy Kepler galamatzhuldyzy Ғalamatzhuldyzdardyn zharkyrauy birneshe zhyldan kejin buryngy shamasyna keledi Kәdimgi galamatzhuldyzdardan ozgeshe birneshe ret kajtalap ot alatyn әri ot alu aralygy ondagan zhylga sozylatyn kajtalama Ғalamatzhuldyzdar da bar Өzinin kalypty zhagdajynda Ғalamatuldyzdar komeski zhuldyzdarga zhatady Ғalamatzhuldyzdyn tartylys kүshten zhemirilu modeli Ғalamatzhuldyzdardyn koparylys sebepteri tolyk ashylyp bolgan zhok Degenmen Ғalamatzhuldyzdarda otetin koparylys procesi massasy onsha үlken emes ergezhejli zhuldyzdardagy ornyksyzdyktyn zhinaktaluynan ekendigi ajkyn boldy Ғalamatzhuldyzdardyn koparylysy olardyn damuynyn manyzdy kezenderinin biri Ғalamatzhuldyzdardyn koparylysy kezinde bolinetin tolyk energiya molsheri shamamen 1045 1047 erg Belgili bolgan galamatzhuldyzdardyn kalyptasuynyn negizinen eki nuskasy bar Biri ozegindegi termoyadrolyk әleuet sarkylypuynan alyp zhuldyzdar nejtron zhuldyzyna ne kara kurdymga ajnalady Tartylys kүshi әserindegi ozegine kulaudan tugan galamat energiya onyn syrtky materiyasyn shugyl kyzdyrady zhәne kenejtedi Budan galamatzhuldyzdy pajda kyluy mүmkin Ekinshi nuskasy kejbir ak ergezhejli zhuldyzdar oz serikzhuldyzdarynan materiya sorady nemese ony kenet ozine kosyp alady sonymen onyn energiyasy shugyl artyp әuelgi tepe tendik buzylyp turakty zhuldyz kүjip ketedi Әdette turakty zhuldyzdyn massasy shamamen kүnnin 1 38 esesindej asyp ketkende turakty zhuldyzdyn ishki termoyadrolyk kozgalys zhetkilikti energiyamen kamtylmaganda turakty zhuldyzda ishine karaj zhemirilu pajda bolady Eger ozeginin ishine tartu kүshi atalgan shekten shygyp ote zhogary bolgan zhagdajda ol shugyl zharylys tugyzady ozine soru nemese ozine kosyp aludan galamatzhuldyzdyn kalyptasuy Nazar audaruga tiistisi ak ergezhejli zhuldyz CNO cikli arkyly zhogarydan baskasha kolemi kishirek yadrolyk zharylystar tugyzganda ony zhaj zhana zhuldyz dep atajmyz Әdette massasy kүnnin 9 esesinen tomen zhuldyzdar ishke zhemirilip kulaganda odan galamatzhuldyz kalyptaspajdy Zharylys aldyndagy galamatzhuldyzdyn kuramy elementteri Esepteuler bojynsha Қus zholy galaktikasyndagy galamatzhuldyzdardyn zharylu molsheri 50 zhylda 1 ret eken Ol zhuldyzaralyk materiyaga mol energiya zhәne elementter bүrkedi Ғalamatzhuldyzdyn zharyluynan tonireginde dauyl tarap ol tonireginde ozgerister tugyzyp zhana zhuldyzdardyn tuyluyn tezdetedi eken En algash agylshyn tilindegi galamatzhuldyz supernova sozi 1926 zhyldary baspasozge enipti Ғalamatzhuldyzdy buryngy adamdar shatastyrgan Ol kezde zhuldyzdardyn zhaltyrauy ulgajyp koringendikten mundaj zhuldyzdar zhanadan pajda bolgan zhuldyzdar dep ujgarylgan Alajda 20 gasyrdyn basyndagy fotografiyalyk zertteuler mundaj tuzhyrymnyn kate ekendigin dәleldedi Kejbir Ғalamatzhuldyzdar 1 2 zhuldyzdyk shamada zhaltyrap korinedi Ol zhuldyzdyn bastaluy emes kenet akyrlasuy esepteledi Ғalamatzhuldyzdy bakylau tirkeu tarihyKrab galaktikasyndagy SN 1054 galamatzhuldyz kaldyktary Қytaj astronomdary 185 zhyly galamatzhuldyzdy tirkeu tarihyndagy en algashky estelik kaltyrdy SN 1006 zhuldyzy tirkelgen galamatzhuldyzdar ishindegi en zharygy bolyp ol turaly kytaj zhәne arab astronomdary zhazyp kaltyrgan SN 1054 en alyp galamatzhuldyz bolyp onyn zharylysynan pajda boldy SN 1572 zhәne SN 1604 galamatzhuldyzdary Қus zholy zhүjesindegi kejingi bajkalgan galamatzhuldyzdar esepteledi Olar Aristoteldin aj men galamsharlardan baska zhuldyzdar ozgermejdi degen ideyasyn teristep europalyk astronomiya damuyna ajtarlyktaj ykpal etti Teleskoptyn damuyna oraj 1885 zhyly Andromeda galaktikasyndagy SN 1885A galamatzhuldyzyn kүzetuden bastap galamatzhuldyzdy kүzetu baska zhuldyzdyk zhүjelerge auysty Ol galamnyn kendigin olsheuge zhuldyzdar ozgerisin bakyldauda ajyryksha manyzga ie boldy XX gasyrda tүrli galamatzhuldyz modelderi synak retinde usynylyp galymdardyn galamatzhuldyz pajda boluy turaly izdenisi artty pikirtalas ta kobejdi En tayaudagy olsheulerge negizdelgende en alystagy galamatzhuldyzdardyn kүtkennen әldekajda karangyrak boluy zharylys zhyldamdygyna karaganda onyn zharkyrauy әlsizirek boluy әlem rasynda da kenejip bara zhatyr degenge manyzdy bir dәlel boldy Әjgili galamatzhuldyzdarKrab tumandygy zher sharynan 6000 zharyk zhyly kashyktyktagy galamatzhuldyz kaldygy zhәne impuls zhuldyzy185 zhyly 12 ajdyn 7 kүni kytajdyn shygys han patshalygynda kytaj astronomdary 185 galamatzhuldyzyn bajkap estelik kaltyrdy Bul tungysh retki estelikke alyngan galamat zhuldyz esepteledi Ol aspanda 8 aj zharkyrap turgan eken Atalgan zhuldyz turaly Kejingi han kitaby Aspan turaly bayan kitabynan tabuga bolady 1006 zhyly 4 ajdyn 30 kүni SN 1006 zhuldyzy zharylyp adamzat tarihyndagy en zharyk galamatzhuldyz zharylysy bolgan eken Onyn zharkyrau dengeji estelikterge negizdelgende 9 shamada bolypty Sol kezdegi zhazbalarga negizdelip kazirgi galymdar 1006 zhyly koktemde adamdar tipti sol zhana zhuldyzdyn zharygynda zharym tүnde kitap oki alatyn bolgan dep molsherlejdi Ony sol kezde Parsy ojshyly Әl Farabidin shәkirti Ibn Sina ozinin Shipa kitabynda Kitab al shifa The Book of Healing 1013 1023zhzh zhazylgan zhazyp kaldyrgan kytajdyn Sun patshalygyndagy Zhou degen aspandy kүzetushisi de ony zerttep zhazyp kaltyrgandyktan ony kytajlyktar Zhou zhuldyzy dep te atajdy Sun tarihy Aspan turaly bayan kitabynda bul turaly ajtylady 1572 zhyly11 ajdyn basynda 2 si men 6 sy aralygynda Kassiopeya shok zhuldyzyndagy galamatzhuldyz Tiho galamatzhuldyzy dep atalady zharylys zhasap ony Daniya astronomy Tiho Brage zhazyp kaltyrgan әri osy negizde De Nova Stella degen kitap zhazgan Zhana zhuldyz degendi latyn tilindegi nova sozimen bejneleu osy Tihodan bastalgan Ogan dejin nova sozi zhana zhuldyzga karatylmajtyn Bul galamatzhuldyzdyn zhuldyzdyk shamasy 15 4 bolyp zher sharynan shamamen 7500 zharyk zhyly kashyktykka ornalaskan Onyn en zhogary zharktyk shamasy 4 dәrezhede bolgan shamamen zher betinen korinetin Veneradaj bolgan 1987A galamatzhuldyzy1604 zhyly 10 ajdyn 9 kүni Zmeenosec shok zhuldyzyndagy galamatzhuldyz Kepler galamatzhuldyzy bajkaldy Ol turaly Nemis astrnomy Kepler tolyk maglumat kaltyrgan Bul osygan dejingi Қus zholy aumagynan bajkalgan galamatzhuldyz esepteledi Onyn zhuldyzdyk shamasy 2 5 zherden 6000 zharyk zhyly kashyktykta ornalaskan Ony Italiya galymy G Galilej sol kezdegi okymystylar aldynda ezhelgi grek ojshyly Aristoteldin aspan mәngi ozgermejdi ideyasyna tojtarys berude pajdalangan bolatyn 1885 zhyly 8 ajdyn 19 kүni Andromeda galaktikasynan galamatzhuldyz 1885A Andromeda S bajkaldy Ony Irlandiyanyn әueskoj astronomy Issac Ward bajkagan Bul tungysh ret Қus zholy syrtynan bajkagan Ғalamatzhuldyz esepteledi Ol kүnibүginge dejin әjgili Andromeda galaktikasynan bajkalgan birden bir galamatzhuldyz 1987 zhyly 2 ajdyn 24 kүni үlken Megellan tumandygynda galamat zhuldyz 1987A zharylystan son birneshe sagattan kejin bajkalyp kazirgi askanzhuldyz zertteuine tamasha praktikalyk nysanga ajnaldy Onyn zharyk dengeji 3 zhuldyzdyk shamada eken 2006 zhyly 9 ajdyn 18 kүni zherden 238 000 000 zharyk zhyly kashyktyktagy galamatzhuldyz SN 2006gy turakty zhuldyzynda zharylys bolyp ol tarihtagy kүzetilgen en zhojkyn galamatzhuldyz zharylysy esepteldi Ғalamatzhuldyzdardy bakylauҮlken Magellan tumandygynyn tumandy zhәne tozandy onirindegi galamatzhuldyz kaldygy N 63A Әrbir galaktikalarda galamatzhuldyzdar ote sirek kezdesetin zhagdaj esepteledi Қus zholy zhүjesinde әr 50 zhylda bir ret kana galamatzhuldyz zharylysy boluy mүmkin Ғalamatzhuldyzdardy der kezinde tolyk zertteu үshin koptegen galaktikalardy uakytynda tekserip turuga tura keledi Baska galaktikalardagy galamatzhuldyzdardy kүzetudin ozindin kiyndygy bar Kobinese olardy bajkagan kezde әldekashan okiga bastalyp ketken bolady Ғalamatzhuldyzdarga gylymi magynadagy zertteu olardyn zharygyn zertteuge negizdeledi Әsirese olardyn zharkyrauy ozinin en zhogary shegine zhetuden buryn bajkap boludyn manyzy zhogary NGC 4526 galaktikasyndagy SN 1994D galamatzhuldyzy sol zhak astyndagy kishkentaj zharkyragan zhuldyz Әdette әueskoj astronomdar kәsipkoj astronomdardan kobirek olar tүrli dengejdegi teleskop arkyly birshama zhakyn galaktikalarga koz zhүgirtedi buryngy surettermen salystyrady sojtip olardyn da galamatzhuldyzdardy bajkauga үlesi zor bolady XXg sonynan beri Astronomdar kompyutermen baskarylatyn teleskop zhәne arkyly galamatzhuldyzdardy izdej bastady Әsirese әueskojlar tipti de solaj boldy olardyn kolynda sekildi aspaptar sekildi bakylau zhүjesi boldy Ғalamatzhuldyzdardy izdeu eki tүrli boldy biri birshama zhakyn kashyktyktagy okigalarga mәn beru kelesisi alystagy zharylystardy erterek bajkau boldy Әlem үzdiksiz kenejip bara zhatkandyktan әldebir biz zhagynan tanylgan zharyk kozi bizden alystau sebebinen zharygy bojynsha kyzyl ushka karaj zhylzhyp kyzara tүsedi Alystagylary zhakyndagylaryna karaganda tez әlsirejdi tez kyzarady Қyzarudy izdeu kobinese galamatzhuldyzdagy zharylystardy bajkaudy tugyzady Ғalamatzhuldyzga at koyuTiho Brage zhәne Iogann Kepler Praga Chehiya Halykaralyk astronomiya odagy zhana galamatzhuldyzdyn bajkalany turaly mәlimetti algan son onyn aty kojylady Ғalamatzhuldyzdyn aty bajkalgan zhylmen zhәne bir nemese eki latyn әribimen belgilenedi Әdette ol sol zhyly algash bajkalgan galamat zhuldyzdan bastap latyn әribindegi A dan Z ga dejin tanbalanady Mysaly 1987A degeni 1987 zhyly tungysh bajkalgan galamatzhuldyz esepteeldi Al eger bir zhylda bajkalgany 26 kop bolyp ketse latyn әribi kosarlanady aa ab ac ad degendej tәrtippen kete beredi Kәsiptik zhәne әueskoj astronomdar әr zhyly bәlen zhүzdegen galamatzhuldyz bajkauy mүmkin 2005 zhyly 367 dana 2006 zhyly 551 dana 2007 zhyly 572 dana Mysaly 2005 zhyly bajkalgan en songy galamatzhuldyz 2005nc dep ataldy ol 367 galamatzhuldyz esepteledi Tarihta bajkalgan galamatzhuldyzdar da olardyn bajkalgan zhyly bojynsha tanbalanady Mysaly SN 185 SN1006 SN1054 SN1572 Tiho galamatzhuldyzy zhәne SN1604 Kepler galamatzhuldyzy 1885 zhyldan bastap bajkalgan zhylga latyn әribin tirkep zhazu kolga alyndy degenmen sol 1885 zhyly tek bir gana galamatzhuldyz SN1885A bajkalgan eken Al 1907 zhyly da tek bir gana galamatzhuldyz bajkalgan bolatyn 1907A Degenmen SN tanbasyn kejde kyskartyp zhazuga da zhol kojylady Ғalamatzhuldyzdyn tүrleriAstronomdar galamatzhuldyzdyn zharyk kisyk syzygy men uksamagan himiyalyk elementterdin spektrdegi uksamagan kabyldau syzygy arkyly tүrlerge boledi Bul galamatzhuldyzdy tanudyn bir boligi Tүrge boludin birinshi sharty sutegi elementi tugyzgan kabyldau spektri bar zhoktygyna negizdeledi Egen bir galamatzhuldyzdyn spektrinen sutegi spektr syzygyn bajkasa ol II tүrdegi galamatzhuldyzga zhatady Bolmasa ol I tүrdegi galamatzhuldyz esepteledi Bul eki tүrli model ishinde әrkajsysy negiz etken spektrlerde baska elementtermen bolgan spektrli kisyk syzyktaryna zheke taldau zhasap ary karaj usak tүrlerge boluge bolady Ғalamatzhuldyz tүrleri Ғalamatzhuldyz tүrleri zhәne tүrge bolu әdisi I tүrdegi galamatzhuldyzdar br gt sutegi spektrli syzygy zhok zharygy ozinin en zhogary shegine zhetkende tek 615 nm iondalgan kremnij Si II shamasyndagy zheke spektrli zheli pajda bolady Әlsiz nemese kremni spektri zhok siniru sipattamasy Ib galamatzhuldyzdary 587 6 nm bejtarap gelij He I zhelisin korsetediIc galamatzhuldyzdary әlsiz nemese Gelij spektri zhokSuteginin spektrli syzyktaryn korsetedi II tүrdegi galamatzhuldyzdardyn tolyk spektri tar spektrli zholagy zhok Zharyktyn spektrli kisyksyzygynda kyratty onir barFotometriyalyk spektrlik kisyktarda syzyktyk әlsireu bajkalady zharyk uakytka salystyrmaly ajtkanda tүzu syzykty spektrli tar spektr zholagy barSpektrlik ozgeris Ib galamatzhuldyzyna uksasDerekkozderFizika zhәne astronomiya Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 634 8 http www islamicnewsdaily com islamic news 11th century muslim scholar ibn sinas supernova observations unearthed Muragattalgan 5 mausymnyn 2016 zhyly Doggett J B Branch D 1985 A Comparative Study of Supernova Light Curves 90 2303 2311 Bibcode 1985AJ 90 2303D 10 1086 113934 0004 6256