Декабристер - орыс революционерлері, 1825 жылы желтоқсан айында мен қарсы көтеріліс ұйымдастырушылар. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Ресейдің ішкі жағдайы ең алдымен дами түскен капитализмнің әсерімен крепостнойлық құрылыстың ыдырауының күшею үрдісімен сипатталды. Осыған байланысты елде таптық қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті, соның нәтижесінде шаруалар толқуының өсуін революциялық бағыттағы дворян жастарының ( декабристердің ), ал одан кейін әртүрлі тектегі зиялылардың бой көтерулерін байқауға болады. Патша үкіметінің қоғамдық пікірге жекеленген, кейбір шектеулі жеңілдіктер беруі ғасырдың басында декабристер көтерілісінің талқандалғаннан кейін азат ету және кез-келген прогрессивті қозғалысты басып-жаншу өрескел шаралармен өзгертілді. Алдыңғы қатарлы қоғамдық пікірге осындай шектеулі жеңілдіктерге мәжбүрлік еткен 1804 жылғы мектеп реформасы болып есептеледі, бірнеше қалаларда (Харьков, Казань және т.б) университеттердің және арнаулы орта және жоғары оқу орындарының ашылуы. Бұл мектеп реформасына француз буржуазиялық революциясының ағартушылық идеялары ерекше әсер еткен болатын-ды. 1804 жылғы мектеп жарғысы. 1802 жылы алғаш рет халық ағарту министрлігі ұйымдастырылды. “Халық ағарту ісінің ережелері” жарияланды. Бұл ережелердің негізінде Ресейде жаңа мектеп жүйесін енгізу қарастырылды. Барлық Ресей алты оқу окургіне бөлінді. Әрбір округті мемлекеттік чиновник-оқу округінің попечителі басқарды. Барлық оқу орындарының мазмұны, приход мектептерінен басқасы толықтай мемлекеттік есепке алынды. “Халық ағарту ісінің бастапқы ережелері” негізінде 1804 жылы “Университеттердің қарамағындағы жоғары оқу орындарының жарғысы” жарияланды, бұл құжат “1804 жылы мектеп жарғысы” деп аталды. Осы жарғы бойынша халыққа білім берудің төмендегідей жүйесі ұсынылды: Приход училищелері жарғысы бойынша әр қалалар мен селоларда ашылған болатын-ды. Оның негізгі міндеттері: 1) оқушыларды уездік училищелерге түсуге даярлау; 2) оқушыларға діни тәрбие мен элементарлық сауаттылықты беру. Бұл училищелерде оқу мерзімі біржылдық. Оқу жоспарына “құдай заңы” және “дәстүрді үйрету”, оқу, жазу, арифметика алғашқы төрт амалы, үй шаруашылығы туралы қысқаша түсінік беру, табиғат шығармалары, адам денесі, денсаулықты сақтау құралдары туралы түсініктер берілді. Приход училищелерін халықтың өзінің қаражатына ұстау жоспарланды. Мемлекет ешқандай қаражат қарастырмады. Уездік училищелер губерниялық және уездік қалаларда бір-бірден ашылу жоспарланды. Уездік училищелердің міндеті, біріншіден, оқушыларды гимназияға түсуге даярлау, екіншіден, әртүрлі сословиялардың балаларына “өндірістің жағдайына” сәйкес қажетті білім берілді. Оқу мерзімі уездік училищелерде екіжылдық деп белгіленді. Олардың оқу жоспарына құдай заңы, “Адамдар мен азаматтардың лауазымдары туралы” кітапты оқу, “ресей грамматикасы”, жалпы және орыс жағырафиясы, жалпы және орыс тарихы, арифметика, геометрия, физика, табиғи тарих пен технология (жергілікті жердің технологиясы, өндірісі). Уездік училищелер гимназияларға бағынды. Гимназияларды әрбір губерниялық қалаларда ашу жоспарланды, олардың міндеті-жастарды университеттерге түсуге даярлау. Оқу жоспарына көптеген