Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жолбарыс (лат. Panthera tigris) – сүтқоректілер класының мысықтар тұқымдасына жататын ірі жыртқыш аң.
| Жолбарыс | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 (P. tigris tigris) | ||||||||||||||
 () | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Panthera tigris (Карл Линней, 1758) | ||||||||||||||
 Historical distribution of tigers (pale yellow) and 2006 (green). | ||||||||||||||
|
| ||||||||||||||
| Tigris striatus , 1858 |
Қазіргі кезде Ресейдің Қиыр шығысында, Үндістан түбегінде, Қытайда, Ява, Суматра аралдарында ғана кездеседі. 20-ғасырдың 50-жылдарына дейін Тұран жолбарысы Қазақстанда Сырдарияның төменгі ағысындағы қалың қамысты, тоғайларды мекендеген; осы өңірде соңғы жолбарыс 1933 ж., ал Балқаш жағалауында 1948 ж. атылған.
Тұрқы 160 – 290 см (ең ірілері 3 м-ден асады), құйрығының ұзындығы 110 – 120 см-дей, салмағы 200 – 220 кг (кейде 300 кг-нан артық). Аталық түрі аналығынан ірі болады. Басы жұмыр, жүнінің түсі қызыл жирен, арқасы мен екі бүйірінде көлденең қара түсті жолақтары айқын байқалады. Құлағы қысқа, төрт қатар мұртшалары ірі қылшықты (ұзындығы 14 – 18 см).
Көзінің қарашығы ашық сары түсті. Сойдақ тістері өте ірі әрі өткір, иілген тырнақтары мықты, алдыңғы аяғы артқы аяғынан жақсы жетілген. Көбінесе, қоныс ауыстырып, жеке жүреді. Жабайы шошқа, бұғы, марал, елік, т.б. тұяқты жануарларды ұстап жейді, кейде малға, қасқырға, итке де шабады. Жолбарыс 2 – 3 күшік туады, оларды 5 – 6 ай емізеді. Табиғи жағдайда 40 – 50 жылдай тіршілік етеді. Дүниежүзіндегі жолбарыстың популяциясы жылдан жылға азаюда. Мысалы, 2000 ж. жолбарыстардың жалпы саны 7 мың болды. Қазіргі уақытта жабайы ортада (13 мемлекетте) мекендейтін жолбарыстардың саны 3200 шамасында ғана қалды. Сондықтан жолбарыстың барлық түрі қорғауға алынып, Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген. Жолбарысты қазақ халқы ежелден күштіліктің символы санаған. 12 - 13-ғасырларда Тоқтамыс хан соқтырған тиында жолбарыс бейнесі салынған.
Филогенез
Түрдің эволюциясына қатысты негізгі деректер қазба қалдықтарын талдау және молекулалық филогенетика саласындағы зерттеулер арқылы алынған.
Кладистикалық талдау негізінде түрдің шығу орталығы Шығыс Азияда орналасқаны дәлелденді.
Жолбарыстардың қазба қалдықтарын қалпына келтіру бірқатар себептерге байланысты өте күрделі: палеонтологиялық олжалардың аз саны, олар негізінен қатты бөлшектенген; материалдардың туыстас түрлердің қалдықтарымен ластану мүмкіндігі және табылған заттардың жиі анық емес мерзімі.
Жолбарыстардың ең көне қалдықтары Қытайдың солтүстігінен және Ява аралынан белгілі. Жолбарысқа жақын Panthera palaeosinensis тектік түрі онымен салыстырғанда кішкентай мысық болды, ол плиоценнің аяғынан плейстоценнің басына дейін Қытайдың солтүстігіндегі Хэнань аймағында өмір сүрген. Бұл жануардың мөлшері қазіргі үнді леопардтарының мөлшері мен Сунда архипелагының аралдарынан шыққан жолбарыстың кіші түрлерінің арасында аралық болды. Panthera palaeosinensis барыстың үлкен түрі немесе қазіргі Пантера тұқымдасының екі немесе одан да көп түрлерінің ортақ атасы болуы мүмкін. Panthera palaeosinensis-тің нақты таксономиялық орны қосымша зерттеулерді қажет етеді.
