Керуен сарай парсы کاروان سرا kārwānsarā Азия құрлығында Оңтүстік Еуропада Қазақстан мен Кавказ елдерінде қалалар мен ке

Керуен сарай (парсы: کاروان‌سرا‎ [kārwānsarā]) — Азия құрлығында, Оңтүстік Еуропада, Қазақстан мен Кавказ елдерінде қалалар мен керуен жолдарының бойында ежелгі дәуір мен орта ғасырларда, ішінара жаңа дәуірде салынған аялдама, дамылдау орны.

Керуен сарай. The Russians in Central Asia: their occupation of the Kirghiz steppe and the line of the Syr-Daria : their political relations with Khiva, Bokhara, and Kokan : also descriptions of Chinese Turkestan and Dzungaria; by Capt. Valikhanof, M. Veniukof and others Russian travellers (London.1865) атты еңбектен

Маңызы

Керуен сарай тұрғызу ерте заманнан белгілі. Үлкен керуен жолдарының бойында («Ұлы Жібек жолы», т.б.) көптеп тұрғызылған. Керуен сарайлар, әсіресе, 7 ғасыр мен 19 ғасырдың аралығында халықаралық байланыс пен сауда-саттықтың дамуы әсерінен маңызды орын алды.
Керуендер сауда жолдарының дамуына, керуен жолдарының бойында үлкен қалалардың пайда болуына, осы қалалардың халықаралық сауда орнына айналып, қала халқының негізгі тіршілігі саудамен байланысты болуына негіз болды. Осындай жол торабындағы қалаларда керуендерді қабылдап, олардың сұраныстарын қамтамасыз етуде керуен сарайлардың орны өте маңызды болды. Керуен сарай алыс жолға керуен топтастыру, шеттен келген керуендерді қабылдау жұмыстарын атқарып, азығы мен малына арналған жем-шөптермен қамтамасыз ету қызметтерін көрсететін.
Керуен сарайда келген тауарлардың сұранысын, нарықтық бағасын анықтап, бір сөзбен айтқанда, биржалық, делдалдық қызмет атқарылып тұратын орын болғаны белгілі. Сонымен қатар, кедендік жұмыстар мен баж салығын жинайтын мемлекеттік ұйымдар да көбінесе керуен сарайда орналасатын болған. Осылайша керуен сарайлар көне заманнан қалыптасқан, кешенді қызмет көрсететін күрделі құрылым болып келді.

Түрлері

Керуен сарай. Орынбор, ХІХ ғ. Каразин Н.Н. Ухтомский Э.Э. Путешествие государя императора Николая ІІ на Вос-ток в 1890-1891 гг. (СПб., 1897) атты еңбектен

Керуен сарайдың екі түрі: төбесі жабық тұйық аулалы және төбесі ашығы бар.

Жабық түрі Кавказда (Арменияда) жиі кездеседі. Керуен сарайдың ортасында мал суаты, айналасында жолаушылар жайғасатын қонақ бөлмелер болған.
Екінші түрінде көлікті ортадағы тұйық алаңға жайғастырып, бір кейде бірнеше қабатты шағын бөлмелерге жолаушылар орналасатын болған. Кейбір жерлерде керуен сарай кешенді түрде (дамылдау, қонақ үйі, мешіт, асхана, т.б.) салынған. Керуен Сарайлар көп жағдайда қамал-қорғандармен қоршалып, немесе рабаттар мен ханакаларға жалғастырыла салынған.

Қазақ жеріндегі керуен сарайлар

Белеулі керуен сарайы. ХV ғасыр. Каспий қайраңы (тарих тағылымы) (Алматы: Жолдас және Ко, 2000) атты еңбектен

Қазақ жеріндегі орта ғасырдан белгілі Отырар, Сауран, Құлан, Түркістан, Тараз сияқты қалаларда керуен сарай болғаны ғылыми деректерде көрсетіледі. ХІХ ғасырда қазақ жерінде Бұқтырма, Қазалы, Кереку сияқты қалаларда Бұхара, Хиуа хандықтарымен, Үнді, Қытай, Ресей мемлекеттерімен халықаралық сауда-саттық қатынастарын реттейтін кеден орталықтары болғандығы және осымен байланысты үлкен керуен сарай болғаны белгілі. Сондай керуен сарайлардың біріне әрі қорған-сарайға Тараз қаласы жанындағы (археолог Т.К. Бәсенов зерттеген) жатқызуға болады.

Караван Сарай, , Иран
Буюк Хан, Никосия, Кипр
Асад Паша, Дамаск, Сирия

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том

Әдебиеттер

Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 году. Путевые заметки. СПб., 1868;
Смирнов Е. Сырдаринская область. СПб., 1887;
Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. 2-е изд. Оренбург, 1887;
Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области. Юридический быт. Т.1. Ташкент, 1889;
Смирнов А.П. Быт и нравы киргизов. 2-ое издание. Издание учрежденной по Высочайщему повелению Постоянной коммисий народных чтений. СПб., Типография Ф.Акиенфиева и И.Леонтьева, 1897. С. 26-27;
Материалы по киргизскому землепользованию. Сыр-Дарьинская область. Перовский уезд. Ташкент, 1912. С.97;
Материалы по киргизскому землепользованию. Сыр-Дарьинская область. Казалинский уезд. Ташкент, 1913;
Казахско-русские отношения в ХVІІІ-ХІХ веках (1771-1867 гг). Сборник документов и материалов. Алма-Ата: Наука, 1964. С.330, 452, 471;
Уалиханов Ш. Собрание сочинений в пяти томах. Том 4. Алма-Ата: Наука, 1985;
Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана в Великом Шелковом пути. А., 1998.

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Caravanserais

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

[2] Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том