Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Нобель сыйлықтары (шведше:Nobelpriset, ағылш. Nobel Prize) — жыл сайын әйгілі ғылыми зерттеу, революциялық жаңалықтар немесе мәдениет не қоғам дамуына зор үлес қосатын жұмыстар үшін берілетін халықаралық сыйлықтардың ішіндегі ең танымалдарының бірі.
Нобель сыйлықтары
1895 жылы құрылған және келесі бес бағыттың өкілдеріне сыйлық беруді қарастыратын Альфред Нобельдің өсиетнамасына сәйкес құрылған:
- әдебиет (Швецияда 1901 жылдан беріледі);
- физика (Швецияда 1901 жылдан беріледі);
- химия (Швецияда 1901 жылдан беріледі);
- физиология немесе медицина (Швецияда 1901 жылдан беріледі);
- Бейбітшілік сыйлығы бүкіл әлемде бейбітшілікті күшейтуге іс-әрекеті үшін беріледі (Норвегияда 1901 жылдан беріледі);
- Сонымен қатар, Нобельдің өсиетнамасынан тыс, 1969 жылдан бастап швед банктің бастамасымен экономика сыйлығы беріледі. Ол басқа да Нобель жүлделермен бірдей шарттарда марапатталды. Болашақта, Нобель қорының басқарма номинациялар санын көбейтпеу туралы шешім қабылдады.
Қазіргі уақытта Нобель сыйлығының шамасы 10 млн (шамамен 1,05 млн еуро немесе 1,5 млн $) швед кронын құрайды.
Әр лауреаттан «Нобельдік мемориалдық дәріс» деп аталатын сөз алуы талап етіледі, ол кейін Нобель қорымен арнайы көлемде жарияланады .
Нобель сыйлығының мөлшері
1900 жылы жеке тәуелсіз үкіметтік емес ұйым ретінде құрылды, оның бастапқы капиталы 31,6 млн швед кронасын (ағымдағы бағамен, бұл сома шамамен 1,65 млрд кронаға тең) құрады, ал ағымдағы доллардың бағамының (2012 жылдың жазы) тұрғысынан - шамамен $ 250 млн. Лауреаттарға төленген сыйлықақылар бағалы қағаздармен жасалған мәмiлелердiң пайызы есебінен төленген.
Бірінші сыйлықтар 150 000 кронаны (2009 жылғы бағалар бойынша 7.87 млн швед кронасы) болды. Қазіргі уақытта (2009) қордың капиталы 3 млрд 112 млн швед кронасын (шамамен 450 млн АҚШ доллары) құрайды, ал жүлделер 10 млн құрайды , шамамен 1,4 млн АҚШ $ балама.
- 1992 жылы — 1,04 млн АҚШ $
- 2000 жылы — 0,9 млн АҚШ $
- 2003 жылы — 1,34 млн АҚШ $
- 2004 жылы — 1,46 млн АҚШ $
- 2005 жылы — 1,25 млн АҚШ $
- 2006 жылы — 1,45 млн АҚШ $
- 2007 жылы — 1,56 млн АҚШ $
- 2008 жылы — 1,25 млн АҚШ $
- 2009 жылы — 1,45 млн АҚШ $
- 2010 жылы — 1,5 млн АҚШ $
- 2011 жылы — 1,4 млн АҚШ $
- 2012 жылы — 1,2 млн АҚШ $
- 2015 жылы — 950 мың АҚШ $
- 2016 жылы — 1,1 млн АҚШ $
- 2017 жылы — 1,1 млн АҚШ $
- 2019 жылы — 1,1 млн АҚШ $.
2012 жылы Нобель сыйлығының мөлшері 20 пайызға азайды - $ 1,1 млн дейін. Мұндай шешім 2012 жылдың маусым айында Нобель фондының басшылары кеңесінде қабылданған болатын. Басшылықтың ойы бойынша аталған шара ұйымның капиталының ұзақ мерзімде сарқылуын тежеуге мүмкіндік береді.
Тарихы
1900 жылы Нобель қоры жасалды – бастапқы капиталы 31 млн швед кронынан тұратын дербес, тәуелсіз, мемлекеттік емес ұйым. 1969 жылдан бастап ынтасымен экономика бойынша да сыйлық сыйланатын болды. Одан кейін Нобель қоры номинация санын арттырмауды шешті.
