Марри Гелл-Ман

Марри (Мюррей) Гелл-Ман (Гельман ,ағылш. Murray Gell-Mann; 15 қыркүйек 1929, Нью-Йорк, АҚШ — 24 мамыр 2019, Санта-Фе, Нью-Мексико, АҚШ) — элементар бөлшектер теориясы бойынша жұмысымен танымал американдық физик-теоретик. Нобель сыйлығының лауреаты (1969). Доктор (1951), 1955 жылдан 1993 жылға дейін сабақ берген Калтехтің құрметті профессоры, АҚШ Ұлттық ғылым академиясының (1960) және Америка философиялық қоғамының мүшесі(1993) , Лондон Корольдік қоғамның (1978) және РҒА (1994) шетелдік мүшесі.

Марри Гелл-Ман
ағылш. Murray Gell-Mann
Туған күні	15 қыркүйек 1929 (1929-09-15)
Туған жері	Манхэттен, Нью-Йорк, АҚШ
Қайтыс болған күні	24 мамыр 2019 (2019-05-24) (89 жас)
Қайтыс болған жері	, АҚШ
Азаматтығы	АҚШ
Ғылыми аясы
Альма-матер	Массачусетс технологиялық институты
Атақты шәкірттері	Кеннет Вильсон
Марапаттары	Физика саласындағы Нобель сыйлығы (1969)
Қолтаңбасы

Өмірбаяны

Шығыс Еуропадан келген иммигрант еврейлердің — иммигранттарға арналған ағылшын тілі курстарының директоры Артур Исидор Гелл-Ман (1886—1969) және Паулина Рейхштейннің (1895—1962) отбасында дүниеге келген. Әкесі (эмиграцияға дейін — Исидор Гельман) Галисиядағы Хоростковтың тумасы болған, бірақ жасөспірім кезінде ата-анасымен бірге Черновцыға (сол кездегі Буковина провинциясы Аустрия-Венгрия империясында) көшіп келген және 1911 жылы АҚШ-қа қоныс аударып, Нью-Йорктің төменгі шығыс жағында тұрып, еврей балалар үйіне мұғалім болып жұмысқа орналасты. 1919 жылы ол бірнеше жыл бұрын Яновтан ата-анасымен қоныс аударған Паулина Рейхштейнге үйленді. Ағасы — Бен (Бенедикт) Гельман (Ben Gelman, 1921—2007), журналист және фотограф, «The Southern Illinoisan» газетінің ұзақ мерзімді колумнисті.

Бала күнінде ол үлкен қызығушылықпен және табиғатқа деген сүйіспеншілігімен ерекшеленетін вундеркинд бала саналды. Колумбия дайындық және грамматика мектебін (Нью-Йорк) бітіргеннен кейін Гелл-Ман 15 жасында Йель университетіне оқуға түсті. Ол 1948 жылы ғылым бакалавры дәрежесін алып, Массачусетс технологиялық институтына (MIT) магистратураға түсіп, 1951 жылы физика ғылымының доктор дәрежесін алды. Оның MIT-дегі жетекшісі Виктор Вайскопф болды.

1952 жылдан бастап Чикаго университетінде Энрико Фермимен бірге жұмыс істеді, алдымен оқытушы (1952—1953), кейін ассистент профессор (1953—1954), доцент (1954—1955). 1955 жылы адъюнкт-профессор, 1956 жылдан — профессор, 1967 жылдан Калифорния технологиялық институтының құрметті профессоры, 1993 жылдан зейнеткер. 1974 жылдан 1988 жылға дейін Смитсон институтының директоры болды. 1979—2002 жылдары Макартур қорының директоры болды. 1984 жылы ол Санта—Фе қаласындағы коммерциялық емес ұйым Санта-Фе институтын құруға көмектесті, ол күрделі жүйелерді зерттеуге және күрделілік теориясын жеке пәнаралық ғылым ретінде құруға көмектесуге арналған. 1994—2001 жылдар аралығында ол United States President's Council of Advisors on Science and Technology (ағыл.)-да қызмет етті .

