Тарбағатай ауданы — Шығыс Қазақстан облысының оңтүстігінде орналасқан аудан. Аудан орталығы — Ақжар ауылы.
Қазақстан ауданы | |||
Тарбағатай ауданы | |||
| |||
Әкімшілігі | |||
---|---|---|---|
Облысы | |||
Аудан орталығы | Ақжар | ||
Ауылдық округтер саны | 8 | ||
Ауыл саны | 28 | ||
Әкімі | Дархан Шомпайұлы Жөргекбаев | ||
Аудан әкімдігінің мекенжайы | Ақжар ауылы, Жамбыл көшесі, №15 | ||
Тарихы мен географиясы | |||
Координаттары | 47°34′55″ с. е. 83°41′27″ ш. б. / 47.58194° с. е. 83.69083° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 47°34′55″ с. е. 83°41′27″ ш. б. / 47.58194° с. е. 83.69083° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
Құрылған уақыты | 1928 | ||
Жер аумағы | 10,2 мың км² | ||
Уақыт белдеуі | UTC+5:00 | ||
Тұрғындары | |||
Тұрғыны | ▲21 141 адам (2024) | ||
Ұлттық құрамы | қазақтар (98,77%), орыстар (0,73%), басқа ұлт өкілдері (0,5%) | ||
Сандық идентификаторлары | |||
Телефон коды | +7 72346 | ||
Пошта индексі | 071500 - 071515 | ||
Автомобиль коды | 16 | ||
Тарбағатай ауданының әкімдігі | |||
| |||
|
Географиялық орны
Аудан солтүстігінде Күршім, шығысында Зайсан аудандарымен, батысында Абай облысының Ақсуат ауданымен, оңтүстігінде Қытай Халық Республикасымен шектеседі.
Топонимика
Тарбағатай деген аты моңғол "Тарбаған" (суыр), "тай" (тау), яғни "суырлы тау" деген сөзінен шыққан.
Тарихы
Тарбағатай ауданы 1928 жылы құрылды. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы мамыр айындағы Жарлығымен Республикамыздағы әкімшілік жұмыстардың өзгертілуіне байланысты Ақсуат ауданы таратылып, Тарбағатай ауданының аумағына енгізіліп, Тарбағатай ауданы деп аталды. 2022 жылы Ақсуат ауданы қайта бөлініп шықты.
Бұл ауданда ойшыл көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай «Барқытбел» атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі.
Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде «Алтын - оба» аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт-Петербургтағы Эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш.
Ел қорғаудағы ұлы ерліктер Тарбағатай өңірінде өткені белгілі. Аудан жеріндегі Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Қубас (Қабанбайдың жылқысы, аты) кезеңі, Шорға, Мауқыбай, Шаманна тағы басқа тарихи жерлер осы оқиғаға байланысты аталған.
Осы өңірдегі 1826 жылы орыс патшалығына бодан болмаймыз деп алғаш рет анықтап, ашық қарсы шығып ақыры сол үшін құрбан болған Қожагелді батыр, Сатының ұраны болған Бұтабай, Маңырақ айқасында аты шыққан Байотар, ел бірлігін көксеген Сасан, Шәкі билер, Сатының биі қажы, бүкіл исі қазаққа әйгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғаш рет қажыға барған Шал қажы, Құрбан қажы, Әулие емші Ырғызбай, Оразбай дуана, қарадан шығып аға сұлтан болған Қисық, сұлтандар Тарбағатай жерін мекендеген.
«Бақтиярдың қырық бұтағы» атты әйгілі дастаны бар Жанұзақ жыршы, 1907 жылы қазақ қаласында «Дүние үшін ғибрат нәме» атты кітап бастырған Қоқан қажы, Бабыр, Бағаналы күйші, Кәрібай, Ожырбай, Қали ақындар сияқты ел ардақтылары көптен саналады.