пәндер енгізілді: шет тілдері (латын, француз және неміс), жағырафия және тарих, жалпы және Ресей статистикасы, философия ғылымдарының бастапқы курсы (метафизика, логика, дәстүрді үйрету), сөз өнері, поэзия теориясы, эстетика, математика, физика, коммерция теориясы, технология және сурет салу. Гимназия университеттерге бағынды. Гимназияның оқу жоспары құдай заңы енгізілмеді. Бұл 1804 жылғы жарғыға алдыңғы қатарлы орыс зиялыларының ықпалының нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар гимназияларда орыс тілін оқыту қарастырылмады, оны орыс халқына деген менсінбеушіліктің бюрократияға тән болғандығынан деп түсіндіруге болады. Университеттер халыққа білім беру жүйесінің жоғарғы сатысын құрайды, университеттерге гимназистік курстың көлемінде білімі барлар түсе алады. Жарғыны құрастыруға қатысқан ғалымдарға кейбір жеңілдіктер бере отырып, патша үкіметі университеттерге кейбір автономия берді. Университеттерді сайланған кеңестер басқарды, профессорлар сол сияқты ректорды, декандарды сайлады. Оларға ғылыми қоғамдар құруға, типография ұстауға, газеттер, журналдар, оқу және ғылыми әдебиетті басып шығаруға лұқсат етілді. Профессорларға студенттерге әсер етудің ізгілік шараларын қолдану ұсынылды. Бірақ университеттердің негізгі міндеті мемлекеттік қызметтің барлық түрлеріне чиновниктерді дайындау болып табылады. Бірақ барлық сословиелер үшін бірдейлігі жарияланғанмен, шын мәнінде білім берудің сословиелік жүйесі құрылды. Бұл жүйеге буржуазиялық мектепке ұқсас кейбір белгілері тән болды: мектеп бағдарламаларының сабақтастығы, барлық сатыларында оқытудың тегіндігі, ерікті сословиеге жататын балалар үшін мектептердің формалдық түрде бірдейлігі.
Декабристердің Ресейдегі педагогикалық
ой-пікірімен мектептің дамуына әсері.
Патша үкіметі мен крепостнойлық құрылысқа қарсы өзінің революциялық күресінде декабристер халыққа білім беру ісіне ерекше мән берді. Декабристер қозғаласының бағдарламалық талаптарының бірі халықтың арасында сауаттылықты тарату болды. Декабристер ғалымдар мен мұғалімдер қызметіне қойылған бюрократиялық бақылау жүйесін қатты сынға алды. Жасырын декабристік ұйымдар, сол сияқты жекеленген декабристер , солдаттардың арасында сауаттылықты таратумен айналысты, әскери – жетімдер бөлімдердің солдаттар балалары үшін мектептеріне ерекше әсер етті, өздерінің жерлерінде басы байлы шаруалар балалары үшін мектептер ашты ал қалаларда – қала кедей балалар үшін. Олар халық мектептерінің жан-жақты жүйесін құруға қолдары жетті, олардың пікірінше, қоғамдық күштермен ашылуға тиіс және үкіметтің тарапынан бақылаудан ерікті болуы керек. Қоғамның дамуы туралы өздерінің көзқарасында дворян революционерлері идеалистер болды, олар ағарту ісі қоғамдық қатынастарды өзгертудің негізгі факторы деп есептеді. Бірақ кейбір декабристер (П.Н.Пестель және басқалар) ағарту ісінің өмір сүріп отырған құрылысқа тәуелді екендігін дұрыс түсіндіруге дейін көтерілді. Олар ағарту ісін және тәрбиенің дұрыс қойылуы үшін қажетті шарты патша үкіметі мен крепостнойлық правоны жоюда екендігін көре білді. П.И.Пестельдің құрастыруымен жарық көрген “Орыс правдасында” тәрбие адамдардың материалдық өмір сүруінің жағдайларына тікелей тәуелді екендігін атап өтті.
Декабристердің айтуынша, деспатизмнен және басы байлылықтан еркін жаңа Ресейде барлық азаматтардың бірден-бір мәнді құқы білім алуға құқылығы. Олар жаңа мемлекеттік өкімет барлық жұртшылық үшін мектептердің кең жүйесін құруға тиіс деп түсіндірді.
Жаңа тәрбие өзінің мазмұны жағынан патриоттық, халықтық болуы керек және өзінің мақсаты – азаматтық жағымды қасиеттерді меңгерген барлық күш-жігерін отанының гүлденуіне арнаған адамзатты тәрбиелеу. Декабристер орыс тілінде жүргізілген “отандық тәрбиені” талап етті.
Декабристер жаңа, ерекше әділетті қоғам жағдайында жас ұрпақты өмірге даярлау алдында тұрған мұғалімдерге ерекше жауапты міндеттер жүктеді.
Дворян революционерлерінің пікірі бойынша, тәрбиешілер болып жұмыс істейтіндер, “адамгершілік сыннан өткен”, белгілі отанын сүйе білетін, халықтың мақтанышын бойына сіңірген, шетелдік ықпалды жеккөретін адамдар болуы керек. Дворян революционерлері балаларды оқытудың алдыңғы қатарлы әдістерін қолдады, оқылатын материалды оқушылардың механикалық есте сақтауына, құрғақ жаттауға қарсы шықты.
Декабристер “еркін одағын” ұйымдастырды – халық үшін мектептер құрумен, оқу әдебиеттері мен кітаптарын шығарумен, мұғалімдер даярлаумен, оқушыларға тегін дәрігерлік көмек берумен айналысатын беделді қоғамдық ұйым. Бұл қоғам декабристердің “Қайырымдылық одағының” педагогикалық филиалы болды, ол тарағаннан кейін декабристердің “Солтүстік одағымен” тығыз байланыста болды. Декабристердің әсерімен орыс мұғалімдері бұл кезеңде Петербургте, Киевте және Москвада сауаттылыққа оқыту үшін дидактикалық материалдар жасалды, оларда крепостнойлыққа қарсы бағытталған идеялар айтылды. Декабристердің көтерілісі жеңілгеннен кейін “Еркін одағы” жабылып қалды, дворян революционерлерінің ашқан мектептері жойылды.
Николай І өкіметі декабристер көтерілісінің негізгі себептерінің бірі ағарту ісінің тарауы және осыған байланысты ғылымды және мектепті, профессорлар мен мұғалімдерді айыптады. 1728 жылы “Университеттер қарамағындағы гимназиялар мен училищелердің жарғысы” деп аталатын реакциялық сипаттағы жарғы жарық көрді. Мектептің әрбір түрі аяқталған сипатқа ие болды және белгілі сословиеге жұмыс істеу үшін белгіленді. Мектеп жүйесінің сословиялық сипатын нығайту мақсатында 1804 жылғы енгізілген оқу орындарының арасындағы сабақтастық байланыс алынып тасталды, орта және жоғары мектепке кедей балаларының түсуі қиындатылды. Приход училищелері төменгі сословиеге арналса, оларды уездік училищелерге даярлау мүмкіншілігінен айырылды. 1728 жылғы жарғыдан кейін өкімет тарапынан оқу орындарына бақылау күшейтілді, оларға таяқ тәртібі енгізілді. Ресейдің шеткі аймақтарында патша саясаты империяның құрамына кірген халықтарды орыстандыруға болатын-ды.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dekabrister orys revolyucionerleri 1825 zhyly zheltoksan ajynda men karsy koterilis ujymdastyrushylar HIH gasyrdyn birinshi zhartysynda Resejdin ishki zhagdajy en aldymen dami tүsken kapitalizmnin әserimen krepostnojlyk kurylystyn ydyrauynyn kүsheyu үrdisimen sipattaldy Osygan bajlanysty elde taptyk karama kajshylyktar shielenise tүsti sonyn nәtizhesinde sharualar tolkuynyn osuin revolyuciyalyk bagyttagy dvoryan zhastarynyn dekabristerdin al odan kejin әrtүrli tektegi ziyalylardyn boj koterulerin bajkauga bolady Patsha үkimetinin kogamdyk pikirge zhekelengen kejbir shekteuli zhenildikter berui gasyrdyn basynda dekabrister koterilisinin talkandalgannan kejin azat etu zhәne kez kelgen progressivti kozgalysty basyp zhanshu oreskel sharalarmen ozgertildi Aldyngy katarly kogamdyk pikirge osyndaj shekteuli zhenildikterge mәzhbүrlik etken 1804 zhylgy mektep reformasy bolyp esepteledi birneshe kalalarda Harkov Kazan zhәne t b universitetterdin zhәne arnauly orta zhәne zhogary oku oryndarynyn ashyluy Bul mektep reformasyna francuz burzhuaziyalyk revolyuciyasynyn agartushylyk ideyalary erekshe әser etken bolatyn dy 1804 zhylgy mektep zhargysy 1802 zhyly algash ret halyk agartu ministrligi ujymdastyryldy Halyk agartu isinin erezheleri zhariyalandy Bul erezhelerdin negizinde Resejde zhana mektep zhүjesin engizu karastyryldy Barlyk Resej alty oku okurgine bolindi Әrbir okrugti memlekettik chinovnik oku okruginin popechiteli baskardy Barlyk oku oryndarynyn mazmuny prihod mektepterinen baskasy tolyktaj memlekettik esepke alyndy Halyk agartu isinin bastapky erezheleri negizinde 1804 zhyly Universitetterdin karamagyndagy zhogary oku oryndarynyn zhargysy zhariyalandy bul kuzhat 1804 zhyly mektep zhargysy dep ataldy Osy zhargy bojynsha halykka bilim berudin tomendegidej zhүjesi usynyldy Prihod uchilisheleri zhargysy bojynsha әr kalalar men selolarda ashylgan bolatyn dy Onyn negizgi mindetteri 1 okushylardy uezdik uchilishelerge tүsuge dayarlau 2 okushylarga dini tәrbie men elementarlyk sauattylykty beru Bul uchilishelerde oku merzimi birzhyldyk Oku zhosparyna kudaj zany zhәne dәstүrdi үjretu oku zhazu arifmetika algashky tort amaly үj sharuashylygy turaly kyskasha tүsinik beru tabigat shygarmalary adam denesi densaulykty saktau kuraldary turaly tүsinikter berildi Prihod uchilishelerin halyktyn ozinin karazhatyna ustau zhosparlandy Memleket eshkandaj karazhat karastyrmady Uezdik uchilisheler guberniyalyk zhәne uezdik kalalarda bir birden ashylu zhosparlandy Uezdik uchilishelerdin mindeti birinshiden okushylardy gimnaziyaga tүsuge dayarlau ekinshiden әrtүrli sosloviyalardyn balalaryna ondiristin zhagdajyna sәjkes kazhetti bilim berildi Oku merzimi uezdik uchilishelerde ekizhyldyk dep belgilendi Olardyn oku zhosparyna kudaj zany Adamdar men azamattardyn lauazymdary turaly kitapty oku resej grammatikasy zhalpy zhәne orys zhagyrafiyasy zhalpy zhәne orys tarihy arifmetika geometriya fizika tabigi tarih pen tehnologiya zhergilikti zherdin tehnologiyasy ondirisi Uezdik uchilisheler gimnaziyalarga bagyndy Gimnaziyalardy әrbir guberniyalyk kalalarda ashu zhosparlandy olardyn mindeti zhastardy universitetterge tүsuge dayarlau Oku zhosparyna koptegen pәnder engizildi