Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Киттәрізділер (лат. Cetacea) – суда тіршілік ететін сүтқоректілер отряды.
| Киттәрізділер Қазбалық ауқымы: 55–0 Ma Early Эоцен – Present | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Кіші саптары | ||||||||||||
Ғалымдар киттердің арғы тегі құрлықта тіршілік еткен ежелгі тұяқтылар не қарапайым жыртқыштар (креодонттар), тіпті, бор кезеңінің жәндікқоректілері де болуы мүмкін деген болжам айтады. Бұлардың қазба қалдықтары төменгі эоцен дәуірінен сақталған. Қазақстанда Маңғыстау түбегінен төменгі сармат қабатынан табылған.
Қазіргі кезде киттердің 2 отряд тармағына (тісті киттер және мұртты киттер) жататын 38 туысы, 80-нен астам түрі мұхиттарда, теңіздерде, кейбір түрлері () өзендерде таралған.
Биологиялық сипаттамасы
Денесінің ұзындығы 1,1 – 33 м-ге дейін, салмағы 30 кг-нан 150 т-ға дейін жетеді. Дене пішіні жұмыр қос қалақты терілі, құйрық жүзбеқанаты көлбеу бағытта орналасқан. Көпшілік түрінің басы жалпақ, мойны айқын байқалмайды. Алдыңғы аяқтары ескекке айналған. Артқы аяқтары жойылған, тек жамбас сүйектерінің (кей түрінде ортан жіліктің) қалдықтары сақталған. Киттердің терісі түксіз жалаңаш, тері астында май қабаты жақсы жетілген (қалыңдығы 18 – 50 см). Бұл дене температурасын реттеуге қатысады.
Терісінде май, тері бездері болмайды, сүт бездері жақсы жетілген.
Тыныс алу мүшесі – танау тесігі (1 не 2) төбесіне қарай орналасқан. Ол тек тыныс алу-шығару кезінде ғана ашылады.
Киттердің қанының құрамында гемоглобиннің, бұлшық еттерінде ерекше ақуызды зат – миоглобиннің болуы су астында 30 – 40 мин (кейде одан да ұзақ) тыныс алмай тіршілік етуіне септігін тигізеді.
Барлық киттердің ауыз қуысы өте үлкен. Бұлар тісі ең көп жануарларға жатады, мысалы, тісті киттің тісінің саны 272 болса, Амазонка дельфинінің бір ғана үстіңгі сойдақ тісі алға қарай 3 м-дей созылыңқы болады.
Киттердің миы күрделі құрылысты әрі жақсы дамыған. Олардың сезу мүшесінің қызметін қылшықты мұртшалары атқарады. Көзі су астында, су үстінде де жақсы көреді. Киттердің есту мүшесі жақсы дамыған, құлақ қалқаны болмайды. Қорегін тұтастай жұтады. Сілекей бездері болмайды. Қарны күрделі құрылымды (3 – 14 бөлімнен тұрады).
Киттердің көпшілігі – моногамды. Олар 2 – 6 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Екі жылда бір рет балалайды. Буаздық мерзімі 10 – 12 ай. Аналығының жыныс саңылауының екі бүйірінде 2 емшегі болады. Арнайы бұлшық еттердің жиырылып-жазылуынан сүт баласының аузына шашырайды. Киттер баласын 4 айдан () 1 жылға дейін (кашалоттар) емізеді. Киттің сүті өте құнарлы: сиыр сүтімен салыстырғанда май 10 есе, белок 3 есе көп. Баласы тәулігіне 450 л-ге дейін сүт емеді, 4 см-ден астам өсіп, 90 кг-дай салмақ қосады.
Табиғатта 30 – 50 жылдай тіршілік етеді. Көпшілік түрі топталып, үйірленіп жүреді, теңіз жануарларымен қоректенеді.
Экологиялық жағдайы
Киттердің саны жылдан-жылға азаюда, әсіресе, ірі киттердің біраз популяциясының жойылып кету қаупі бар. Сондықтан кит аулау кәсібін реттеу мақсатында Халықаралық комиссия (оған дүние жүзінің 20 мемлекеті мүше) ұйымдастырылған (1946). Киттердің санын сақтау үшін қорғауға алынып, олардың 18 түрі мен 1 түр тармағы Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген.
Тыныс алу мүшесі
Киттер бастарының төбесінде орналасқан демтесіктері арқылы тыныс алады. Демтесік киттің кеңірдегі мен өкпесіне байланысады. Көп киттерде бір ғана демтесік болады. Алайда кейбіреулерінде екеу болуы мүмкін. Киттер дем шығарған кезде су мен ауа ағыны осы демтесік арқылы атқылап шығады.