Халқы
1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1999 | 2009 | 2021 | 2023 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
20372 | ▲20953 | ▲34267 | ▲39351 | ▲41279 | ▲65589 | ▼47125 | ▼20017 | ▼19324 |
Тұрғындары 38 852 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 99,42%, орыстар – 0,32%, басқа ұлт өкілдері – 0,26%.
Әкімшілік бөлінісі
28 елді мекен 8 ауылдық округке біріктірілген:
Ауылдық округтері | 2009 | 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Ерлер 2009 | Ерлер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Әйелдер 2009 | Әйелдер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ақжар ауылдық округі | 7735 | ▼6595 | 85,3 | 3890 | ▼3371 | 86,7 | 3845 | ▼3224 | 83,8 |
Жаңаауыл ауылдық округі | 1943 | ▼1188 | 61,1 | 1012 | ▼622 | 61,5 | 931 | ▼566 | 60,8 |
Жетіарал ауылдық округі | 2238 | ▼1404 | 62,7 | 1181 | ▼792 | 67,1 | 1057 | ▼612 | 57,9 |
Қабанбай ауылдық округі | 2461 | ▼2078 | 84,4 | 1283 | ▼1104 | 86 | 1178 | ▼974 | 82,7 |
Қарасу ауылдық округі | 2054 | ▼1632 | 79,5 | 1102 | ▼861 | 78,1 | 952 | ▼771 | 81 |
Құйған ауылдық округі | 2262 | ▼1300 | 57,5 | 1169 | ▼692 | 59,2 | 1093 | ▼608 | 55,6 |
Маңырақ ауылдық округі | 1850 | ▼1196 | 64,6 | 974 | ▼609 | 62,5 | 876 | ▼587 | 67 |
Тұғыл ауылдық округі | 5306 | ▼4624 | 87,1 | 2632 | ▼2338 | 88,8 | 2674 | ▼2286 | 85,5 |
ЖАЛПЫ САНЫ | 25849 | ▼20017 | 77,4 | 13243 | ▼10389 | 78,4 | 12606 | ▼9628 | 76,3 |
Әкімдері
- Ділдәбек Оразбаев (2013-2019)
- Серікқазы Сәдуақасов (2019-2020)
- Асхат Смаилов (2020-2022)
- Дархан Жөргекбаев (08.2022 бастап)
География
Аудан Шығыс Қазақстан облысының оңтүстік-шығысында Тарбағатай тау жоталары мен Зайсан шұңқырының аралығында орналасқан. Аудан аумағы 23,8 мың кв. км-ге тең, солтүстіктен оңтүстікке қарай 500 км-ден артық созылып жатыр.
Аудан шығысында Зайсан, батысында Үржар мен Аягөз, солтүстігінде Көкпекті және Жарма аудандарымен шекаралас. Ауданның оңтүстігінен ұзындығы 300 км болатын, ҚХР–мен мемлекеттік шекара өтеді.
Оңтүстік Шығыстан Солтүстік батысқа дейінгі орталық бөлігі ашық сарғылтым топырақ қабатымен, тау беткейлері қоңыр топырақты жайылғымен ерекшеленеді. Аудан жерінің көпшілік бөлігі жазық. Зайсан қазан шұңқыры манындағы құмды, құмдақ және қалың, қабатты сұр топырақты жерлерде жусанды – сораң өсімдіктер, ал Зайсан көлінің жағасына таяу шалғынды батпақты топырақта тұрақты шалғындар мен жайылымдар бар. Тарбағатай тауының етегінде қиыршық тасты боз қызыл-қоңыр топырақтарда тобылғы аралас әртүрлі шөп өседі. Тарбағатайда бірнеше топырақ пен өсімдіктер белдеулері бар 1400 м биіктікке дейін таулы қызыл-қоңыр, таулы қара топырақтарда бозды бетегелі дала аймағы, одан жоғары /1400-1700 м/ қара топырақ тәрізді шымды-шалғындық топырақтарда суальпілік және альпілік шалғындар өскен таулы аймағы бар.