Ол Калтехте теориялық физиканың құрметті профессоры (зейнеткер) және сонымен бірге Альбукеркедегі Нью-Мексико университетінің теориялық физика және астрономия кафедрасының профессоры болды. Британика энциклопедиясының директорлар кеңесінің мүшесі болды. Wildlife Conservation Society (ағыл.) кеңес мүшесі .

Америка өнер және ғылым академиясының мүшесі (1964), Лондон корольдік қоғамының шетелдік мүшесі (1978), Үндістан ұлттық ғылым академиясының (1984), Ресей ғылым академиясының (1994, ядролық физика (бөлшек физикасы) бөлімі). Америкалық физика қоғамының және Америка ғылымды дамыту қауымдастығының мүшесі. Мәскеу жаратылыстану ғалымдары қоғамы құрметті мүшесі (2014).

«Ғалымдардың адамзатқа ескертуіне» қол қойған (1992). Джордж Джонсон Гелл-Маннның «Біртүрлі сұлулық: Мюррей Гелл-Манн және физикадағы ХХ ғасырдағы революция» атты өмірбаянын жазды.

Мюррей Гелл-Ман шығыс азиялық антиквариат коллекционері болды. Ол тіл білімі және т.б. да қызықтырды.

Ғылыми қызмет

23 жасында ол элементар бөлшектердің оғаштығы мен сүйкімділігі туралы негізгі еңбегін жариялау арқылы бөлшектер физикасында төңкеріс бастады.

1950 жылдары пайда болған Гелл-Манның жұмысы сол кезде ашылған каондар мен гиперондар сияқты элементар бөлшектердің табиғатын түсіндірді. Бұл бөлшектердің жіктелуі оғаштық деп аталатын жаңа кванттық санға әкелді. Гелл-Манның жетістіктерінің бірі Гелл-Ман — Нисидзима формуласы болып саналады, ол бастапқыда эмпирикалық бақылаулардан пайда болды, бірақ кейінірек кварк үлгісімен түсіндірілді. Гелл-Ман және Авраам Пайс осы бөлшектер физикасының көптеген қиын аспектілерін түсіндірді.

Гелл-Ман және Нисидзима өз жұмыстарының негізінде 1961 жылы элементар бөлшектердің – адрондардың классификациясын ұсынды (олардан тәуелсіз, дәл сол классификацияны шамамен бір уақытта Юваль Нееман ұсынған). Мұндай классификация қазіргі уақытта кварк моделінің көмегімен түсіндіріледі. Гелл-Ман өзінің моделін сегіздік жол деп атады, өйткені модельде бөлшектердің октеттері бар, сонымен қатар ол буддизмдегі сегіз жолға ұқсастығын қолданды, бұл оның сол кездегі мүдделерін көрсетеді.

Модельді дамыта отырып, Гелл-Манн және оған тәуелсіз Джордж Цвейг 1964 жылы элементар бөлшектердің кварк моделін тұжырымдады. Бұл модель адрондарды құрайтын кварктарды, бөлшектерді енгізді. Гелл-Ман кварктардың атын Джеймс Джойстың «Финнегандардың оянуы» кітабынан тапты, онда эпизодтардың бірінде «Мастер Марк үшін үш кварк!» деп айтылады. Цвейг оларды туздар деп атады, бірақ бұл атау жерсінбеді және ұмытылды.

Көп ұзамай кварктар адрондарды құрайтын негізгі элементар нысандар ретінде танылды. Кварктардың өзара әрекеттесуінің қазіргі теориясы кванттық хромодинамика (КХД) деп аталады және Гелл-Манның жұмысына негізделген. Кварк моделі КХД бөлігі болып табылады және кварк дәмі табылған кезде қалу үшін жеткілікті берік екенін дәлелдеді.

Сонымен қатар, Гелл-Ман Ричард Фейнманмен, сондай-ақ олардың қарсыластары Джордж Сударшан мен Роберт Маршакпен бірлесіп, алғаш рет әлсіз өзара әрекеттесу сипатын нақтылай алды. Бұл жұмыс Ву Цзяньсюнның паритеттің бұзылуын ашқаннан кейін, бұл құбылысты Ян Чжэннинг пен Ли Чжэндао болжағаннан кейін жалғасты.

Гелл-Ман мұнымен тоқтап қалмады. 1990 жылдары ол Санта-Фе институтымен белсенді түрде ынтымақтаса отырып, күрделі жүйелердің жаңа мәселесін шешті. Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, ол әйгілі «Кварк пен ягуар: қарапайым және күрделідегі оқиғалар» кітабын жазды. Кітаптың атауы Артур Шженің (ағыл.): «Кварк әлемі түнде жүгіретін ягуармен тікелей байланысты» өлеңінен алынған.

Марапаттар мен құрметтер

• Математикалық физика бойынша Дэнни Хайнеман сыйлығы, Америка физика қоғамы (1959)
• Golden Plate Award (ағыл.) , Academy of Achievement (ағыл.) (1962)
• Эрнест Лоуренс сыйлығы (1966)
• Рихтмайер мемориалдық сыйлығы (1966)
• Франклин медалі, Франклин институты (1967)
• Джон Карти сыйлығы, АҚШ Ұлттық ғылым академиясы (1968)
• Зерттеу корпорациясының сыйлығы (1969)
• Физика бойынша Нобель сыйлығы (1969)
• Гуггенхайм стипендиясы (1971)
• Қоршаған ортаны қорғау саласындағы жетістіктері үшін құрмет бүктемесі (Global 500 Roll of Honour (ағыл.) ), Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы (1988)
• Эриче сыйлығы, World Federation of Scientists (ағыл.) ) (1990)
• Уильям Проктердің ғылыми жетістіктері үшін сыйлығы (2004)
• Жыл гуманисті, Американдық гуманист қауымдастығы (2005)
• Альберт Эйнштейн медалі (2005)
• «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл» мерекелік медалі (2012)
• Гельмгольц медалі (2014)

Құрметті докторлар: Йель университеті (1959), Чикаго университеті (1967), Иллинойс университеті (1968), Уэслиан университеті (1968), Турин итальяндық университеті (1969), Юта университеті (1970), Колумбия университеті (1977), Кембридж университеті (1980), Оксфорд университеті (1992), Оңтүстік Иллинойс университеті (1993), Флорида университеті (1994), Оңтүстік методист университеті (1999).

Таңдаулы басылымдар

Кітаптар

• Gell-Mann M. The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex. — Freeman & Co., 1994.
• Gell-Mann M. Selected Papers. — World Scientific, 2010.

Негізгі ғылыми мақалалар

• Gell-Mann M., Low F. Bound States in Quantum Field Theory // . — 1951. — Т. 84. — б. 350—354. — doi:10.1103/PhysRev.84.350
• Gell-Mann M., Low F. E. Quantum Electrodynamics at Small Distances // Physical Review. — 1954. — Т. 95. — б. 1300—1312. — doi:10.1103/PhysRev.95.1300
• Gell-Mann M., Pais A. Behavior of Neutral Particles under Charge Conjugation // Physical Review. — 1955. — Т. 97. — б. 1387—1389. — doi:10.1103/PhysRev.97.1387
• Gell-Mann M., Brueckner K. A. Correlation Energy of an Electron Gas at High Density // Physical Review. — 1957. — Т. 106. — б. 364—368. — doi:10.1103/PhysRev.106.364
• Feynman R. P., Gell-Mann M. Theory of the Fermi Interaction // Physical Review. — 1958. — Т. 109. — б. 193—198. — doi:10.1103/PhysRev.109.193
• Gell-Mann M., Lévy M. The axial vector current in beta decay // Il Nuovo Cimento. — 1960. — Т. 16. — б. 705—726. — doi:10.1007/BF02859738
• Gell-Mann M. The Eightfold Way: A theory of strong interaction symmetry // California Institute of Technology Synchrotron Laboratory Report. — 1961. — Т. CTSL-20.
• Gell-Mann M. Symmetries of Baryons and Mesons // Physical Review. — 1962. — Т. 125. — б. 1067—1084. — doi:10.1103/PhysRev.125.1067
• Gell-Mann M. A schematic model of baryons and mesons // Physics Letters. — 1964. — Т. 8. — б. 214—215. — doi:10.1016/S0031-9163(64)92001-3
• Gell-Mann M., Oakes R. J., Renner B. Behavior of Current Divergences under ${\displaystyle SU_{3}\times SU_{3}}$ // Physical Review. — 1968. — Т. 175. — б. 2195—2199. — doi:10.1103/PhysRev.175.2195
• Fritzsch H., Gell-Mann M., Leutwyler H. Advantages of the color octet gluon picture // Physics Letters B. — 1973. — Т. 47. — б. 365—368. — doi:10.1016/0370-2693(73)90625-4
• Gell-Mann M., Hartle J. B. Classical equations for quantum systems // Physical Review D. — 1993. — Т. 47. — б. 3345—3382. — doi:10.1103/PhysRevD.47.3345

