Теңіз сүтқоректілері немесе Су сүтқоректілері жануарлардың Сүтқоректілер класына жататын суда тіршілік ететін жануарлар

Теңіз сүтқоректілері немесе Су сүтқоректілері — жануарлардың Сүтқоректілер класына жататын суда тіршілік ететін жануарлар тобы.

Америкалық ламантин (лат. *Trichechus manatus*)

Өркешті кит (лат. *Megaptera novaeangliae*)

Су сүтқоректілерініӊ бүтіндей су жануарларына айналуға көптеген аралық, жағдайлар бар. Ол филогенетикалық жағынан суда тіршілік ететін сүтқоректілерге — ескекаяқтыларға жақын жыртқыштарда айқын байқалады. Су орталығымен алғашқы байланыс, жануарлардың тамақтық затты тек қана құрлықтан тауып қана қоймай, су жағасынан немесе судың өзінен табудан басталады. Мысалы, сасық күзен тұщы сулардың жағалауында мекендейді. Ол су жағалауынан қазған 264 інінің аузын әрқашан құрлықтан шығарады. Өзі су маңындағы кемірушілермен (әсіресе су тышқандарымен 15—30%), амфибилермен (10—30%) және балықпен (30—70%) қоректенеді. Суда жақсы жүзеді, бірақ оның аяғының құрылысында және жүнінде айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. Сумен тығыз байланысты — камшат. Іні судың жағасында болады да аузын судың астынан шығарады. Камшаттар су жағасынан 100—200 метрден артық қашық кетпейді. Негізінен судағы балықтармен (50—80%), амфибилермен (10—20%)қоректенеді. Камшаттардың аяқтары қысқа, саусақтарының арасында тері жарғақтары болады. Құлақ қалқандары өте кішкене келеді. Терісінің жүні ірі, сирек қылшықтан және қалың түбіттен тұрады. Теңіз камшаттарының (Еnһуdrа Іutris) бір түрі — Солтүстік Тынық мұхитты мекендейтін, систематикалық жөнінен ірі теңіз камшаттарына жақын жануарлар. Олар тіршілігінің көпшілігін суда өткізеді де тыныстау үшін жер бетіне шығады, сөйтіп судағы кірпілермен, моллюскалармен, краптармен, кейде балықтармен қоректенеді. Бұлар түнгі ұйқысын су жағасында өткізеді. Суда жақсы жүзеді, ауа тынық уақытта жүзіп су жағасынан алыстап та кетеді. Олар су жағасьша ешқандай бекіністер жасамайды. Аяғы қысқа, саусақтары бірімен-бірі тері жарғақ арқылы қосылған, тырнағының нұсқасы ғана бар, құлақ қалқаны болмайды. Терісінің жүні өте сирек ірі қылшықтан және қалың түбіттен тұрады. Басқа отрядтың өкілдерінен аздап та болса сумен байланысты түрлерді кездестіруге болады. Жәндіктер жемділердің ішінде су жертесері (Nеоmуs fоdіеns) судан тамағының біразын алады, кейде қауіптен кұтылады.

Кемірушілердің ішінде тіршілігін жартылай суда өткізетін көптеген түрлері бар. Бұларға ондатралар, нутриялар жатады. Осы аталған кемірушілер негізгі қоректік заттарын судан, аздап та болса құрлықтан алады. Жауларынан қорғанады, олар су жағасынан ін қазып немесе су бетінде жүзіп жүрген өсімдік қалдықтарынан үйшік жасап, мекен етеді. Құлақ қалқаны болмайды. Саусақтарының арасында тері жарғағы болады. Терісі жоғарыда айтылған жартылай су аңдарынікі сияқты болады. Ондатралар мен құндыздардың май бездері жақсы жетілген, бұл құстың безі сияқты қызмет атқарады.

Ескекаяқтылар барлық тіршілігін суда өткізеді, су ішіндегі заттармен қоректенеді, су бетінде тынығады. Тек қана шағылысу, күшіктеу, түлеу үшін жағаға немесе мұзға шығады. Құрылысында өзіндік ерекшеліктері бар. Аяғы ескекке айналған, денесі ұршық тәрізді жұмыр болады. Артқы ескектері жүзген және сүңгіген кезде негізінен локомоторлық құралдың қызметін атқарады. Тері түгі болмайды, жылуды реттеу қызметін тері астындағы май қабаты атқарады.

Ешқашанда құрлыққа шықпайтын нағыз су жануарлары — кит тәрізділер мен сирендер болып саналады. Тері жабындысы (түгі) артқы аяғы болмайды. Локомоторлық ағзаның қызметін құйрық қанаты атқарады.

Биологиялық топтасуы

Су — теңіз сүтқоректілер үшін екінші тіршіліктік орта болып есептеледі. Алғаш құрлықта тіршілік еткен жануарлар қайтадан суда тіршілік етуге әр түрлі дәрежеде бейімделген. Жартылай, кейін толығынан су жануары болуының себебі: судан қорек іздеу мен жауларынан жасырынатын болған. Осы жолмен жануарлардың әр түрлі систематикалық топтары шыққан.

Қазіргі уақытта әлемде 128 теңіз сүтқоректілері белгілі, олар 5 топқа бөлінген

Сирендер (лат. Sirenia)
- Trichechidae тұқымдасы: Ламантиндер (3 түр)
- Dugongidae тұқымдасы: (1 түр)
Киттәрізділер (лат. Cetacea)
- Мұртты киттер (14 немесе 15 түр)
- Тісті киттер: Тісті киттер (73 түр)
Жыртқыштар (лат. Carnivora)
- Ескекаяқтылар
  - Нағыз итбалықтар (20 түр)
  - Құлақты итбалықтар тұқымдасы (16 түр)
  - Сайдақ тістілер (1 түр)
- Сусарлар тұқымдасы
  - калан (Enhydra lutris)
  - Lontra felina
- Аюлар
  - Ақ аю (Ursus maritimus)

Дереккөздер

Омыртқалылар зоологиясы. Мектеп баспасы, Алматы, 1970
Marine Mammals of the World|1993|p=2

[1] Омыртқалылар зоологиясы. Мектеп баспасы, Алматы, 1970

[2] Marine Mammals of the World|1993|p=2