Зайсан қазан шұңқыры – Қазақстанның шығыс бөлігіндегі ойыс. Оңтүстік Алтай, Қалба және Сәуір–Тарбағатай жоталары аралығындағы тектоникалық ойыс. Ұзындығы – 225 км, ені 100 – 125 км. Зайсан қазан шұңқырының үштік дәуіріндегі көл тасқындарының аллювалдық шөгінділерінен түзілген. Қазан шұңқыр таудан ағатын өзендермен, сай–жыралармен тілімделген ойыстан шөл және шөлейт жерлері жайылымға пайдаланады.
Ауданда жануарлар дүниесінен қасқыр, түлкі, қарсақ, сасық күзен, аққұлақ борсық, қосаяқ, суыр, елік, тиін, қоңыр аю, арқар, сілеусін бар. Ауданның далалы өңірінде елік, дуадақ, тырна, безгелдек, торғай, қараторғай, сарышұнақ, дала тышқаны, қосмекенділер мен бауырмен жорғалаушылардың төрт түрі – жасылбақа, тасбақа және дала сұр жыланы, секіргіш кесіртке кездеседі.
Ауданның таулы өнірін қасқыр, түлкі, қарсақ, сасықкүзен, борсық, қосаяқ, суыр, қоңыр аю, арқар, сілеусін мекендейді. Аудан жерінде Тарбағатай тауларынан басталып, Зайсан көліне қарай ағатын Боғас, Базар, Қарғыба, Тебіске, Терісайрық, Тайжүзген, Ұласты, Қандысу, Құсты өзендері бар. Бұлардың көпшілігі жер суғаруға пайдаланылады. Зайсан көлі Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай жоталары арасындағы ойыста жатқан тұщы көл. Ұзындығы 100 км-дей, ені 30км-дей, ауданы 1800 шаршы км. жағасы көп жерінде жайпақ.
Көлде балықтардың 23 түрі бар, оның 17-сі кәсіптік балықтар. Көлде балықтардың бежіре, ақбалық, таймен, шортан, аққайран, сазан т.б. балықтар ауланады. Кеме жүзеді. Көл жағасында бірнеше балықшылар ауылы орналасқан Тұғыл кентінде балық аулайтын, аулаған балықты өңдейтін кәсіпорындар жұмыс істейді.
Ауданның өсімдіктер әлемі түрлі-түстілігімен және сан алуандылығымен ерекшеленеді. Ауданның оңтүстік бөлігіндегі өсімдіктер аласа көгалды, өзен-бастау жағалаулары құрақты далалы Жер қойнауынан қоңыр көмір, мәрмәр, никель, құрылыс материалдары бар екендігі анықталған. Аудан жерінің батысынан шығысына қарай созылып жатқан Тарбағатай тауының ұзындығы 300 шақырымға жетеді. Ені 30-50 шақырым шамасында. Ең биік шыңы «Тастау» 2991 м. Шығысында Алтай тауы мен, батысында Сарыарқа мен ұласады. Арғанаты, Маңырақ, Өкпеті, Түйемойнақ, Жылытау сілемдерінің де шоқтығы биік шыңдары көп.
Климат
Ауданның климаты өте континентті. Климаттың континенттігі ауданның көп жерінде температураның тез ауытқуынан, ауаның құрғақ болып, жауын-шашынның аз жауатындығынан байқалады. Аудан климатының мұндай болу себебі – оның мұхиттар мен теңіздерден өте алыс қашықтықта орналасуына байланысты. Сондай-ақ, климатқа аудан аумағының және көршілес жатқан аймақтардың жер бедеріде әсер етеді. Ауданның жазы ыстық, қысы суық, қаңтардың орта температурасы – 22 С, - 30С, шілдеде + 25 С, + 35 С. Жылдық жауыннын орта мөлшері 200-300 мм. Жауын шашынның көбі қыста түседі.
Экономика
Экономиканың негізгі бағыттары: ауыл шаруашылық өндірісі.
Өндірілетін өнеркәсіп өнімдерінің негізгі түрлері: ет, жас, тоңазытылған немесе мұздатылған балық, ұн, тауарлық бетон.
2011 жылғы 1 қаңтарға ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің нақты бары: 16 ауыл шаруашылық кәсіпорны, жұмыс істеп тұрған 1981 жеке кәсіпкерлер мен шаруа қожалығы, жұртшылықтың 10,7 мың жеке меншік қосалқы шаруашылығы.
2010 жылдың егініне себілген ауыл шаруашылық дақылдарының егістік алқабы 7,6 мың гектарды құрады, соның ішінде дәнді дақылдар – 2,9 мың гектарды, дәнге күнбағыс -0,2 мың гектарды, картоп - 0,6 мың гектарды, көкөністер - 0,2 мың гектарды алды.
2010 жылы 4,8 мың тонна астық, 0,1 мың тонна күнбағыс, 6,1 мың тонна картоп, 2,7 мың тонна көкөніс дақылдары, 18,9 мың тонна ет (тірідей салмақта), 56,5 мың тонна сүт, 2723,5 мың дана жұмыртқа, 0,6 мың тонна жүн өндірілді.
2011 жылғы қаңтардың басына ірі қара мал саны 92,2 мың басты, қой мен ешкі – 346,9 мың басты, жылқы – 19,0 мың басты, құс – 22,4 мың басты құрады. Филиалдарды, сондай-ақ жұмыскерлерінің санына қатыссыз барлық денсаулық сақтау, білім беру, басқару органдарын, қоғамдық, банктік, сақтандыру ұйымдарын қосқанда 2010 жылдың ірі және орта кәсіпорындар қызметкерлерінің тізімдік саны орташа алғанда 5362 адамды құрады, олардың орташа айлық атаулы жалақысы 44316 теңгені құрады.
2010 жылы өнеркәсіп өнімінің көлемі 570,2 млн. теңгені құрады(жедел деректерi).
2010 жылы бөлшек сауда тауар айналымының көлемі 2560,0 млн. теңге мөлшерінде қалыптасты.
2010 жылы аудандағы ірі және орта кәсіпорындар мен ұйымдардың салық салынғанға дейінгі 53,2 млн. теңге пайда алынды.
Білім және мәдениет
2010/2011 оқу жылының басына ауданда күндізгі жалпы білім беретін 50 мектеп пен 1 кәсіптік лицей жұмыс істейді, оларда тиісінше 9271 және 223 оқушы оқиды.
Ауданда 19 клуб мекемесі, 24 кітапхана.
Тарих және сәулет ескерткіштері
Б.д.д VII-VIII Қалба тау жотасы, Түрік қағандығы Балбал Кіндікті мүсіні, б.д.д VII-VIII Кіндікті мүсіні сынтасы. Б.д.д Еспе өзені жағасы және Өрнектау тасындағы Таңбалы тас суреті. XIX ғ. ескерткіштері Ойшілік с. Сасан би мазары, Тана Мырза мазары және XIX ғ. Қожагелді с. Қожагелді батыр мазары. XX ғ. Ерназар с. Ырғызбай әулие мазары, XIX ғ. Уан Төре елді мекеніндегі Уан Төре мазары. XIX ғ. Қызыл кесік с. Шәкі би мазары.
Тарихи орындар
- Борытастаған
- Сынтас
- Алтын оба
- Алты оба
Дереккөздер
- Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2024 жылғы 1 қаңтарға)
- Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2024 жыл басына)
- Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ҚР халық санақтары
- 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
Сыртқы сілтемелер
- Қазақстанның әкімшілік бірліктері
- Шығыс Қазақстан облысының Статистика Агенттігі Мұрағатталған 1 мамырдың 2012 жылы.
- Виртуалдық Ақсуат қоғамдастығы
- Тарбағатай ауданының Әкімі Мұрағатталған 5 желтоқсанның 2008 жылы.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tarbagataj audany Shygys Қazakstan oblysynyn ontүstiginde ornalaskan audan Audan ortalygy Akzhar auyly Қazakstan audanyTarbagataj audanyTuӘkimshiligiOblysyShygys Қazakstan oblysyAudan ortalygyAkzharAuyldyk okrugter sany8Auyl sany28ӘkimiDarhan Shompajuly ZhorgekbaevAudan әkimdiginin mekenzhajyAkzhar auyly Zhambyl koshesi 15Tarihy men geografiyasyKoordinattary47 34 55 s e 83 41 27 sh b 47 58194 s e 83 69083 sh b 47 58194 83 69083 G O Ya Koordinattar 47 34 55 s e 83 41 27 sh b 47 58194 s e 83 69083 sh b 47 58194 83 69083 G O Ya Қurylgan uakyty1928Zher aumagy10 2 myn km Uakyt beldeuiUTC 5 00TurgyndaryTurgyny 21 141 adam 2024 Ұlttyk kuramykazaktar 98 77 orystar 0 73 baska ult okilderi 0 5 Sandyk identifikatorlaryTelefon kody 7 72346Poshta indeksi071500 071515Avtomobil kody16Tarbagataj audanynyn әkimdigiGeografiyalyk ornyAudan soltүstiginde Kүrshim shygysynda Zajsan audandarymen batysynda Abaj oblysynyn Aksuat audanymen ontүstiginde Қytaj Halyk Respublikasymen shektesedi ToponimikaTarbagataj degen aty mongol Tarbagan suyr taj tau yagni suyrly tau degen sozinen shykkan TarihyTarbagataj audany 1928 zhyly kuryldy Қazakstan Respublikasy Prezidentinin 1997 zhylgy mamyr ajyndagy Zharlygymen Respublikamyzdagy әkimshilik zhumystardyn ozgertiluine bajlanysty Aksuat audany taratylyp Tarbagataj audanynyn aumagyna engizilip Tarbagataj audany dep ataldy 2022 zhyly Aksuat audany kajta bolinip shykty Bul audanda ojshyl kosemder sheshender әdil biler zhauga kol bastap shykkan batyrlar kүjshiler kүmis komej әnshiler akyndar koripkel әulieligimen aty anyzga ajnalgan emshiler zhauyryny zherge timegen paluandar omir sүrgen Ezhelden tabigatyna baj Barkytbel atangan kart Tarbagataj erte zamandardyn konekoz kuәsi Bul onirde bizdin zhyl sanauymyzga dejingi birneshe mynzhyldykta erte koshpendiler mekendegen Bugan dәlel tau toskejindegi dalalardagy үjindi obalar Қazakstan tarihi zertteulerinde Altyn oba atalyp ketken Shilikti angaryndagy korgandardan osy dәuirdin kone mәdeniet eskertkishteri tabylgan Arheologiyalyk kazba kezinde 500 den astam altyn bujymdar shykkan Bulardyn kopshiligi elimizdin ulttyk murazhajynda zhәne әlemdegi en үlken murazhajlardyn biri Sankt Peterburgtagy Ermitazhda saktaluda Shybyndy eldi mekeni manyndagy obadan tabylgan barys mүsini ornatylgan kos shyragdan Kindikti onirinen tүrki kaganaty dәuirindegi tas mүsinder tabylgan Zhermen eldin tutastygyn saktap kalgan urpakka uran halkyna maktan bolgan Қarakerej Қabanbaj Bi Boranbaj Dәuletbaj babalarymyzdyn Tarbagataj onirinin tumasy ekendigin uly erligine lajyk daraboz batyr atanuy urpaktar үshin zor maktanysh El korgaudagy uly erlikter Tarbagataj onirinde otkeni belgili Audan zherindegi Қalmakkyrgan Dolankara Kergentas Baspan Majlyshat Қubas Қabanbajdyn zhylkysy aty kezeni Shorga Maukybaj Shamanna tagy baska tarihi zherler osy okigaga bajlanysty atalgan Osy onirdegi 1826 zhyly orys patshalygyna bodan bolmajmyz dep algash ret anyktap ashyk karsy shygyp akyry sol үshin kurban bolgan Қozhageldi batyr Satynyn urany bolgan Butabaj Manyrak ajkasynda aty shykkan Bajotar el birligin koksegen Sasan Shәki biler Satynyn bii kazhy bүkil isi kazakka әjgili Tana myrza men Kenzheli sheshen Najman elinen algash ret kazhyga bargan Shal kazhy Қurban kazhy Әulie emshi Yrgyzbaj Orazbaj duana karadan shygyp aga sultan bolgan Қisyk sultandar Tarbagataj zherin mekendegen Baktiyardyn kyryk butagy atty әjgili dastany bar Zhanuzak zhyrshy 1907 zhyly kazak kalasynda Dүnie үshin gibrat nәme atty kitap bastyrgan Қokan kazhy Babyr Baganaly kүjshi Kәribaj Ozhyrbaj Қali akyndar siyakty el ardaktylary kopten sanalady Halky1939 1959 1970 1979 1989 1999 2009 2021 2023 20372 20953 34267 39351 41279 65589 47125 20017 19324 Turgyndary 38 852 adam 2019 Ұlttyk kuramy kazaktar 99 42 orystar 0 32 baska ult okilderi 0 26 Әkimshilik bolinisi28 eldi meken 8 auyldyk okrugke biriktirilgen Halkynyn sany 2009 2021 Auyldyk okrugteri 2009 2021 2021 2009 ga pajyzben Erler 2009 Erler 2021 2021 2009 ga pajyzben Әjelder 2009 Әjelder 2021 2021 2009 ga pajyzbenAkzhar auyldyk okrugi 7735 6595 85 3 3890 3371 86 7 3845 3224 83 8Zhanaauyl auyldyk okrugi 1943 1188 61 1 1012 622 61 5 931 566 60 8Zhetiaral auyldyk okrugi 2238 1404 62 7 1181 792 67 1 1057 612 57 9Қabanbaj auyldyk okrugi 2461 2078 84 4 1283 1104 86 1178 974 82 7Қarasu auyldyk okrugi 2054 1632 79 5 1102 861 78 1 952 771 81Қujgan auyldyk okrugi 2262 1300 57 5 1169 692 59 2 1093 608 55 6Manyrak auyldyk okrugi 1850 1196 64 6 974 609 62 5 876 587 67Tugyl auyldyk okrugi 5306 4624 87 1 2632 2338 88 8 2674 2286 85 5ZhALPY SANY 25849 20017 77 4 13243 10389 78 4 12606 9628 76 3ӘkimderiDildәbek Orazbaev 2013 2019 Serikkazy Sәduakasov 2019 2020 Ashat Smailov 2020 2022 Darhan Zhorgekbaev 08 2022 bastap GeografiyaAudan Shygys Қazakstan oblysynyn ontүstik shygysynda Tarbagataj tau zhotalary men Zajsan shunkyrynyn aralygynda ornalaskan Audan aumagy 23 8 myn kv km ge ten soltүstikten ontүstikke karaj 500 km den artyk sozylyp zhatyr Audan shygysynda Zajsan batysynda Үrzhar men Ayagoz soltүstiginde Kokpekti zhәne Zharma audandarymen shekaralas Audannyn ontүstiginen uzyndygy 300 km bolatyn ҚHR men memlekettik shekara otedi Ontүstik Shygystan Soltүstik batyska dejingi ortalyk boligi ashyk sargyltym topyrak kabatymen tau betkejleri konyr topyrakty zhajylgymen erekshelenedi Audan zherinin kopshilik boligi zhazyk Zajsan kazan shunkyry manyndagy kumdy kumdak zhәne kalyn kabatty sur topyrakty zherlerde zhusandy soran osimdikter al Zajsan kolinin zhagasyna tayau shalgyndy batpakty topyrakta turakty shalgyndar men zhajylymdar bar Tarbagataj tauynyn eteginde kiyrshyk tasty boz kyzyl konyr topyraktarda tobylgy aralas әrtүrli shop osedi Tarbagatajda birneshe topyrak pen osimdikter beldeuleri bar 1400 m biiktikke dejin tauly kyzyl konyr tauly kara topyraktarda bozdy betegeli dala ajmagy odan zhogary 1400 1700 m kara topyrak tәrizdi shymdy shalgyndyk topyraktarda sualpilik zhәne alpilik shalgyndar osken tauly ajmagy bar Zajsan kazan shunkyry Қazakstannyn shygys boligindegi ojys Ontүstik Altaj Қalba zhәne Sәuir Tarbagataj zhotalary aralygyndagy tektonikalyk ojys Ұzyndygy 225 km eni 100 125 km Zajsan kazan shunkyrynyn үshtik dәuirindegi kol taskyndarynyn allyuvaldyk shogindilerinen tүzilgen Қazan shunkyr taudan agatyn ozendermen saj zhyralarmen tilimdelgen ojystan shol zhәne sholejt zherleri zhajylymga pajdalanady Audanda zhanuarlar dүniesinen kaskyr tүlki karsak sasyk kүzen akkulak borsyk kosayak suyr elik tiin konyr ayu arkar sileusin bar Audannyn dalaly onirinde elik duadak tyrna bezgeldek torgaj karatorgaj saryshunak dala tyshkany kosmekendiler men bauyrmen zhorgalaushylardyn tort tүri zhasylbaka tasbaka zhәne dala sur zhylany sekirgish kesirtke kezdesedi Audannyn tauly onirin kaskyr tүlki karsak sasykkүzen borsyk kosayak suyr konyr ayu arkar sileusin mekendejdi Audan zherinde Tarbagataj taularynan bastalyp Zajsan koline karaj agatyn Bogas Bazar Қargyba Tebiske Terisajryk Tajzhүzgen Ұlasty Қandysu Қusty ozenderi bar Bulardyn kopshiligi zher sugaruga pajdalanylady Zajsan koli Ontүstik Altaj men Tarbagataj zhotalary arasyndagy ojysta zhatkan tushy kol Ұzyndygy 100 km dej eni 30km dej audany 1800 sharshy km zhagasy kop zherinde zhajpak Kolde balyktardyn 23 tүri bar onyn 17 si kәsiptik balyktar Kolde balyktardyn bezhire akbalyk tajmen shortan akkajran sazan t b balyktar aulanady Keme zhүzedi Kol zhagasynda birneshe balykshylar auyly ornalaskan Tugyl kentinde balyk aulajtyn aulagan balykty ondejtin kәsiporyndar zhumys istejdi Audannyn osimdikter әlemi tүrli tүstiligimen zhәne san aluandylygymen erekshelenedi Audannyn ontүstik boligindegi osimdikter alasa kogaldy ozen bastau zhagalaulary kurakty dalaly Zher kojnauynan konyr komir mәrmәr nikel kurylys materialdary bar ekendigi anyktalgan Audan zherinin batysynan shygysyna karaj sozylyp zhatkan Tarbagataj tauynyn uzyndygy 300 shakyrymga zhetedi Eni 30 50 shakyrym shamasynda En biik shyny Tastau 2991 m Shygysynda Altaj tauy men batysynda Saryarka men ulasady Arganaty Manyrak Өkpeti Tүjemojnak Zhylytau silemderinin de shoktygy biik shyndary kop KlimatAudannyn klimaty ote kontinentti Klimattyn kontinenttigi audannyn kop zherinde temperaturanyn tez auytkuynan auanyn kurgak bolyp zhauyn shashynnyn az zhauatyndygynan bajkalady Audan klimatynyn mundaj bolu sebebi onyn muhittar men tenizderden ote alys kashyktykta ornalasuyna bajlanysty Sondaj ak klimatka audan aumagynyn zhәne korshiles zhatkan ajmaktardyn zher bederide әser etedi Audannyn zhazy ystyk kysy suyk kantardyn orta temperaturasy 22 S 30S shildede 25 S 35 S Zhyldyk zhauynnyn orta molsheri 200 300 mm Zhauyn shashynnyn kobi kysta tүsedi EkonomikaEkonomikanyn negizgi bagyttary auyl sharuashylyk ondirisi Өndiriletin onerkәsip onimderinin negizgi tүrleri et zhas tonazytylgan nemese muzdatylgan balyk un tauarlyk beton 2011 zhylgy 1 kantarga auyl sharuashylyk tauar ondirushilerinin nakty bary 16 auyl sharuashylyk kәsiporny zhumys istep turgan 1981 zheke kәsipkerler men sharua kozhalygy zhurtshylyktyn 10 7 myn zheke menshik kosalky sharuashylygy 2010 zhyldyn eginine sebilgen auyl sharuashylyk dakyldarynyn egistik alkaby 7 6 myn gektardy kurady sonyn ishinde dәndi dakyldar 2 9 myn gektardy dәnge kүnbagys 0 2 myn gektardy kartop 0 6 myn gektardy kokonister 0 2 myn gektardy aldy 2010 zhyly 4 8 myn tonna astyk 0 1 myn tonna kүnbagys 6 1 myn tonna kartop 2 7 myn tonna kokonis dakyldary 18 9 myn tonna et tiridej salmakta 56 5 myn tonna sүt 2723 5 myn dana zhumyrtka 0 6 myn tonna zhүn ondirildi 2011 zhylgy kantardyn basyna iri kara mal sany 92 2 myn basty koj men eshki 346 9 myn basty zhylky 19 0 myn basty kus 22 4 myn basty kurady Filialdardy sondaj ak zhumyskerlerinin sanyna katyssyz barlyk densaulyk saktau bilim beru baskaru organdaryn kogamdyk banktik saktandyru ujymdaryn koskanda 2010 zhyldyn iri zhәne orta kәsiporyndar kyzmetkerlerinin tizimdik sany ortasha alganda 5362 adamdy kurady olardyn ortasha ajlyk atauly zhalakysy 44316 tengeni kurady 2010 zhyly onerkәsip oniminin kolemi 570 2 mln tengeni kurady zhedel derekteri 2010 zhyly bolshek sauda tauar ajnalymynyn kolemi 2560 0 mln tenge molsherinde kalyptasty 2010 zhyly audandagy iri zhәne orta kәsiporyndar men ujymdardyn salyk salynganga dejingi 53 2 mln tenge pajda alyndy Bilim zhәne mәdeniet2010 2011 oku zhylynyn basyna audanda kүndizgi zhalpy bilim beretin 50 mektep pen 1 kәsiptik licej zhumys istejdi olarda tiisinshe 9271 zhәne 223 okushy okidy Audanda 19 klub mekemesi 24 kitaphana Tarih zhәne sәulet eskertkishteriB d d VII VIII Қalba tau zhotasy Tүrik kagandygy Balbal Kindikti mүsini b d d VII VIII Kindikti mүsini syntasy B d d Espe ozeni zhagasy zhәne Өrnektau tasyndagy Tanbaly tas sureti XIX g eskertkishteri Ojshilik s Sasan bi mazary Tana Myrza mazary zhәne XIX g Қozhageldi s Қozhageldi batyr mazary XX g Ernazar s Yrgyzbaj әulie mazary XIX g Uan Tore eldi mekenindegi Uan Tore mazary XIX g Қyzyl kesik s Shәki bi mazary Tarihi oryndarBorytastagan Syntas Altyn oba Alty obaDerekkozderҚazakstan Respublikasy halkynyn zhynysy zhәne zhergilikti zherdin tipine karaj sany 2024 zhylgy 1 kantarga Қazakstan Respublikasy halkynyn zhekelegen etnostary bojynsha sany 2024 zhyl basyna Resej imperiyasy KSRO halyk sanaktary ҚR halyk sanaktary 2021 zhylgy ulttyk halyk sanagynyn korytyndylarySyrtky siltemelerҚazakstannyn әkimshilik birlikteri Shygys Қazakstan oblysynyn Statistika Agenttigi Muragattalgan 1 mamyrdyn 2012 zhyly Virtualdyk Aksuat kogamdastygy Tarbagataj audanynyn Әkimi Muragattalgan 5 zheltoksannyn 2008 zhyly