Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
«Тұран жолбарысы» немесе («Каспий жолбарысы») - тұқымы бүгінде Орта Азия мен Қазақстанда мүлдем құрып біткен. Ғылыми тілде «Тұран жолбарысы» (кейде «Каспий жолбарысы») деп аталған жолбарыс тұқымы бертінге дейін Қазақстан мен Орталық Азияны мекендеген. 1950-жылдардың соңында бірде-бір тұқымы қалмаған тұран жолбарысы 1960 жылдары xалықаралық Қызыл Кітапқа енгізілмей қалған. Қазақстан жерінде жолбарыстардың көбірек мекендеген жері – Сырдария өзені мен Арал теңізінің бойы, кейінгісі Балқаш көлі мен Іле өзені аумағы болған. Сондай-ақ, Шу мен Сарысу, Талас, Арыс өзендерінің бойы, Билікөл маңы, Қаратау жоталарын мекендеді деген ғылыми тұжырым да бар. Шу өзені бойында 1912 жылы екі жолбарыс өлтірілген. Сырдарияның соңғы жолбарысының бірі 1925 жылы Қармақшы ауданы, Жосалы кентінің маңында, ал енді бірі 1933 жылы Қазалы маңында жан қиған. Дегенмен Шу жолбарысын 1940 жылға дейін көргендер болса, Сырдария бойындағы тұран жолбарысы 1945 жылға дейін де ұшырасып отырған. Ғалымдардың зерттеуінше, тұран жолбарысының салмағы 170 пен 240 келі аралығында, ұзындығы 2,70-2,90 метр болған. Салмағы жөнінен уссурий жолбарысынан зор тұран жолбарысы, одан гөрі әлді болған. Керуенге кенеттен шабуыл жасаған тұран жолбарысының атан түйені ұрып жығып, қамыс арасымен 100 метрге дейін сүйреп барғаны туралы оқиға хатқа түскен. Биологтардың мәліметінше, 1900 жылы тұран жолбарысының жортуылдайтын аумағы батыста Қара теңізге, шығыста Алтай тауларына дейін созылған.
| Тұран жолбарысы | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 1899 ж. Берлин хайуанаттар бағындағы соңғы Тұран жолбарысы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Panthera tigris (Linnaeus, 1758) | ||||||||||||||||
| †Panthera tigris virgata | ||||||||||||||||
 Historical distribution of tigers (pale yellow) and 2006 (green). | ||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||
| Tigris striatus , 1858 |
Ресейде жарық көрген «Военный сборник» журналының 1871 жылғы нөміріндегі «Табиғат және аңшылық» деген бөлімінде Сырдария бойында тұратын Шахан деген аңшы жайында мақала басылған. Шахан аңға кеткен бір күні түнде жолбарыс киіз үйге кіріп, баласын өлтіріп, әйелін қамысқа сүйреп әкетеді. Таңертең қайғылы оқиғаның үстінен түскен ауыл тұрғындары кетпен, қанжар, шоқпармен қаруланып, қанды ізді қуалай барып, жұлым-жұлымы шыққан әйелдің өлі денесінің үстінен түседі. Қатты күйінген Шахан жолбарысты өлтірмекке ант береді. Ақыры сөзінде тұрған аңшы бірнеше шұбар аңның көзін жояды. Өкінішке қарай, аңшының жолбарысты қалай өлтіргені толық баяндалмаған. Дегенмен, өлкелік Сырдария генерал-губернаторы терісі сыйға тартылған алып жолбарыстың қалай ауланғаны жөнінде жазбалар сақталған. Білектерін арқанмен орап, үстеріне қалың тері жамылған аңшылар жалаң қанжармен-ақ жолбарыс жайратып отырған. Мұрағат деректері бойынша, 1880 жылы Арал түбіндегі ауыл маңында отын жинап жүрген бір әйелді жолбарыс жеп қойған. Дәл солай гарнизонының офицері де жолбарыстың жемі болыпты. Кешке қарай офицер көзге түспеген соң, дабыл көтеріліп, оны солдаттар іздеуге кіріседі. Жолбарыс әлгі офицерді қамыс арасына апарып түк қалдырмай жеп қойыпты. Осындай оқиғалардан кейін тұран жолбарыстарын жаппай қыру басталғанға тәрізді. Әр өлтірілген жолбарыс үшін сый ақыға 25 сом (ол кез үшін бұл 40 қойдың құны) берілген. Атақты контрреволюционер Лев Давидович Троцкий 1928 жылы Алматыға айдалып келгенде, оған Іле өзені бойына аңшылық құруға рұқсат берген екен. Сталиннің бұйрығымен Мәскеуден қуылған маршал Жетісу жерінде түн қатып жүрген тұран жолбарысын талай рет тамашалаған. Бастан-аяқ қара түсті киім киіп, үлкен ит жетектеп жүретін Троцкий, Алматыда белгілі саяси мәлімдемелерімен қатар, деген еңбек жазған. Тұран жолбарысын тірілту мәселесі соңғы кездері жиі көтеріліп те жүр. Осы мәселені көтеріп жүрген ғалым Бақытжан Әділов Қазақстанға жолбарысын әкеліп, жергілікті жерге бейімдеу арқылы арнайы питомникте тұран жолбарысын «тірілтуге» болатынын дәлелдеп жүргеніне бірнеше жыл болды.
Дереккөздер
- Wild Tiger Conservation. Save The Tiger Fund. Тексерілді, 7 наурыз 2009.
Ішкі сілтемелер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Turan zholbarysy nemese Kaspij zholbarysy tukymy bүginde Orta Aziya men Қazakstanda mүldem kuryp bitken Ғylymi tilde Turan zholbarysy kejde Kaspij zholbarysy dep atalgan zholbarys tukymy bertinge dejin Қazakstan men Ortalyk Aziyany mekendegen 1950 zhyldardyn sonynda birde bir tukymy kalmagan turan zholbarysy 1960 zhyldary xalykaralyk Қyzyl Kitapka engizilmej kalgan Қazakstan zherinde zholbarystardyn kobirek mekendegen zheri Syrdariya ozeni men Aral tenizinin bojy kejingisi Balkash koli men Ile ozeni aumagy bolgan Sondaj ak Shu men Sarysu Talas Arys ozenderinin bojy Bilikol many Қaratau zhotalaryn mekendedi degen gylymi tuzhyrym da bar Shu ozeni bojynda 1912 zhyly eki zholbarys oltirilgen Syrdariyanyn songy zholbarysynyn biri 1925 zhyly Қarmakshy audany Zhosaly kentinin manynda al endi biri 1933 zhyly Қazaly manynda zhan kigan Degenmen Shu zholbarysyn 1940 zhylga dejin korgender bolsa Syrdariya bojyndagy turan zholbarysy 1945 zhylga dejin de ushyrasyp otyrgan Ғalymdardyn zertteuinshe turan zholbarysynyn salmagy 170 pen 240 keli aralygynda uzyndygy 2 70 2 90 metr bolgan Salmagy zhoninen ussurij zholbarysynan zor turan zholbarysy odan gori әldi bolgan Keruenge kenetten shabuyl zhasagan turan zholbarysynyn atan tүjeni uryp zhygyp kamys arasymen 100 metrge dejin sүjrep bargany turaly okiga hatka tүsken Biologtardyn mәlimetinshe 1900 zhyly turan zholbarysynyn zhortuyldajtyn aumagy batysta Қara tenizge shygysta Altaj taularyna dejin sozylgan Turan zholbarysy1899 zh Berlin hajuanattar bagyndagy songy Turan zholbarysyDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy MysyktәrizdilerTegi PantheraTүri Panthera tigrisKishi tүri P tigris virgataPanthera tigris Linnaeus 1758 Panthera tigris virgataHistorical distribution of tigers pale yellow and 2006 green Felis tigris Linnaeus 1758 Tigris striatus 1858 Tigris regalis 1867 Resejde zharyk korgen Voennyj sbornik zhurnalynyn 1871 zhylgy nomirindegi Tabigat zhәne anshylyk degen boliminde Syrdariya bojynda turatyn Shahan degen anshy zhajynda makala basylgan Shahan anga ketken bir kүni tүnde zholbarys kiiz үjge kirip balasyn oltirip әjelin kamyska sүjrep әketedi Tanerten kajgyly okiganyn үstinen tүsken auyl turgyndary ketpen kanzhar shokparmen karulanyp kandy izdi kualaj baryp zhulym zhulymy shykkan әjeldin oli denesinin үstinen tүsedi Қatty kүjingen Shahan zholbarysty oltirmekke ant beredi Akyry sozinde turgan anshy birneshe shubar annyn kozin zhoyady Өkinishke karaj anshynyn zholbarysty kalaj oltirgeni tolyk bayandalmagan Degenmen olkelik Syrdariya general gubernatory terisi syjga tartylgan alyp zholbarystyn kalaj aulangany zhoninde zhazbalar saktalgan Bilekterin arkanmen orap үsterine kalyn teri zhamylgan anshylar zhalan kanzharmen ak zholbarys zhajratyp otyrgan Muragat derekteri bojynsha 1880 zhyly Aral tүbindegi auyl manynda otyn zhinap zhүrgen bir әjeldi zholbarys zhep kojgan Dәl solaj garnizonynyn oficeri de zholbarystyn zhemi bolypty Keshke karaj oficer kozge tүspegen son dabyl koterilip ony soldattar izdeuge kirisedi Zholbarys әlgi oficerdi kamys arasyna aparyp tүk kaldyrmaj zhep kojypty Osyndaj okigalardan kejin turan zholbarystaryn zhappaj kyru bastalganga tәrizdi Әr oltirilgen zholbarys үshin syj akyga 25 som ol kez үshin bul 40 kojdyn kuny berilgen Atakty kontrrevolyucioner Lev Davidovich Trockij 1928 zhyly Almatyga ajdalyp kelgende ogan Ile ozeni bojyna anshylyk kuruga ruksat bergen eken Stalinnin bujrygymen Mәskeuden kuylgan marshal Zhetisu zherinde tүn katyp zhүrgen turan zholbarysyn talaj ret tamashalagan Bastan ayak kara tүsti kiim kiip үlken it zhetektep zhүretin Trockij Almatyda belgili sayasi mәlimdemelerimen katar degen enbek zhazgan Turan zholbarysyn tiriltu mәselesi songy kezderi zhii koterilip te zhүr Osy mәseleni koterip zhүrgen galym Bakytzhan Әdilov Қazakstanga zholbarysyn әkelip zhergilikti zherge bejimdeu arkyly arnajy pitomnikte turan zholbarysyn tiriltuge bolatynyn dәleldep zhүrgenine birneshe zhyl boldy DerekkozderWild Tiger Conservation Save The Tiger Fund Tekserildi 7 nauryz 2009 Ishki siltemelerZholbarys