Дереккөздер
- Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 247б., ISBN 5-625-03599-7
- Қазақ Энциклопедиясы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kittәrizdiler lat Cetacea suda tirshilik etetin sүtkorektiler otryady Kittәrizdiler Қazbalyk aukymy 55 0 Ma PreK K O S D Kr P T Yu B Pg NEarly Eocen PresentDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerKishi taby ҰrykzholdastylarҰly saby Saby Cetacea 1762Kishi saptaryMysticeti Odontoceti Ғalymdar kitterdin argy tegi kurlykta tirshilik etken ezhelgi tuyaktylar ne karapajym zhyrtkyshtar kreodonttar tipti bor kezeninin zhәndikkorektileri de boluy mүmkin degen bolzham ajtady Bulardyn kazba kaldyktary tomengi eocen dәuirinen saktalgan Қazakstanda Mangystau tүbeginen tomengi sarmat kabatynan tabylgan Қazirgi kezde kitterdin 2 otryad tarmagyna tisti kitter zhәne murtty kitter zhatatyn 38 tuysy 80 nen astam tүri muhittarda tenizderde kejbir tүrleri ozenderde taralgan Biologiyalyk sipattamasyDenesinin uzyndygy 1 1 33 m ge dejin salmagy 30 kg nan 150 t ga dejin zhetedi Dene pishini zhumyr kos kalakty terili kujryk zhүzbekanaty kolbeu bagytta ornalaskan Kopshilik tүrinin basy zhalpak mojny ajkyn bajkalmajdy Aldyngy ayaktary eskekke ajnalgan Artky ayaktary zhojylgan tek zhambas sүjekterinin kej tүrinde ortan zhiliktin kaldyktary saktalgan Kitterdin terisi tүksiz zhalanash teri astynda maj kabaty zhaksy zhetilgen kalyndygy 18 50 sm Bul dene temperaturasyn retteuge katysady Terisinde maj teri bezderi bolmajdy sүt bezderi zhaksy zhetilgen Tynys alu mүshesi tanau tesigi 1 ne 2 tobesine karaj ornalaskan Ol tek tynys alu shygaru kezinde gana ashylady Kitterdin kanynyn kuramynda gemoglobinnin bulshyk etterinde erekshe akuyzdy zat mioglobinnin boluy su astynda 30 40 min kejde odan da uzak tynys almaj tirshilik etuine septigin tigizedi Barlyk kitterdin auyz kuysy ote үlken Bular tisi en kop zhanuarlarga zhatady mysaly tisti kittin tisinin sany 272 bolsa Amazonka delfininin bir gana үstingi sojdak tisi alga karaj 3 m dej sozylynky bolady Kitterdin miy kүrdeli kurylysty әri zhaksy damygan Olardyn sezu mүshesinin kyzmetin kylshykty murtshalary atkarady Kozi su astynda su үstinde de zhaksy koredi Kitterdin estu mүshesi zhaksy damygan kulak kalkany bolmajdy Қoregin tutastaj zhutady Silekej bezderi bolmajdy Қarny kүrdeli kurylymdy 3 14 bolimnen turady Kitterdin kopshiligi monogamdy Olar 2 6 zhasta zhynystyk zhagynan zhetiledi Eki zhylda bir ret balalajdy Buazdyk merzimi 10 12 aj Analygynyn zhynys sanylauynyn eki bүjirinde 2 emshegi bolady Arnajy bulshyk etterdin zhiyrylyp zhazyluynan sүt balasynyn auzyna shashyrajdy Kitter balasyn 4 ajdan 1 zhylga dejin kashalottar emizedi Kittin sүti ote kunarly siyr sүtimen salystyrganda maj 10 ese belok 3 ese kop Balasy tәuligine 450 l ge dejin sүt emedi 4 sm den astam osip 90 kg daj salmak kosady Tabigatta 30 50 zhyldaj tirshilik etedi Kopshilik tүri toptalyp үjirlenip zhүredi teniz zhanuarlarymen korektenedi Ekologiyalyk zhagdajyKitterdin sany zhyldan zhylga azayuda әsirese iri kitterdin biraz populyaciyasynyn zhojylyp ketu kaupi bar Sondyktan kit aulau kәsibin retteu maksatynda Halykaralyk komissiya ogan dүnie zhүzinin 20 memleketi mүshe ujymdastyrylgan 1946 Kitterdin sanyn saktau үshin korgauga alynyp olardyn 18 tүri men 1 tүr tarmagy Halykaralyk tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Tynys alu mүshesiKitter bastarynyn tobesinde ornalaskan demtesikteri arkyly tynys alady Dem tesik kittin kenirdegi men okpesine bajla nysady Kop kitterde bir gana demtesik bolady Alajda kejbireulerinde ekeu boluy mүmkin Kitter dem shygargan kezde su men aua agyny osy demtesik arkyly atkylap shygady DerekkozderҚ Қajym B Muhanov R Sәtimbekuly M Shajmardankyzy Zhanuartanu 1998 247b ISBN 5 625 03599 7 Қazak Enciklopediyasy