Филогенетика

Филогенетика немесе филогенетикалық систематика — қазіргі және жойылып кеткен жердегі әртүрлі тіршілік түрлерінің арасындағы эволюциялық қатынастарды анықтауға және нақтылауға арналған биологиялық систематика саласы. Эволюциялық теория белгілі бір даралардың немесе түрлердің ұқсастығы көбінесе жалпы ата-бабаны немесе ортақ ата-бабаны көрсетеді деп тұжырымдайды. Сондықтан филогенетикалық систематика орнатқан қатынастар көбінесе түрлердің эволюциялық тарихын және олардың филогенезін, организмдердің тармақтары немесе олардың бөліктері арасындағы тарихи қатынастарды, мысалы, олардың гендерін сипаттайды. Филогенетикалық таксономия, филогенетикалық систематиканың логикалық жалғасы емес, организмдер топтарын олардың эволюциялық қатынастарының дәрежесіне қарай жіктеумен айналысады.

Таксономияның негізін қалаушы, тірі организмдердің жіктелуімен және тірі компоненттер арасындағы қатынастармен айналысатын ғылым саласы Карл Линней болып саналады. Алайда, 1950 жылдардың аяғында ғана неміс энтомологы Вилли Хенниг таксономия белгілі эволюциялық тарихты мүмкіндігінше жақын көрсетуі керек деген идеяны алға тартты. Осылайша ол филогенетикалық систематика деп атаған систематикаға көзқарас құрылды. Хеннигтің қарсыластары оның ізбасарларын "кладистер" деп атады, тек монофилетикалық топтарды немесе қазыналарды тануға баса назар аударғандықтан. Алайда, кладистер бұл атауды пайдалы термин ретінде тез қабылдады және кладистикалық тәсіл таксономияда басым бола бастады. Филогенетикалық таксономияға қарама-қарсы фенетика.

Филогенетикалық ағаштар

Таксономия таксондар арасындағы қарым-қатынасты сипаттайды және барлық тірі организмдердің тарихын түсінуге көмектесуге арналған. Бірақ оқиға біз көре алатын нәрсе емес, ол бір рет болды және тек нақты оқиғалардың жанама көрсеткіштерін қалдырды. Ғалымдар бұл көрсеткіштерді гипотезаларды немесе модельдерді, өмір тарихын құру үшін пайдаланады. Филогенетикада организмдер топтары арасындағы эволюциялық қатынастарды визуалды түрде көрсетудің ең ыңғайлы жолы филогенетикалық ағаштар деп аталатын графиктер арқылы жүзеге асырылады.

Түйін: таксономиялық бірлікті білдіреді. Ол бар топ немесе ата болуы мүмкін. Тармақ: таксондар арасындағы байланысты ұрпақтар мен ата-бабалар тұрғысынан анықтайды. Топология: ағаш тармақталатын ереже. Филиалдың ұзындығы: таксондар арасында болған өзгерістер санын білдіреді. Тамыр: қарастырылып отырған барлық организмдердің ортақ атасы. Қашықтық шкаласы: организмдер немесе геном тізбегі арасындағы айырмашылықтар санын көрсететін масштаб. Клад: екі (немесе одан да көп) таксондар тобы (немесе ДНҚ тізбегі), оған ортақ ата-баба да, оның барлық ұрпақтары да кіреді. Операциялық таксономиялық бірлік (ОТЕ, OTU): зерттеуші белгілі бір жұмыс үшін таңдаған егжей-тегжейлі деңгей, мысалы: жеке адамдар, популяциялар, түрлер, тұқымдастар немесе бактериялар тұқымдары.

Дереккөздер

1. Hennig. W. (1950). Grundzuge einer theorie der phylogenetischen systematik. Deutscher Zentralverlag, Berlin.
2. Cain, A. J., Harrison, G. A. 1960. «Phyletic weighting». Proceedings of the Zoological Society of London 35: 1-31.