shet tilderi latyn francuz zhәne nemis zhagyrafiya zhәne tarih zhalpy zhәne Resej statistikasy filosofiya gylymdarynyn bastapky kursy metafizika logika dәstүrdi үjretu soz oneri poeziya teoriyasy estetika matematika fizika kommerciya teoriyasy tehnologiya zhәne suret salu Gimnaziya universitetterge bagyndy Gimnaziyanyn oku zhospary kudaj zany engizilmedi Bul 1804 zhylgy zhargyga aldyngy katarly orys ziyalylarynyn ykpalynyn nәtizhesi bolyp tabylady Sonymen katar gimnaziyalarda orys tilin okytu karastyrylmady ony orys halkyna degen mensinbeushiliktin byurokratiyaga tәn bolgandygynan dep tүsindiruge bolady Universitetter halykka bilim beru zhүjesinin zhogargy satysyn kurajdy universitetterge gimnazistik kurstyn koleminde bilimi barlar tүse alady Zhargyny kurastyruga katyskan galymdarga kejbir zhenildikter bere otyryp patsha үkimeti universitetterge kejbir avtonomiya berdi Universitetterdi sajlangan kenester baskardy professorlar sol siyakty rektordy dekandardy sajlady Olarga gylymi kogamdar kuruga tipografiya ustauga gazetter zhurnaldar oku zhәne gylymi әdebietti basyp shygaruga luksat etildi Professorlarga studentterge әser etudin izgilik sharalaryn koldanu usynyldy Birak universitetterdin negizgi mindeti memlekettik kyzmettin barlyk tүrlerine chinovnikterdi dajyndau bolyp tabylady Birak barlyk soslovieler үshin birdejligi zhariyalanganmen shyn mәninde bilim berudin soslovielik zhүjesi kuryldy Bul zhүjege burzhuaziyalyk mektepke uksas kejbir belgileri tәn boldy mektep bagdarlamalarynyn sabaktastygy barlyk satylarynda okytudyn tegindigi erikti sosloviege zhatatyn balalar үshin mektepterdin formaldyk tүrde birdejligi Dekabristerdin Resejdegi pedagogikalyk oj pikirimen mekteptin damuyna әseri Patsha үkimeti men krepostnojlyk kurylyska karsy ozinin revolyuciyalyk kүresinde dekabrister halykka bilim beru isine erekshe mәn berdi Dekabrister kozgalasynyn bagdarlamalyk talaptarynyn biri halyktyn arasynda sauattylykty taratu boldy Dekabrister galymdar men mugalimder kyzmetine kojylgan byurokratiyalyk bakylau zhүjesin katty synga aldy Zhasyryn dekabristik ujymdar sol siyakty zhekelengen dekabrister soldattardyn arasynda sauattylykty taratumen ajnalysty әskeri zhetimder bolimderdin soldattar balalary үshin mektepterine erekshe әser etti ozderinin zherlerinde basy bajly sharualar balalary үshin mektepter ashty al kalalarda kala kedej balalar үshin Olar halyk mektepterinin zhan zhakty zhүjesin kuruga koldary zhetti olardyn pikirinshe kogamdyk kүshtermen ashyluga tiis zhәne үkimettin tarapynan bakylaudan erikti boluy kerek Қogamnyn damuy turaly ozderinin kozkarasynda dvoryan revolyucionerleri idealister boldy olar agartu isi kogamdyk katynastardy ozgertudin negizgi faktory dep eseptedi Birak kejbir dekabrister P N Pestel zhәne baskalar agartu isinin omir sүrip otyrgan kurylyska tәueldi ekendigin durys tүsindiruge dejin koterildi Olar agartu isin zhәne tәrbienin durys kojyluy үshin kazhetti sharty patsha үkimeti men krepostnojlyk