Ерте жолбарыстың қазба қалдықтары Яваның Джетис төсектерінен де табылған және олардың 1,66 және 1,81 миллион жыл аралығы болған. Осылайша, шамамен 2 миллион жыл бұрын, плейстоценнің басында жолбарыс Шығыс Азияда кең таралған, сонымен қатар Борнео және Палаван аралдарында өмір сүрген. Жолбарыстың шыққан жері қазіргі Қытайдың солтүстігінде болған деп есептелді, бірақ соңғы палеонтологиялық деректер оның алғашқы қазбалары пайда болғаннан кейін бірден әлдеқайда кең ауқымды көрсетеді. Бірқатар палеонтологтар бұл түрдің пайда болуы үшін оның ата-бабаларын Манчжурия сияқты шектеулі аймақта оқшаулау қажет емес деп санайды. Жолбарыстың морфологиялық және генетикалық алшақтығының көрінісі үшін алдыңғы және туысқан пішіндерден климат пен рельеф бойынша Оңтүстік-Шығыс Азияның әртүрлі аймақтарында әртүрлі уақытта болуы мүмкін жеке популяцияларды оқшаулау жеткілікті болды. Геномды талдау барыстардың ата-бабалары жолбарыстардың ата-бабаларынан 1,67 миллион жыл бұрын бөлінгенін көрсетті. n. (95% сенімділік аралығы: 1,48–1,83 млн). Түршелер P. t. суматра (Суматра жолбарысы) 67,3 мың жыл бұрын жолбарыстардың басқа түршелерінен бірінші болып бөлініп шықты. n. (95% сенімділік интервалы: 45,1–123,0 ка BP).
Сырт-келбеті
Жолбарыс - жабайы мысықтардың ішіндегі ең үлкені және ең ауыры, бірақ оның әртүрлі кіші түрлері мөлшері мен салмағы бойынша айтарлықтай ерекшеленеді. Жолбарыстың материктік кіші түрлері аралға қарағанда үлкен. Олардың ішіндегі ең үлкені- Бенгал және Амур жолбарыстары. Бұл кіші түрлердің еркектері 2,3—2,5 м—ге дейін, ал кейбір жағдайларда құйрықсыз ұзындығы 2,6-2,9 метрге дейін жетеді және салмағы 275 кг-ға дейін, ал кейбір жағдайларда 300-320 кг-ға дейін жетеді.
Құрғақ жерлердегі биіктігі 1,15 м-ге дейін, табиғаттағы ересек ер адамның салмағы әдетте 180-250 кг құрайды. Табиғаттағы Бенгал мен Амур жолбарыстарының рекордтық салмағы сәйкесінше 388,7 кг және 384 кг құрайды. Бұл деректер кейде күмән тудырады. Салмағы 325, 340, 350 және 360 кг болатын ер адамдар туралы да айтылады, бірақ олар құжатталмаған немесе екінші, үшінші көздерден алынған. Бенгалдың салмағы орташа-220 кг, Солтүстік Үндістан мен Непалда тұратын Бенгал — 235 кг. Амур, қазіргі мәліметтер бойынша, орташа есеппен 170-180 кг (Тарихи 215 кг). Әдетте аналықтары еркектерге қарағанда едәуір аз, Амур және Бенгал кіші түрлерінде массасы 100-181 кг жетеді. жолбарыстардың алты кіші түрін ескере отырып, осы түрдің еркектерінің орташа салмағы шамамен 170 кг, аналықтары шамамен 115 кг құрайды.
Жолбарыстың денесі массивті, ұзартылған, бұлшықет, икемді. Дененің алдыңғы жағы артқы жағынан күшті дамыған, иықта жолбарыс құймышаққа қарағанда жоғары. Құйрығы ұзын, біркелкі жасарған. Алдыңғы аяқтарда 5 саусақ, артқы аяқтарда - төрт, барлығы тырнақтары бар.
Алдыңғы жағы және дөңес маңдайы бар бас. Басы дөңгелек. Бас сүйегі өте үлкен және массивті, щектері кең. Жолбарыстың бас сүйегінің кондилобазальды ұзындығы 200 мм-ден асады. Мұрын сүйектерінің артқы ұштары жақ сүйектерінің ұштарының сызығынан асады. Құлағы кішкентай дөңгелек. Вибрисса 4-5 қатарда орналасқан, ақ, кейде түбінде қоңыр, өте серпімді, ұзындығы 16,5 см-ге дейін, қалыңдығы 1,5 мм-ге дейін.
Таралуы
Жолбарыс - тек азиялық жануар. Жолбарыстың Тарихи ауқымы (қазір жеке популяцияларға қатты бөлінген, кейде бір-бірінен өте алыс) Ресейдің Қиыр Шығысында, Иран, Ауғанстан, Қытай, Үндістан және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде, соның ішінде Зонд архипелагында (Индонезия аралдары).
Тіршілік ортасы
Жолбарыстар саванналар, тропиктік ормандар және қарлы ормандар секілді түрлі орталарда өмір сүре алады.
түр тармақтары
Жолбарыстардың сегіз түр тармағы бар, олардың үшеуі: каспийлік, малайзиялық және балилік жолбарыстар құрып кету алдында тұр. Қытай жолбарысы деп аталатын төртінші түр тармағы да жойылу алдында тұр деп есептеледі.
Дереккөздер
- Chundawat, R.S., Habib, B., Karanth, U., Kawanishi, K., Ahmad Khan, J., Lynam, T., Miquelle, D., Nyhus, P., Sunarto, Tilson, R. & Sonam Wang (2008). Panthera tigris. In: 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 9 қазан 2008.
- Wild Tiger Conservation. Save The Tiger Fund. Тексерілді, 7 наурыз 2009.
- WWF
- "Қазақ Энциклопедиясы"
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zholbarys lat Panthera tigris sүtkorektiler klasynyn mysyktar tukymdasyna zhatatyn iri zhyrtkysh an Zholbarys P tigris tigris Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy MysyktәrizdilerTegi PantheraTүri P tigrisPanthera tigris Karl Linnej 1758 Historical distribution of tigers pale yellow and 2006 green Felis tigris Karl Linnej 1758 Tigris striatus 1858 Tigris regalis 1867Zholbarys Қazirgi kezde Resejdin Қiyr shygysynda Үndistan tүbeginde Қytajda Yava Sumatra araldarynda gana kezdesedi 20 gasyrdyn 50 zhyldaryna dejin Turan zholbarysy Қazakstanda Syrdariyanyn tomengi agysyndagy kalyn kamysty togajlardy mekendegen osy onirde songy zholbarys 1933 zh al Balkash zhagalauynda 1948 zh atylgan Range of the tiger including the western part 1900 and 1990 Turky 160 290 sm en irileri 3 m den asady kujrygynyn uzyndygy 110 120 sm dej salmagy 200 220 kg kejde 300 kg nan artyk Atalyk tүri analygynan iri bolady Basy zhumyr zhүninin tүsi kyzyl zhiren arkasy men eki bүjirinde koldenen kara tүsti zholaktary ajkyn bajkalady Қulagy kyska tort katar murtshalary iri kylshykty uzyndygy 14 18 sm Kozinin karashygy ashyk sary tүsti Sojdak tisteri ote iri әri otkir iilgen tyrnaktary mykty aldyngy ayagy artky ayagynan zhaksy zhetilgen Kobinese konys auystyryp zheke zhүredi Zhabajy shoshka bugy maral elik t b tuyakty zhanuarlardy ustap zhejdi kejde malga kaskyrga itke de shabady Zholbarys 2 3 kүshik tuady olardy 5 6 aj emizedi Tabigi zhagdajda 40 50 zhyldaj tirshilik etedi Dүniezhүzindegi zholbarystyn populyaciyasy zhyldan zhylga azayuda Mysaly 2000 zh zholbarystardyn zhalpy sany 7 myn boldy Қazirgi uakytta zhabajy ortada 13 memlekette mekendejtin zholbarystardyn sany 3200 shamasynda gana kaldy Sondyktan zholbarystyn barlyk tүri korgauga alynyp Halykaralyk tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Zholbarysty kazak halky ezhelden kүshtiliktin simvoly sanagan 12 13 gasyrlarda Toktamys han soktyrgan tiynda zholbarys bejnesi salyngan FilogenezTүrdin evolyuciyasyna katysty negizgi derekter kazba kaldyktaryn taldau zhәne molekulalyk filogenetika salasyndagy zertteuler arkyly alyngan Kladistikalyk taldau negizinde tүrdin shygu ortalygy Shygys Aziyada ornalaskany dәleldendi Zholbarystardyn kazba kaldyktaryn kalpyna keltiru birkatar sebepterge bajlanysty ote kүrdeli paleontologiyalyk olzhalardyn az sany olar negizinen katty bolshektengen materialdardyn tuystas tүrlerdin kaldyktarymen lastanu mүmkindigi zhәne tabylgan zattardyn zhii anyk emes merzimi Zholbarystardyn en kone kaldyktary Қytajdyn soltүstiginen zhәne Yava aralynan belgili Zholbaryska zhakyn Panthera palaeosinensis tektik tүri onymen salystyrganda kishkentaj mysyk boldy ol pliocennin ayagynan plejstocennin basyna dejin Қytajdyn soltүstigindegi Henan ajmagynda omir sүrgen Bul zhanuardyn molsheri kazirgi үndi leopardtarynyn molsheri men Sunda arhipelagynyn araldarynan shykkan zholbarystyn kishi tүrlerinin arasynda aralyk boldy Panthera palaeosinensis barystyn үlken tүri nemese kazirgi Pantera tukymdasynyn eki nemese odan da kop tүrlerinin ortak atasy boluy mүmkin Panthera palaeosinensis tin nakty taksonomiyalyk orny kosymsha zertteulerdi kazhet etedi Erte zholbarystyn kazba kaldyktary Yavanyn Dzhetis tosekterinen de tabylgan zhәne olardyn 1 66 zhәne 1 81 million zhyl aralygy bolgan Osylajsha shamamen 2 million zhyl buryn plejstocennin basynda zholbarys Shygys Aziyada ken taralgan sonymen katar Borneo zhәne Palavan araldarynda omir sүrgen Zholbarystyn shykkan zheri kazirgi Қytajdyn soltүstiginde bolgan dep esepteldi birak songy paleontologiyalyk derekter onyn algashky kazbalary pajda bolgannan kejin birden әldekajda ken aukymdy korsetedi Birkatar paleontologtar bul tүrdin pajda boluy үshin onyn ata babalaryn Manchzhuriya siyakty shekteuli ajmakta okshaulau kazhet emes dep sanajdy Zholbarystyn morfologiyalyk zhәne genetikalyk alshaktygynyn korinisi үshin aldyngy zhәne tuyskan pishinderden klimat pen relef bojynsha Ontүstik Shygys Aziyanyn әrtүrli ajmaktarynda әrtүrli uakytta boluy mүmkin zheke populyaciyalardy okshaulau zhetkilikti boldy Genomdy taldau barystardyn ata babalary zholbarystardyn ata babalarynan 1 67 million zhyl buryn bolingenin korsetti n 95 senimdilik aralygy 1 48 1 83 mln Tүrsheler P t sumatra Sumatra zholbarysy 67 3 myn zhyl buryn zholbarystardyn baska tүrshelerinen birinshi bolyp bolinip shykty n 95 senimdilik intervaly 45 1 123 0 ka BP Syrt kelbetiZholbarys zhabajy mysyktardyn ishindegi en үlkeni zhәne en auyry birak onyn әrtүrli kishi tүrleri molsheri men salmagy bojynsha ajtarlyktaj erekshelenedi Zholbarystyn materiktik kishi tүrleri aralga karaganda үlken Olardyn ishindegi en үlkeni Bengal zhәne Amur zholbarystary Bul kishi tүrlerdin erkekteri 2 3 2 5 m ge dejin al kejbir zhagdajlarda kujryksyz uzyndygy 2 6 2 9 metrge dejin zhetedi zhәne salmagy 275 kg ga dejin al kejbir zhagdajlarda 300 320 kg ga dejin zhetedi Қurgak zherlerdegi biiktigi 1 15 m ge dejin tabigattagy eresek er adamnyn salmagy әdette 180 250 kg kurajdy Tabigattagy Bengal men Amur zholbarystarynyn rekordtyk salmagy sәjkesinshe 388 7 kg zhәne 384 kg kurajdy Bul derekter kejde kүmәn tudyrady Salmagy 325 340 350 zhәne 360 kg bolatyn er adamdar turaly da ajtylady birak olar kuzhattalmagan nemese ekinshi үshinshi kozderden alyngan Bengaldyn salmagy ortasha 220 kg Soltүstik Үndistan men Nepalda turatyn Bengal 235 kg Amur kazirgi mәlimetter bojynsha ortasha eseppen 170 180 kg Tarihi 215 kg Әdette analyktary erkekterge karaganda edәuir az Amur zhәne Bengal kishi tүrlerinde massasy 100 181 kg zhetedi zholbarystardyn alty kishi tүrin eskere otyryp osy tүrdin erkekterinin ortasha salmagy shamamen 170 kg analyktary shamamen 115 kg kurajdy Zholbarystyn denesi massivti uzartylgan bulshyket ikemdi Denenin aldyngy zhagy artky zhagynan kүshti damygan iykta zholbarys kujmyshakka karaganda zhogary Қujrygy uzyn birkelki zhasargan Aldyngy ayaktarda 5 sausak artky ayaktarda tort barlygy tyrnaktary bar Aldyngy zhagy zhәne dones mandajy bar bas Basy dongelek Bas sүjegi ote үlken zhәne massivti shekteri ken Zholbarystyn bas sүjeginin kondilobazaldy uzyndygy 200 mm den asady Muryn sүjekterinin artky ushtary zhak sүjekterinin ushtarynyn syzygynan asady Қulagy kishkentaj dongelek Vibrissa 4 5 katarda ornalaskan ak kejde tүbinde konyr ote serpimdi uzyndygy 16 5 sm ge dejin kalyndygy 1 5 mm ge dejin TaraluyZholbarys tek aziyalyk zhanuar Zholbarystyn Tarihi aukymy kazir zheke populyaciyalarga katty bolingen kejde bir birinen ote alys Resejdin Қiyr Shygysynda Iran Auganstan Қytaj Үndistan zhәne Ontүstik Shygys Aziya elderinde sonyn ishinde Zond arhipelagynda Indoneziya araldary Tirshilik ortasyZholbarystar savannalar tropiktik ormandar zhәne karly ormandar sekildi tүrli ortalarda omir sүre alady tүr tarmaktaryZholbarystardyn segiz tүr tarmagy bar olardyn үsheui kaspijlik malajziyalyk zhәne balilik zholbarystar kuryp ketu aldynda tur Қytaj zholbarysy dep atalatyn tortinshi tүr tarmagy da zhojylu aldynda tur dep esepteledi DerekkozderChundawat R S Habib B Karanth U Kawanishi K Ahmad Khan J Lynam T Miquelle D Nyhus P Sunarto Tilson R amp Sonam Wang 2008 Panthera tigris In 2008 IUCN Red List of Threatened Species Downloaded on 9 kazan 2008 Wild Tiger Conservation Save The Tiger Fund Tekserildi 7 nauryz 2009 WWF Қazak Enciklopediyasy Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet