Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ескекаяқтылар (лат. Pinnipedia) — су сүтқоректілер отрядына жататын жануарлар тобы.
Денесі ұршық тәрізді сүйір, бес саусақты аяқтары ескекке айналған, құйрығы қысқа. Суда өмір сүруге бейімделген, бірақ киттерден айырмашылығы мол, өйткені олар құрғақта немесе мұзда ғана шағылысады, балаларын тауып, сүтпен қоректендіреді, дем алады, түлейді.
Бұлардың қазба қалдықтары миоцен дәуірінен белгілі. Ескекаяқтылар Атлант мұхиты, Тынық мұхит, Солтүстік Мұзды мұхит жағалауларында, Балтық теңізі., Қара теңіз., Каспий теңізінде, және кездеседі. Дене пішіні ұршық тәрізді, бесбашпайлы аяқ-қолдары жарғақаяққа (ескекаяққа) айналған.
Дене тұрқы 1,2 – 6 м-дей, салмағы 40 – 3600 кг-ға дейін жетеді. Басы үлкен, мойны қысқа және тұлғасымен бірігіп кеткен. Жүзген кезде танау тесіктері терілі қатпар арқылы жабылады. Алдыңғы, артқы аяқтары ескекке ұқсас болғандықтан, отрядтың аты осыдан шыққан. Тері астындағы қалың май қабаты (10 см-ге дейін) дене температурасын реттеу қызметін атқарады әрі қоректік зат қоры болып табылады. Тері сыртындағы жамылғы түгі – ересектерінде біркелкі қалың қылшықты, ал күшіктерінде – үлпілдек мамықты болады. Көру, есту, иіс сезу, тыныс алу мүшелері жақсы жетілген. Қорегі – балықтар, , шаянтәрізділер. Аталықтары аналықтарынан ірі келеді. Көбею кезінде бір орынға топталып жиналады. Көпшілік түрлері жеке жұп құрады. Аналықтары 3 – 4 жаста, аталықтары 5–6 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Буаздық мерзімі 11–12 ай. Жылына бір рет көбіне бір ғана күшік туады. Анасын 1–2 жылдай емеді. Ескекаяқтылар cуда тіршілік етуге бейімделген, құрлыққа, не мұз үстіне тек шағылысу кезінде, күшіктегенде, түлегенде, тыныққан кезде ғана шығады.
Ескекаяқтылар қазіргі кезде 3 тұқымдасқа бөлінеді:
- морждар (лат. Оdobenus rosmarus) – сойдақ тістілер – оның өзі аттас 1 ғана түрі бар. Дене тұрқы 410 см-дей, салм. 2000 кг-дай. Құлақ қалқаны, құйрығы жоқ. Жоғары сойдақ тістері өте ұзын әрі жуан (ұзындығы 60 – 80 см-дей). Артқы аяғы бауырына қарай бүгіліп, құрлықта қозғалуына көмектеседі. Морждардың саны жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, Халықар. табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген, оларды жергілікті халыққа ғана аулауға рұқсат етілген.Қазіргі уақытта ескекаяқтылардың 31 түрі бар деп есептеледі, олардың 13 түрі КСРО-ның , 1 түрі республикамыздың Каспий теңізінде мекендейді. Соңғы кезде сиреп кеткендіктен, 6 түрі және 3 түр тармағы ХТҚО-ның ,2 түрі мен 8 түр тармағы бұрынғы КСРО-ның Қызыл кітабына тіркелді.
- (лат. Оtarііdae) – оның 14 түрі бар. Бұлардың сыртқы құлақ қалқаны айқын байқалады, тұқымдастың аты осыған байланысты аталған. Тағы бір ерекшелігі – аталықтарының мойнындағы түгі (шашы) жал сияқты ұзын болады. Бұлардың 3 түрі Халықар. табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген;
- .
Бұлардың киттәрізділерден ерекшелігі - тіршілігінің көпшілігін суда өткізгенмен көбею үшін және тыныққанда міндетті түрде құрлыққа шығады. Суда ескек тәрізді аяғымен еркін жүзеді, балық аулап қоректенеді. Ескекаяқтылардың дене пішіні балыққа ұқсас сүйірлене біткен, көпшілігінде құлақ қалқаны болмайды, бірақ дыбысты жақсы естиді. Олардың денесіндегі түкті жабын айтарлықтай жетілмеген, терісінің астында қалың май қабаты болады.
Ескекаяқтылардың сыртқы құрылысына қарай екі топқа бөлуге болады. Олардың кішкене болса да құлақ қалқаны айқын көзге түседі; ескекке айналған аяқтары да итбалықтың ескекаяғынан өзгеше: олар аяғына таянып, құрлықта ебдейсіз болса да төрт аяқтап жүре алады. Түлендер алғашқы кезде әлсіз, суда жүзе алмайтын, көздері ашық 1-2 бала туады. Денесін қысқа қара жүн қаптайтындықтан, түлендердің баласы барқын деп аталады. Ал итбалықтарда құлақ қалқаны болмайды және ескек аяқтарын таяныш ете алмайтындықтан, бауырымен қозғалады. Кейбір итбалықтар үлбірі аппақ 1-2 бала туады, ол ақүрпек деп аталады. Ескекаяқтылардың бозғы, түбіткер және теңізшер сияқты түрлері түлен тұқымдастарға, ал теңіз қояны, теңізбарыс, теңіз пілі, каспий итбалығы сияқты түрлері итбалық тұқымдастарға жатады.
Ескекаяқтылардың үшінші тобы - морждар. Бұлар солтүстік жарты шарда мекендейтін ең ірі ескекаяқтылар болып табылады.Морждың салмағы 2 тоннаға дейін жетеді. Олар ескекаяғын таянып жүре алады, бірақ құлақ қалқандары болмайды. Морж су түбіндегі құрттарды, бунақденелілерді және шаянтәрізділерді жейді; ол қорегін үстіңгі жақсүйегінен өсіп шыққан екі ұзын сойдақ тістерімен қазып алады.
Қоректері
Итбалықтар әр түрлі балықтар мен шаянтәрізділермен қоректенеді. Кейбіреулері сегізаяқтар мен кальмарларды да қорек етуі мүмкін. Теңіз қабыланы секілді алып жыртқыш итбалықтар пингвин және басқа да теңіз құстарына шабуыл жасайды. Теңіз арыстандары мен сойдақтістілер кей кездері басқа да теңіз арыстандарын өлтіруі мүмкін.
Дереккөздер
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Pinnipedia |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Eskekayaktylar lat Pinnipedia su sүtkorektiler otryadyna zhatatyn zhanuarlar toby Kaspij itbalygy Morzh Denesi urshyk tәrizdi sүjir bes sausakty ayaktary eskekke ajnalgan kujrygy kyska Suda omir sүruge bejimdelgen birak kitterden ajyrmashylygy mol ojtkeni olar kurgakta nemese muzda gana shagylysady balalaryn tauyp sүtpen korektendiredi dem alady tүlejdi Bulardyn kazba kaldyktary miocen dәuirinen belgili Eskekayaktylar Atlant muhity Tynyk muhit Soltүstik Muzdy muhit zhagalaularynda Baltyk tenizi Қara teniz Kaspij tenizinde zhәne kezdesedi Dene pishini urshyk tәrizdi besbashpajly ayak koldary zhargakayakka eskekayakka ajnalgan Dene turky 1 2 6 m dej salmagy 40 3600 kg ga dejin zhetedi Basy үlken mojny kyska zhәne tulgasymen birigip ketken Zhүzgen kezde tanau tesikteri terili katpar arkyly zhabylady Aldyngy artky ayaktary eskekke uksas bolgandyktan otryadtyn aty osydan shykkan Teri astyndagy kalyn maj kabaty 10 sm ge dejin dene temperaturasyn retteu kyzmetin atkarady әri korektik zat kory bolyp tabylady Teri syrtyndagy zhamylgy tүgi eresekterinde birkelki kalyn kylshykty al kүshikterinde үlpildek mamykty bolady Koru estu iis sezu tynys alu mүsheleri zhaksy zhetilgen Қoregi balyktar shayantәrizdiler Atalyktary analyktarynan iri keledi Kobeyu kezinde bir orynga toptalyp zhinalady Kopshilik tүrleri zheke zhup kurady Analyktary 3 4 zhasta atalyktary 5 6 zhasta zhynystyk zhagynan zhetiledi Buazdyk merzimi 11 12 aj Zhylyna bir ret kobine bir gana kүshik tuady Anasyn 1 2 zhyldaj emedi Eskekayaktylar cuda tirshilik etuge bejimdelgen kurlykka ne muz үstine tek shagylysu kezinde kүshiktegende tүlegende tynykkan kezde gana shygady Eskekayaktylar kazirgi kezde 3 tukymdaska bolinedi morzhdar lat Odobenus rosmarus sojdak tistiler onyn ozi attas 1 gana tүri bar Dene turky 410 sm dej salm 2000 kg daj Қulak kalkany kujrygy zhok Zhogary sojdak tisteri ote uzyn әri zhuan uzyndygy 60 80 sm dej Artky ayagy bauyryna karaj bүgilip kurlykta kozgaluyna komektesedi Morzhdardyn sany zhyldan zhylga azayuyna bajlanysty korgauga alynyp Halykar tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen olardy zhergilikti halykka gana aulauga ruksat etilgen Қazirgi uakytta eskekayaktylardyn 31 tүri bar dep esepteledi olardyn 13 tүri KSRO nyn 1 tүri respublikamyzdyn Kaspij tenizinde mekendejdi Songy kezde sirep ketkendikten 6 tүri zhәne 3 tүr tarmagy HTҚO nyn 2 tүri men 8 tүr tarmagy buryngy KSRO nyn Қyzyl kitabyna tirkeldi lat Otariidae onyn 14 tүri bar Bulardyn syrtky kulak kalkany ajkyn bajkalady tukymdastyn aty osygan bajlanysty atalgan Tagy bir ereksheligi atalyktarynyn mojnyndagy tүgi shashy zhal siyakty uzyn bolady Bulardyn 3 tүri Halykar tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Bulardyn kittәrizdilerden ereksheligi tirshiliginin kopshiligin suda otkizgenmen kobeyu үshin zhәne tynykkanda mindetti tүrde kurlykka shygady Suda eskek tәrizdi ayagymen erkin zhүzedi balyk aulap korektenedi Eskekayaktylardyn dene pishini balykka uksas sүjirlene bitken kopshiliginde kulak kalkany bolmajdy birak dybysty zhaksy estidi Olardyn denesindegi tүkti zhabyn ajtarlyktaj zhetilmegen terisinin astynda kalyn maj kabaty bolady Eskekayaktylardyn syrtky kurylysyna karaj eki topka boluge bolady Olardyn kishkene bolsa da kulak kalkany ajkyn kozge tүsedi eskekke ajnalgan ayaktary da itbalyktyn eskekayagynan ozgeshe olar ayagyna tayanyp kurlykta ebdejsiz bolsa da tort ayaktap zhүre alady Tүlender algashky kezde әlsiz suda zhүze almajtyn kozderi ashyk 1 2 bala tuady Denesin kyska kara zhүn kaptajtyndyktan tүlenderdin balasy barkyn dep atalady Al itbalyktarda kulak kalkany bolmajdy zhәne eskek ayaktaryn tayanysh ete almajtyndyktan bauyrymen kozgalady Kejbir itbalyktar үlbiri appak 1 2 bala tuady ol akүrpek dep atalady Eskekayaktylardyn bozgy tүbitker zhәne tenizsher siyakty tүrleri tүlen tukymdastarga al teniz koyany tenizbarys teniz pili kaspij itbalygy siyakty tүrleri itbalyk tukymdastarga zhatady Eskekayaktylardyn үshinshi toby morzhdar Bular soltүstik zharty sharda mekendejtin en iri eskekayaktylar bolyp tabylady Morzhdyn salmagy 2 tonnaga dejin zhetedi Olar eskekayagyn tayanyp zhүre alady birak kulak kalkandary bolmajdy Morzh su tүbindegi kurttardy bunakdenelilerdi zhәne shayantәrizdilerdi zhejdi ol koregin үstingi zhaksүjeginen osip shykkan eki uzyn sojdak tisterimen kazyp alady ҚorekteriItbalyktar әr tүrli balyktar men shayantәrizdilermen korektenedi Kejbireuleri segizayaktar men kalmarlardy da korek etui mүmkin Teniz kabylany sekildi alyp zhyrtkysh itbalyktar pingvin zhәne baska da teniz kustaryna shabuyl zhasajdy Teniz arystandary men sojdaktistiler kej kezderi baska da teniz arystandaryn oltirui mүmkin DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Қazak encklopediyasy Қ Қajym B Muhanov R Sәtimbekuly M Shajmardankyzy Zhanuartanu 1998 248 b ISBN 5 625 03599 7 Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Pinnipedia