Эфталиттер

Ақ ғұндар (хундар, хуннулар, эфталитер) — Еуропада ғұндар империясы үстемдік жүргізіп тұрғанда (5 ғасырда) , 5-6 ғасырда Орта Азия, Ауғанстан, , Солтүстік және Батыс Үндістан, Шығыс Түркістанның бір бөлігінде пайда болған жауынгер көшпелі тайпалардың мемлекеттік бірлестігі.

Ақ ғұндардың этникалық тегін көптеген зерттеушілер шығыс иран тайпаларына жатқызады. Саяси орталығы алғашында Балх (Тохарстан) болды, кейін Пайкентке көшірілді. Мемлекеттік құрамында түрлі этникалық топтар, соның ішінде түркі тайпалары болды.

5 ғасырдың басында Сасани әулетімен күресте Ақ ғұндар жеңіске жетті. 484 жылдан бастап бірнеше ондаған жылдар қатарынан ирандықтар Ақ ғұндарға салық төлеп тұрған. Ақ ғұндар үстемдігі орнаған жерлерде олардың мәдениетінің іздері қалды. Ғұндардың мәдени орталықтары болған қалалар түгел зерттелген жоқ. Археологтар Ташкент қаласы түбіндегі Топыраққала, Варахшадағы сарай орнын (Бұхара қаласынан 35 километр жерде) қазған. Ақ ғұндар мәдениетінен қалған археологиялық ескерткіштер олардың этник. құрамынан онша көп мәлімет бере алмайды. Ғұндардың түркі тілдес болғаны анық, алайда мемлекеттік құрамында жергілікті иран халықтары басым болғандықтан өскелең парсы мәдениеті мен тілінің әсері көп болған. Сол кездегі Византия тарихшысы Прокопий Кесарскийдің естеліктеріне қарағанда, Ақ ғұндардың бір бөлігі егіншілікпен, енді бірі дәстүрлі мал шаруашылықпен айналысқан. Гурган, Балх, Самарқан т.б. қалалар арқылы Византия және Шығыс елдерімен сауда қатынасын жасаған. Ақ ғұндар мемлекеті , және түркі билеушілерінің қысымымен 530 жылы Үндістанда, 560 жылдары Орта Азия мен Ауғанстанда біржолата ыдырап кеткен. 6 ғасырдың 2-жартысында Түрік қағандығы мен Ақ ғұндар арасындағы қақтығыстар жиілей түсті. 563—567 жылдары Түрік қағаны Истеми Иранмен одақ құрып, Ақ ғұндар мемлекетін талқандады. Ақ ғұндардың иран мәдениетін қабылдаған бөлігі кейін ауған халқын құрады. Ал, түрік мәдениетінде қалғандары Сыр бойындағы Оғыз мемлекетінің құрамына енді.

Тағы қараңыз

• Ғұндар

Сілтемелер

• Қазақ Энциклопедиясы

Дереккөздер

1. Толстов С.П, Древний Хорезм, М., 1948;
2. Бернштам А, Очерки истории гуннов, Л., 1951;
3. Гумилев Л.Н, Эфталиты и их соседи в ІV в. // Вестник древней истории, 1959, №1;
4. Массон М.,Рамодин В.А История Афганистана, т. 1, М., 1964