Дереккөздер

1. Гелл-Манн Марри (Мюрей). РАН. Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 қыркүйек 2015.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 16 маусым 2017.
2. APS Member History. Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 тамыз 2022.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 тамыз 2022.
3. Notable Alumni  (ағыл.). . Басты дереккөзінен мұрағатталған 27 мамыр 2019.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 27 мамыр 2019.
4. Гелл-Манн Марри (Мюрей) Мұрағатталған 24 қыркүйектің 2015 жылы. Профиль на официальном сайте РАН
5. [1] (ағыл.).
6. Murray Gell-Mann  (ағыл.). John Simon Guggenheim Foundation. gf.org. Басты дереккөзінен мұрағатталған 12 қараша 2020.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 17 сәуір 2019.
7. Указ Президента Республики Казахстан № 327 от 17 мая 2012 года «О награждении юбилейной медалью „Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл“».

Әдебиет

• Нобель сыйлығының лауреаттары. 2 томда — М.: «Прогресс», 1992 ж.
• Дүниежүзілік өмірбаяндық энциклопедиялық сөздік. — М.: БРЭ, 1998 ж.
• Стефан В. А. Памяти Мюррея Гелл-Манна. — 2019. — Т. 189. — б. 1013—1014. — doi:10.3367/UFNr.2019.07.038633
• Храмов Ю. А.:Физики {{{тақырыбы}}}.
• Crease R.P. Murray Gell-Mann (1929–2019). — 2019. — Т. 570. — б. 308. — doi:10.1038/d41586-019-01907-y
• Murray Gell-Mann and the Physics of Quarks — Springer, 2018.
• Glashow S.L. Murray Gell-Mann: In Memoriam. — 2019. — Т. 4. — № 4.
• Hill C.T. Murray Gell-Mann. — 2020. — Т. 73. — № 5. — б. 63. — doi:10.1063/PT.3.4480
• Johnson G. Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in Twentieth-Century Physics — Vintage Books, 2000.
• Ramond P. Murray Gell-Mann (1929–2019). — 2019. — Т. 364. — б. 1236. — doi:10.1126/science.aay3171
• Elementary Particles and the Universe: Essays in Honor of Murray Gell-Mann / ed. J.H. Schwarz — Cambridge University Press, 1991.

Сілтемелер

• Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат Архивировано 22 2012 жылдың маусымы жылдың. (ағыл.))
• Профиль Марри Гелл-Мана
• Физиктің қалыптасуы: Мюррей Гелл-Маннмен әңгіме Архивная копия (ағыл.))
• Левин А. Ғаламның сегіз қырлы жолы Архивная копия // nplus1.ru

Ескертпелер

1. «Элементар бөлшектердің жіктелуіне және олардың өзара әсерлесуіне байланысты ашулары үшін»