Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тісті киттер (лат. Odontoceti) – киттәрізділердің отряд тармағы. Тісті киттер барлық мұхиттар мен ашық теңіздерде тараған. Кейбір түрлері өзендерді де (Ганг, Амазонка, т.б.) мекендейді. Дене тұрқы 1,2 – 21 м, салмағы 30 кг-нан 8 т-ға дейін. Аталықтары аналықтарына қарағанда ірі. Мұртты киттерден ерекшелігі – бассүйегі ассиметриялы (астыңғы жағы ми сауытынан қысқа және алдынан қозғалмай бекіген). Жағында 240-қа жуық біртекті (), бірқырлы () тістер орналасқан. Тілі өте қозғалмалы, ол қорегін жұтқыншаққа қарай итереді. Таңдайы жоқ. Безді қарыны көп камералы, көпшілігінде соқыр ішегі болмайды. Танау тесігі біреу, ол төбесіне қарай ашылады. Танау тесігінің айналасында ерекше жұп ауа қапшықтары орналасқан, олар кит сүңгігенде тыныс жолын жауып қалады. Тісті киттердің есту қабілеті өте жоғары. Белгі беру үшін күрделі дыбыстарды пайдаланады, яғни эхолокация аппараты жақсы дамыған. Негізгі қорегі – балықтар, басаяқты моллюскалар, шаянтәрізділер. Қорегін іздеп 300 м тереңдікке дейін сүңги алады, жақсы жүзеді. Тісті киттердің 10 тұқымдасы (дельфин, нарвалдар, өзен дельфиндері, мұрынтұмсықтылар, кашалоттар, т.б.), 73 түрі белгілі. Қазақстан су айдындарында тісті киттер кездеспейді. Тісті киттердің ішіндегі ең ірісі – кашалот (Physeter macrocephalus). Аталықтарының ұзындығы 21 м-ден артық, аналықтарының ұзындығы 13 м. Бастары үлкен (денесінің 1/3 бөлігіне тең). Жіңішке келген төменгі жағында 36 – 60 тісі (тісінің ұзындығы 20 см, салмағы 1 – 3 кг) болады. Жоғарғы жағында тісі болмайды. Тістері сұр-қою қоңыр түсті. Полигамды, жыныстық жағынан 5 – 6 жасында жетіледі. Кашалоттар барлық мұхиттарда (тек Солт. Мұзды мұхитта кездеспейді) тіршілік етеді. Жүктілік мерзімі 16 – 17 ай, аналығының ұзындығы 4 м-дей, салмағы 1 т болатын жалғыз бала тауып, оны 18 айдай емізеді. Балалары тез өседі, 4 – 6 жылда ересек кашалотқа айналады. Табиғи жағдайда 50 жылдай өмір сүреді. Кашалоттардың саны жылдан жылға азаюда, сондықтан оларды кәсіптік жолмен аулауға тыйым салынған. Тісті киттердің 4 түрі Халықар. табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.
| Тісті киттер Қазбалық ауқымы: Eocene–Recent | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
|
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tisti kitter lat Odontoceti kittәrizdilerdin otryad tarmagy Tisti kitter barlyk muhittar men ashyk tenizderde taragan Kejbir tүrleri ozenderdi de Gang Amazonka t b mekendejdi Dene turky 1 2 21 m salmagy 30 kg nan 8 t ga dejin Atalyktary analyktaryna karaganda iri Murtty kitterden ereksheligi bassүjegi assimetriyaly astyngy zhagy mi sauytynan kyska zhәne aldynan kozgalmaj bekigen Zhagynda 240 ka zhuyk birtekti birkyrly tister ornalaskan Tili ote kozgalmaly ol koregin zhutkynshakka karaj iteredi Tandajy zhok Bezdi karyny kop kameraly kopshiliginde sokyr ishegi bolmajdy Tanau tesigi bireu ol tobesine karaj ashylady Tanau tesiginin ajnalasynda erekshe zhup aua kapshyktary ornalaskan olar kit sүngigende tynys zholyn zhauyp kalady Tisti kitterdin estu kabileti ote zhogary Belgi beru үshin kүrdeli dybystardy pajdalanady yagni eholokaciya apparaty zhaksy damygan Negizgi koregi balyktar basayakty mollyuskalar shayantәrizdiler Қoregin izdep 300 m terendikke dejin sүngi alady zhaksy zhүzedi Tisti kitterdin 10 tukymdasy delfin narvaldar ozen delfinderi muryntumsyktylar kashalottar t b 73 tүri belgili Қazakstan su ajdyndarynda tisti kitter kezdespejdi Tisti kitterdin ishindegi en irisi kashalot Physeter macrocephalus Atalyktarynyn uzyndygy 21 m den artyk analyktarynyn uzyndygy 13 m Bastary үlken denesinin 1 3 boligine ten Zhinishke kelgen tomengi zhagynda 36 60 tisi tisinin uzyndygy 20 sm salmagy 1 3 kg bolady Zhogargy zhagynda tisi bolmajdy Tisteri sur koyu konyr tүsti Poligamdy zhynystyk zhagynan 5 6 zhasynda zhetiledi Kashalottar barlyk muhittarda tek Solt Muzdy muhitta kezdespejdi tirshilik etedi Zhүktilik merzimi 16 17 aj analygynyn uzyndygy 4 m dej salmagy 1 t bolatyn zhalgyz bala tauyp ony 18 ajdaj emizedi Balalary tez osedi 4 6 zhylda eresek kashalotka ajnalady Tabigi zhagdajda 50 zhyldaj omir sүredi Kashalottardyn sany zhyldan zhylga azayuda sondyktan olardy kәsiptik zholmen aulauga tyjym salyngan Tisti kitterdin 4 tүri Halykar tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Tisti kitter Қazbalyk aukymy Eocene Recent PreK K O S D Kr P T Yu B Pg NDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby KittәrizdilerKishi saby Odontoceti Flower 1869Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet