Театртану

Театртану - сахналық өнердің тарихы мен теориясын зерттейтін ғылым. Оның бір саласы театр сыны болып табылады. Жеке ғылым ретінде 20 ғасырда театр өнерінің жалпы өрлеуімен байланысты қалыптасты. Қоғамдық ғылымдардың бірі болумен қатар ол мәдениет пен тұрмыстың, философия мен әлеуметтанудың, эстетика мен психологияның, т.б. тарихымен тікелей байланыста өркен жайды. Театртанудың пөні драматургия, актерлік, режиссерлік жене театр декорация өнері, театр архитектурасы, театр білімі, театр көрермені мен театр ісін ұйымдастыру сияқты театрдың барлық құраушыларын қамтиды. 19 ғасырдың аяғына дейін оның негізгі зерттеу пәні драматургияға құрылғандықтан, театртану негізінен, филологиялық сипатта болды. Театр туралы ғылымның туу процесі Ежелгі Грекия мен Рим дәуіріне саяды. Сахналық өнер мен драма теориясының негізгі қағидаларын қарастыратын Аристотельдің "Поэтикасы" эстетикалық ойдың қалыптасуына зор ықпал жасады. Батыс Еуропа елдерінде театр тарихы мен теориясының туып даму жолы Қайта өркендеу дәуіріндегі жоғары сатыда дамыған театр өнерімен тығыз байланысты. Сахналық өнер туралы алғашқы тарихи және теориялық еңбектер 16 ғасырдың аяғында Францияда, Англияда жөне Германияда жарық көрді. Н.Буалоның өлеңмен жазылған "Поэтикалық өнер" трактатында класскалық драма принңиптері біршама толық көрініс тапты. Ағартушылардың эстетикалық ойының көш басында тұрған жазушы әрі философ-материалист Д.Дидро классицистік трагедия мен комедия қағидаларына қарсы шықты. Германияда театртану ісіне Г.Э. Лессинг өзінің "Лакокоон", 'Тамбург драматургиясы" (1767- 1969) еңбектерімен араласты. Ресейде театрлық эстетикалық ой-пікірлер алдыңғы қатарлы қоғамдық ойдың өсуімен және театр маңызының артуымен байланысты 18 ғасырда дами бастады. Орыс театр мәдениеті үшін Н.И. Новиков қызметінің мәні зор болды. Ол 1772 ж. А.П. Сумароков, В.К. Тредиаковский, М.М. Херасков, т.б. орыс театрының ірі қайраткерлері жайлы мақалалары енген "Ресей жазушылары туралы тарихи сөздік жасау тәжірибесі" атты еңбегін жариялады. Бұдан кейін театр теориясы мен театр сынына И.А. Крылов пен А.Н. Радигцев көп көңіл бөлді. 19 ғасырдың басында орыс қоғамы театрға ерекше ден қойды. Әсіресе желтоқсандықтар (декабристер) орыстың романтикалық драмасының дамуына үлкен әсер етті. Осы кезде сахна өнеріне арналған алғашқы көлемді театр журналдары шыға бастады. 19 ғасырда өмір сүрген А.С. Пушкин, А.С. Грибоедов, Н.В. Гоголь, А.И. Герңен, А.Н. Островский, т.б. сынды орыс жазушылары мен драматургтері театр теориясы мен тарихына, театртанудың қалыитасып, театрлық ойынның даму барысында әсіресе демократ төңкерісшілер В.Г. Белинскийдің, Н.А. Добролюбовтың, Н.Г. Чернышевскийдің театр туралы мақалалары мен ой-пікірлерінің мән маңызы ерекше зор болды. Белинский қаламынан туған көрнекті актерлер шығармашылығы туралы, орыс театрының жай-күйіне тұтас талдау жасаған және актерлік өнер мен драма теориясының мәселелерін қарастыратын мақалалар 19 ғасырдағы театр тарихын зерттеудің негізіне айналды. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында маркстік сын өріс ала бастады. Театр мен өнер мәселелері бойынша қалам тартқан Г.В. Воровский осы бағыттың аса көрнекті өкілдері болып табылады. Қазан төңкерісінен кейін театр туралы ғылым жаңа даму жолына түсіп, ол кеңестік эстетика принциптеріне негізделді. Театр мәселелері бойынша ғылыми зерттеу ісі мемлекеттік деңгейде кең қанат жайды. Мәскеудегі Мемлекеттік Көркемсурет ғылымдары академиясында және Петроградтагы (қазіргі Санкт-Петербург) Ресей өнер тарихы институтында театр бөлімдері құрылды. Театр мұражайлары мен кітапханаларында, мұрағаттарына театр өнерін зерттеушісі кең көлемде жүргізілді. 20-жылдардың ортасында жеке театрлар туралы П.А. Марковтың, сондай-ақ орыс театрының тарихы туралы В.Н. Всеволодский-Гернгросстың, батыс еуропалық және шығыс театры жайлы С.С. Мокульскийдің А.И. Пиотровскийдің, еңбектері жарық көріп, театртану ғылымы жан-жақты дами түсті. 1930 - 1950 ж. Б.В. Алперс, А.К. Дживелегов, Г.Н. Бояджиев, А.А. Аникст, М.М. Морозов, Г.И. Гоян, т.б. секілді белгілі әдебиет зерттеушілері мен сыншылары театр өнері, оның аса көрнекті актерлері, режиссерлері және драматургия туралы елеулі еңбектер жазды. 1950 - 1960 ж. театр зерттеушілері қатарында О.Н. Кайдалова, А.Г. Образцова, К.Л. Рудницкий, т.б. келіп қосылды. ТМД елдерінде де театр зерттеушілері шықты. Театртану саласы бойынша зерттеу жұмыстары Мәскеудегі енер тарихы институтында, Санкт-Петербургтегі Театр, музыка және кинематография институтында т.б. ғылыми зерттеу институттарында, жоғары оқу орындарының кафедраларында, театртанушыларын (зерттеушілерін) Мәскеудің театр өнері институты, Санкт-Петербургтегі Театр, музыка және кинематография институты, ТМД елдеріндегі театр институттары даярлайды. Театртану Қазақстанда кәсіби ұлттық драма театрының тууымен байланысты қазіргі қазақ театры.

Дереккөздер

1. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8