Жыл сайын адам іс-әрекетінің келесі салалар бойынша жеткен жетістіктері үшін Нобель сыйлығы беріледі: Физика – 1901 жылдан бастап, Швеция Химия – 1901 жылдан бастап, Швеция Медицина және физиология – 1901 жылдан бастап, Швеция Экономика – 1969 жылдан бастап, Швеция Әдебиет – 1901 жылдан бастап, Швеция Әлемді қорғау – 1901 жылдан бастап, Норвегия
Нобель сыйлығының баламалары
Ғылымның көптеген салалары нобель сыйлығымен “қамтылмай” қалды. Нобель сыйлығының беделді және танымалдығына сәйкес, басқа салаларда ең беделді марапаттауды бейресми түрде Нобельдік деп атайды.
Математика және информатика
Алғашында Нобель математиканы сыйлық берілетін ғылым салаларының тізіміне қосты да, кейінірек оны әлем сыйлығымен алмастырып, сызып тастады. Анық себебі белгісіз; көбінесе оны швед математигінің атымен байланыстырады, сол уақыттағы швед математикасының озаты , оны Нобель үшін қайырымдылықты мазасыз сұрағандықтан жақтырмай қалған болатын. Екінші болжам бойынша Нобель жақсы көрген, ал ол Миттаг-Леффлерді таңдады. Сонымен қатар мынадай болжам да бар, Нобель сыйлықты тек адамзатқа нақты және көрнекті пайдасын тигізетін жетістіктерге бермек болған, ал математика жетістіктері, әлеуметтің көзқарасы бойынша, мұндайға жатпайды.
Математика бойынша нобель сыйлығының “баламалары” болып Филдстық сыйлық және жатады, информатика саласында – сыйлығы жатады.
Экономика
Бейресми түрде бұлай Альфред Нобельдің құрметіне экономикалық ғылымдағы сыйлықтарын атайды. Экономика саласы бойынша ең беделді сыйлық болып табылады. Нобель сыйлығымен марапаттау салтанаттарында берілетін басқа сыйлықтардан ерекшелігі, бұл сыйлыққа қаржы Альфред Нобельдің мұрасынан бөлінбейді, оның өсиетнамасында экономика аталған жоқ. Сондықтан, бұл сыйлықты “шынайы нобельдік” деп санау дискуссиялық сұрақ болып табылады. Бұл сыйлық 1969 жылы Швед Банкімен оның 300-жылдығына орай қабылданды. Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты 12 қазанда жарияланады; барлық сыйлықты беру салтанаты Стокгольмде жыл сайын 10 желтоқсанда өтеді.
Сыйлыққа сынау
Іс жүзіндегі өсиетнамаға сәйкессіздік
Нобель өсиетнамасы бойынша сыйлық берілетін жылы болған жаңалықтар, жетістіктер үшін сыйлық берілуі керек болған. Бұл іс жүзінде сақталмайды.
Табиғи-ғылымдық сыйлықтар
Көптеген ғалымдар олардың жаңалықтары мен ашылымдарына сыйлық берілу үшін “ уақыт сынағынан” өткенше, қайтыс болды. Сонымен қатар сыйлықтардың бір ғылыми мектептердің өкілдеріне берілетіні байқалды.
Қоғамдық сыйлықтар
XX ғасырдың басынан-ақ сыйлық лауреаттарының ресми сынақтарға сәйкестігі жөнінде сұрақ қарастырылды. Жекелеп алғанда, әдебиет бойынша Нобель сыйлығының лауреаттарының арасында бүкіләлемге танымал авторлармен қатар танымалдықты олардың қоғамдық және саяси іс-әрекеттерінің арқасында алған жазушылар да кездеседі. Әлемнің нобель сыйлығында да осындай жағдай бар, кейбір тұлғаларға (атап айтқанда Кофи Аннан, Ясир Арафат) берілуі халықтың түсініспеушілігін тудырды. Әдебиет бойынша номинациялар да сондай бір құпиялықпен қапталған, өйткені номинаттардың өздері қандай өзгеріс жасағандарын білмейді. Осылайша әлемдік МАҚ Ресейден Константин Кедров және Белла Ахмадуллина ақындарының номинациясы туралы ақпаратты жіберіп алды, бірақ ешкім ақындардың өздерінен номинацияға рұқсаттарын сұраған жоқ.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006. ISBN 9965-808-78-3
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- Нобель сыйлығының ақшалай баламасы. Анықтамалық
- Долларға швед кронының кросс-бағамы динамикасы. Анықтамалық Мұрағатталған 29 желтоқсанның 2010 жылы.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Nobel syjlyktary shvedshe Nobelpriset agylsh Nobel Prize zhyl sajyn әjgili gylymi zertteu revolyuciyalyk zhanalyktar nemese mәdeniet ne kogam damuyna zor үles kosatyn zhumystar үshin beriletin halykaralyk syjlyktardyn ishindegi en tanymaldarynyn biri Alfred NobelNobel syjlyktaryTүrli elderdin Nobel laureattarynyn sany 1895 zhyly kurylgan zhәne kelesi bes bagyttyn okilderine syjlyk berudi karastyratyn Alfred Nobeldin osietnamasyna sәjkes kurylgan әdebiet Shveciyada 1901 zhyldan beriledi fizika Shveciyada 1901 zhyldan beriledi himiya Shveciyada 1901 zhyldan beriledi fiziologiya nemese medicina Shveciyada 1901 zhyldan beriledi Bejbitshilik syjlygy bүkil әlemde bejbitshilikti kүshejtuge is әreketi үshin beriledi Norvegiyada 1901 zhyldan beriledi Sonymen katar Nobeldin osietnamasynan tys 1969 zhyldan bastap shved banktin bastamasymen ekonomika syjlygy beriledi Ol baska da Nobel zhүldelermen birdej sharttarda marapattaldy Bolashakta Nobel korynyn baskarma nominaciyalar sanyn kobejtpeu turaly sheshim kabyldady Қazirgi uakytta Nobel syjlygynyn shamasy 10 mln shamamen 1 05 mln euro nemese 1 5 mln shved kronyn kurajdy Әr laureattan Nobeldik memorialdyk dәris dep atalatyn soz aluy talap etiledi ol kejin Nobel korymen arnajy kolemde zhariyalanady Nobel syjlygynyn molsheri1900 zhyly zheke tәuelsiz үkimettik emes ujym retinde kuryldy onyn bastapky kapitaly 31 6 mln shved kronasyn agymdagy bagamen bul soma shamamen 1 65 mlrd kronaga ten kurady al agymdagy dollardyn bagamynyn 2012 zhyldyn zhazy turgysynan shamamen 250 mln Laureattarga tolengen syjlykakylar bagaly kagazdarmen zhasalgan mәmilelerdin pajyzy esebinen tolengen Birinshi syjlyktar 150 000 kronany 2009 zhylgy bagalar bojynsha 7 87 mln shved kronasy boldy Қazirgi uakytta 2009 kordyn kapitaly 3 mlrd 112 mln shved kronasyn shamamen 450 mln AҚSh dollary kurajdy al zhүldeler 10 mln kurajdy shamamen 1 4 mln AҚSh balama 1992 zhyly 1 04 mln AҚSh 2000 zhyly 0 9 mln AҚSh 2003 zhyly 1 34 mln AҚSh 2004 zhyly 1 46 mln AҚSh 2005 zhyly 1 25 mln AҚSh 2006 zhyly 1 45 mln AҚSh 2007 zhyly 1 56 mln AҚSh 2008 zhyly 1 25 mln AҚSh 2009 zhyly 1 45 mln AҚSh 2010 zhyly 1 5 mln AҚSh 2011 zhyly 1 4 mln AҚSh 2012 zhyly 1 2 mln AҚSh 2015 zhyly 950 myn AҚSh 2016 zhyly 1 1 mln AҚSh 2017 zhyly 1 1 mln AҚSh 2019 zhyly 1 1 mln AҚSh 2012 zhyly Nobel syjlygynyn molsheri 20 pajyzga azajdy 1 1 mln dejin Mundaj sheshim 2012 zhyldyn mausym ajynda Nobel fondynyn basshylary kenesinde kabyldangan bolatyn Basshylyktyn ojy bojynsha atalgan shara ujymnyn kapitalynyn uzak merzimde sarkyluyn tezheuge mүmkindik beredi Tarihy1900 zhyly Nobel kory zhasaldy bastapky kapitaly 31 mln shved kronynan turatyn derbes tәuelsiz memlekettik emes ujym 1969 zhyldan bastap yntasymen ekonomika bojynsha da syjlyk syjlanatyn boldy Odan kejin Nobel kory nominaciya sanyn arttyrmaudy sheshti Zhyl sajyn adam is әreketinin kelesi salalar bojynsha zhetken zhetistikteri үshin Nobel syjlygy beriledi Fizika 1901 zhyldan bastap Shveciya Himiya 1901 zhyldan bastap Shveciya Medicina zhәne fiziologiya 1901 zhyldan bastap Shveciya Ekonomika 1969 zhyldan bastap Shveciya Әdebiet 1901 zhyldan bastap Shveciya Әlemdi korgau 1901 zhyldan bastap Norvegiya Nobel syjlygynyn balamalary Ғylymnyn koptegen salalary nobel syjlygymen kamtylmaj kaldy Nobel syjlygynyn bedeldi zhәne tanymaldygyna sәjkes baska salalarda en bedeldi marapattaudy bejresmi tүrde Nobeldik dep atajdy Matematika zhәne informatika Algashynda Nobel matematikany syjlyk beriletin gylym salalarynyn tizimine kosty da kejinirek ony әlem syjlygymen almastyryp syzyp tastady Anyk sebebi belgisiz kobinese ony shved matematiginin atymen bajlanystyrady sol uakyttagy shved matematikasynyn ozaty ony Nobel үshin kajyrymdylykty mazasyz suragandyktan zhaktyrmaj kalgan bolatyn Ekinshi bolzham bojynsha Nobel zhaksy korgen al ol Mittag Lefflerdi tandady Sonymen katar mynadaj bolzham da bar Nobel syjlykty tek adamzatka nakty zhәne kornekti pajdasyn tigizetin zhetistikterge bermek bolgan al matematika zhetistikteri әleumettin kozkarasy bojynsha mundajga zhatpajdy Matematika bojynsha nobel syjlygynyn balamalary bolyp Fildstyk syjlyk zhәne zhatady informatika salasynda syjlygy zhatady Ekonomika Bejresmi tүrde bulaj Alfred Nobeldin kurmetine ekonomikalyk gylymdagy syjlyktaryn atajdy Ekonomika salasy bojynsha en bedeldi syjlyk bolyp tabylady Nobel syjlygymen marapattau saltanattarynda beriletin baska syjlyktardan ereksheligi bul syjlykka karzhy Alfred Nobeldin murasynan bolinbejdi onyn osietnamasynda ekonomika atalgan zhok Sondyktan bul syjlykty shynajy nobeldik dep sanau diskussiyalyk surak bolyp tabylady Bul syjlyk 1969 zhyly Shved Bankimen onyn 300 zhyldygyna oraj kabyldandy Ekonomika bojynsha Nobel syjlygynyn laureaty 12 kazanda zhariyalanady barlyk syjlykty beru saltanaty Stokgolmde zhyl sajyn 10 zheltoksanda otedi Syjlykka synauIs zhүzindegi osietnamaga sәjkessizdik Nobel osietnamasy bojynsha syjlyk beriletin zhyly bolgan zhanalyktar zhetistikter үshin syjlyk berilui kerek bolgan Bul is zhүzinde saktalmajdy Tabigi gylymdyk syjlyktar Koptegen galymdar olardyn zhanalyktary men ashylymdaryna syjlyk berilu үshin uakyt synagynan otkenshe kajtys boldy Sonymen katar syjlyktardyn bir gylymi mektepterdin okilderine beriletini bajkaldy Қogamdyk syjlyktar XX gasyrdyn basynan ak syjlyk laureattarynyn resmi synaktarga sәjkestigi zhoninde surak karastyryldy Zhekelep alganda әdebiet bojynsha Nobel syjlygynyn laureattarynyn arasynda bүkilәlemge tanymal avtorlarmen katar tanymaldykty olardyn kogamdyk zhәne sayasi is әreketterinin arkasynda algan zhazushylar da kezdesedi Әlemnin nobel syjlygynda da osyndaj zhagdaj bar kejbir tulgalarga atap ajtkanda Kofi Annan Yasir Arafat berilui halyktyn tүsinispeushiligin tudyrdy Әdebiet bojynsha nominaciyalar da sondaj bir kupiyalykpen kaptalgan ojtkeni nominattardyn ozderi kandaj ozgeris zhasagandaryn bilmejdi Osylajsha әlemdik MAҚ Resejden Konstantin Kedrov zhәne Bella Ahmadullina akyndarynyn nominaciyasy turaly akparatty zhiberip aldy birak eshkim akyndardyn ozderinen nominaciyaga ruksattaryn suragan zhok Tagy karanyzNobel komitetiDerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Ғylymtanu Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar ҒӨF EKO 2006 ISBN 9965 808 78 3 Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9 Nobel syjlygynyn akshalaj balamasy Anyktamalyk Dollarga shved kronynyn kross bagamy dinamikasy Anyktamalyk Muragattalgan 29 zheltoksannyn 2010 zhyly Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet