Нейтрон жұлдыз

Нейтрон жұлдыз — жұлдыз өзгерісінің соңғы мезгілінде кейбір үлкенірек жұлдыздар гравитациялық коллапсқа байланысты ғаламатжұлдыз жарылыстарын бастан кешіріп, негізінен нейтроннан құралатын жұлдызға айналады. Нейтрон жұлдыз – электрон, протон және аса ауыр атом ядросының шамалы қоспасынан құралған аса тығыз жұлдыз есептеледі. Ондай жұлдыздардың өзегіндегі сутегі, гелий, көміртегі қатарлы элементтер термоядролық реакция барысында сарқылып, соңғы қалдық ретіндегі темір элементі энергия жеткіліксіздігінен термоядролық реакцияға түсе алмайды. Ыстық сәуле қысымында тіреліп тұрған шеткі материялар ендігі жерде гравитация әсерінде өзекке қарай құлайды және кейбір жағдайда бұл жарылыс туғызып жаңа ғаламатжұлдызға айналады. Немесе, жұлдыз массасының ұқсамастығына орай жұлдыз ішіне қарай шөгіп Ақ ергежейліге, Нейтрон жұлдызға, немесе тіпті Қара құрдымға айналады.

Ғарыштағы алуан жұлдыз түрлері

Әдетте салмақтары Күн салмағынан 4-8 еседей үлкен жұлдыздар жарылысынан кейінгі қалдықтары нейтрон жұлдызына айналады. Нейтрон жұлдыздар өте тығыз болады және өте қарқынды гравитациялық және магниттік өріске ие болады.

Нейтрондық жұлдыздар алғаш рет пульсарлар түрінде ашылды (1967).

Құрылымы мен құрамы

Нейтрон жұлдыздар көлемі өте кішкентай. Алайда олардың салмағы аз емес. Көптеген нейтрон жұлдыздардың салмағы Күн салмағынан 1,5 еседей артық. Ғалымдардың пікірінше, олардың беткейі тегіс және ортасы өте тығыз болады. Беткейі тор тәрізді тәртіппен орналасқан қарапайым атомдық ядролардан тұрады. Нейтрон жұлдыздар беткейлерінде элетрондар да ұшып жүреді. Нйтрон жұлдыздарының ішіне қара йжылжысақ, нейтрон тамшысы деген жерге жетеміз. Бұл тұста нейтрондар ядроларынан ағып шығады. Бұл аймақта көптеген нейтрондар мен электрондар орналасқан.

Пульсарлар

Пульсар - секундына бірнеше рет жанып - өшіп тұратын айналғаш нейтрон жұлдыз. Ол 1 секунд ішінде 360 градусқа айналуы мүмкін.

Магнетар

Магнетар - орасан зор магнит өрісіне ие нейтрон жұлдызы. Магнетарлар жоғары қуатты электромагнитті радиация, әсіресе рентген және гамма сәулелерін бөледі. Қазір 13 магнетардың бары анық және тағы да бесеуі бар болуы мүмкін. Жұлдыздардың эволюциялық теориясы бойынша Күн массасынан массалары 1,2 – 3 есе үлкен жұлдыздардың жанар отындары таусылар сатысында, олардың центрінде өте үлкен жылдамдықпен гравитациялық сығылу (гравитациялық коллапс) басталады. Гравитациялық коллапс нәтижесінде тығыздық мәні ядро тығыздығындай аса жоғары (1017 кг/м3) шамаға жетеді де, Нейтрондық жұлдыздарда нейтрондану құбылысы, яғни [протондар мен атом ядроларының нейтронға айналуы жүреді; алдымен ыстық Нейтрондық жұлдыздар (центрдегі температурасы 1011К) пайда болып, аз уақытта (10 – 100 с) олар нейтрино шығару арқылы 109К-ге дейін суиды. Бұл кездегі Нейтрондық жұлдыздардың ішкі құрылыcы өте күрделі: оның ядросы мен сыртқы қабаты қатты (ферми-кристалл), ал олардың арасы сұйық (ферми-сұйық) болады; жылулық, магниттік қасиеттері негізінен қатты және сұйық қабықшалардағы протондар жүйесінің асқын өткізгіштігі мен нейтрондар жүйесінің асқын аққыштығына байланысты. Нейтрондық жұлдыздардың орташа тығыздығы 1017 кг/м3, орташа радиусы 20 км. Нейтрондық жұлдыздар импульстық радиосәуле шығаруы арқылы табылған.

Дереккөздер

1. Ғ 31. Ғалам. Энциклопедия /Қазақ тіліне аударған Д. Алипбаева. - Астана: "Фолиант" баспасы, 2012. - 160 б. - "Балалар энциклопедиясы" сериясы. ISBN 978 - 601 - 292 - 633 - 0
2. Қазақ энциклопедиясы, 7 том