pravony zhoyuda ekendigin kore bildi P I Pesteldin kurastyruymen zharyk korgen Orys pravdasynda tәrbie adamdardyn materialdyk omir sүruinin zhagdajlaryna tikelej tәueldi ekendigin atap otti Dekabristerdin ajtuynsha despatizmnen zhәne basy bajlylyktan erkin zhana Resejde barlyk azamattardyn birden bir mәndi kuky bilim aluga kukylygy Olar zhana memlekettik okimet barlyk zhurtshylyk үshin mektepterdin ken zhүjesin kuruga tiis dep tүsindirdi Zhana tәrbie ozinin mazmuny zhagynan patriottyk halyktyk boluy kerek zhәne ozinin maksaty azamattyk zhagymdy kasietterdi mengergen barlyk kүsh zhigerin otanynyn gүldenuine arnagan adamzatty tәrbieleu Dekabrister orys tilinde zhүrgizilgen otandyk tәrbieni talap etti Dekabrister zhana erekshe әdiletti kogam zhagdajynda zhas urpakty omirge dayarlau aldynda turgan mugalimderge erekshe zhauapty mindetter zhүktedi Dvoryan revolyucionerlerinin pikiri bojynsha tәrbieshiler bolyp zhumys istejtinder adamgershilik synnan otken belgili otanyn sүje biletin halyktyn maktanyshyn bojyna sinirgen sheteldik ykpaldy zhekkoretin adamdar boluy kerek Dvoryan revolyucionerleri balalardy okytudyn aldyngy katarly әdisterin koldady okylatyn materialdy okushylardyn mehanikalyk este saktauyna kurgak zhattauga karsy shykty Dekabrister erkin odagyn ujymdastyrdy halyk үshin mektepter kurumen oku әdebietteri men kitaptaryn shygarumen mugalimder dayarlaumen okushylarga tegin dәrigerlik komek berumen ajnalysatyn bedeldi kogamdyk ujym Bul kogam dekabristerdin Қajyrymdylyk odagynyn pedagogikalyk filialy boldy ol taragannan kejin dekabristerdin Soltүstik odagymen tygyz bajlanysta boldy Dekabristerdin әserimen orys mugalimderi bul kezende Peterburgte Kievte zhәne Moskvada sauattylykka okytu үshin didaktikalyk materialdar zhasaldy olarda krepostnojlykka karsy bagyttalgan ideyalar ajtyldy Dekabristerdin koterilisi zhenilgennen kejin Erkin odagy zhabylyp kaldy dvoryan revolyucionerlerinin ashkan mektepteri zhojyldy Nikolaj I okimeti dekabrister koterilisinin negizgi sebepterinin biri agartu isinin tarauy zhәne osygan bajlanysty gylymdy zhәne mektepti professorlar men mugalimderdi ajyptady 1728 zhyly Universitetter karamagyndagy gimnaziyalar men uchilishelerdin zhargysy dep atalatyn reakciyalyk sipattagy zhargy zharyk kordi Mekteptin әrbir tүri ayaktalgan sipatka ie boldy zhәne belgili sosloviege zhumys isteu үshin belgilendi Mektep zhүjesinin sosloviyalyk sipatyn nygajtu maksatynda 1804 zhylgy engizilgen oku oryndarynyn arasyndagy sabaktastyk bajlanys alynyp tastaldy orta zhәne zhogary mektepke kedej balalarynyn tүsui kiyndatyldy Prihod uchilisheleri tomengi sosloviege arnalsa olardy uezdik uchilishelerge dayarlau mүmkinshiliginen ajyryldy 1728 zhylgy zhargydan kejin okimet tarapynan oku oryndaryna bakylau kүshejtildi olarga tayak tәrtibi engizildi Resejdin shetki ajmaktarynda patsha sayasaty imperiyanyn kuramyna kirgen halyktardy orystandyruga bolatyn dy DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet