Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жер сілкіну, жер сілкінісі (араб тілден ескірген сөз зілзала араб.: زلزال, ағылш. earthquake) — жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.
Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді. Оның туындауына және дамуына байланысты құбылыстарды сейсмикалық құбылыстар деп атайды.
Жерсілкіну түрлері мен басқа да сипаттамалары мен өзгешеліктері
Пайда болу тегіне қарай
Жерсілкіну жанартаулық, денудациялық және тектоникалық болып бөлінеді.
Жанартаулық жерсілкіну қазіргі жанартаулар әрекет ететін аудандарда дамыған.
таулы аудандардағы тау жынысы массаларының шатқалдарға құлауынан, жер асты қуыстары мен опырылуынан және ірі жылжымалардың ықпалынан туындайды.
литосфераның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады. Мұндай жерсілкіну — Жер қыртысында ұзынынан созылған жарылымдар жасайды. Жарылым қанаттары ығыстырушы жазықтық бойынша бір-бірімен салыстырғанда, лездік жылдамдықпен ығысуына байланысты, босанып шыққан энергия , яғни сейсмикалық толқындар түрінде жан-жаққа таралады.
Сейсмикалық толқындар таралуына қарай
Сейсмикалық толқындар қума, көлденең және болып үшке бөлінеді.
Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тау жыныстарының құрамына, құрылымына және физикалық жағдайына байланысты болады.
Қума толқындардың таралу жылдамдығы 5 – 6 км/с, көлденең толқындардікі 3 – 4 км/с.
Сейсмикалық толқындар туындатушы жарылымдардың ұзындығы бірнеше км-ден (1966 жылғы Ташкент жерсілкінуінде – 8 км) жүздеген км-ге (1960 жылғы Чилидегі жерсілкіну) дейін жетеді.
Ал 1957 жылғы Гобь Алтайындағы жерсілкінуде жалпы ұзындығы 700 км-дей жарылымдар жүйесі пайда болған.
Жер қыртысында немесе мантияның жоғары бөлігіндегі тау жыныстарының лездік қозғалысқа келуінен жер асты соққысы туындаған орынды жерсілкіну ошағы, ошақтың тереңдіктегі орнын гипоцентр, Жер бетіндегі проекциясында орналасқан ауданды эпицентр деп атайды.
Жер қойнауындағы орналасу тереңдігіне қарай
Жерсілкіну Жер қойнауындағы орналасу тереңдігіне қарай:
- Жер бетіне жақын (тереңдігі 10 км-ге дейін),
- орташа немесе қалыпты тереңдіктегі (10 – 60 км),
- аралық (60 – 300 км) және терең фокусты (300 км-ден терең) болып жіктеледі.
Ең көп тарағаны жақын және орташа (Ашғабадта жерсілкінудің тереңдігі 15 — 20 км, Ташкентте 5 — 10 км, 10 — 15 км болған) тереңдіктегі жерсілкінулер. Терең фокусты жерсілкіну өте аз тараған(, Тынық мұхиттың жағалауындағы жерсілкінудің гипоцентрі 600 — 700 км тереңдікке жеткен). Жерсілкіну гипоцентрі теңіз бен мұхиттардың астында да орналасады. Оларды теңіз сілкінуі деп атайды. Бұл құбылыстардың нәтижесінде цунами пайда болады.
Жерсілкіну ұзақтығы
Жерсілкіну ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше айға (кейде жылға) дейін созылады. Механикалық кернеу күшінің біртіндеп шығуына байланысты, жер асты дүмпулері қайталанып отырады. Әдетте, алғашқы күшті дүмпуден кейін, әлсіз дүмпулер тізбегі жалғасады. Оларды деп, ал дүмпу білінген уақыттың барлығын жерсілкіну кезеңі деп атайды. Афтершоктар негізгі дүмпуден соң 3 – 4 жыл бойы жалғасуы мүмкін. Мысалы, 1887 ж. Алматыдағы (Верный) жерсілкіну кезінде 600 дүмпу болғаны тіркелген. Жерсілкіну кезінде орташа есеппен 1×1024 – 1×1025 эрг энергия бөлінеді. Мысалы, Ашғабадта болған жерсілкінудің энергиясы – 1×1023 эрг, Моңғолиядағы Гобь Алтайында — 1×1024 эрг, Чилиде — 1×1024 эрг, Ташкентте — 1×1020 эрг, (Алматы) — 4×1024 эрг.
Жерсілкінудің өлшеу құралдары мен әдістері
Жерсілкіну үлкен апаттарға әкелетіндіктен оның қай жерде, қашан және күші қандай болатынын болжау өте маңызды мәселе.
Сейсмикалық есептеулер бойынша, орташа алғанда Жер шарында жылына 1 – 2 апатты (күші 10 балдан жоғары), 9 – 15 жойқын, 50 – 100 қиратушы, 300 – 500 өте күшті жерсілкіну болады.
Жерсілкіну, өте сезгіш аспаптар – сейсмографтармен жабдықталған сейсмикалық стансаларда зерттеледі.
Жерсілкінудің геологиялық жағдайларын зерттеу алдағы уақытта жерсілкіну болуы мүмкін аймақтарды және жерсілкіну болмайтын аймақтарды алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.
Осының негізінде сейсмикалық аудандау жүзеге асырылады.
Қазіргі кезде Жер шарының жасалып, басты екі сейсмикалық белдеу бөлінген:
- — Тынық мұхитының батыс және шығыс жағаларын айнала орналасқан.
Бұл белдеуге жас қатпарлы таулар (Альпі, Апеннин, Карпат, Кавказ, Гималай, Кордильерлер, Анд, т.б.), сондай-ақ, құрлықтардың су асты шеттерінің жылжымалы белдемдері (Тынық мұхитының батыс шеттері, Алеут , , Жапония, , Жаңа Зеландия, т.б. аралдар, Кариб, Кариб , т.б. теңіздер) кіреді.
Бұл белдеуде барлық жерсілкіну болатын ошақтардың 68%-ы орналасқан.
- — Еуразияның оңтүстік арқылы, батыста Португалия жағаларынан, шығыста Малайя аралдарына дейін созылады.
Бұл белдеуде жерсілкіну болатын ошақтардың 21%-і орналасқан.
Жерсілкіну ошақтарының белгілі бір географиялық аудандарда ғана орналасуы Жердің геологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты.
Қазіргі кезде жерсілкіну күшін бағалау үшін оның қирату әрекеті мен адамдардың психологиялық сезіміне тікелей бақылау арқылы түзілген 12 балдық қолданылады. Күшті жерсілкіну үлкен апат әкелетіндіктен, ол басқа табиғи құбылыстардың барлығынан қатерлі. Жерсілкіну қай аймақта болатынын болжау шешілгенімен, оның қашан және күші қандай болатыны әзірше толық шешімін тапқан жоқ.
Жерсілкінуді аңдар, жәндіктер мен үй жануарлары ерте сезетіндіктен, олардың мінез-құлқына қарап, бұл құбылысты болжауға болады.
Жерсілкінудің басқа да түрлері
Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне (кентас, мұнай, газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, , ірі су қоймаларын жасау, т.б.) байланысты мүмкіндігі де арта түсуде.
Дереккөздер
- Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
- Қазақ ұлттық энциклопедиясы
Тағы қараңыз
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zher silkinu zher silkinisi arab tilden eskirgen soz zilzala arab زلزال agylsh earthquake zher asty dүmpui kүshterinin әserinen Zherdin betki kyrtysynyn terbelui Zher silkinisin sejsmologiya gylymy zerttejdi Onyn tuyndauyna zhәne damuyna bajlanysty kubylystardy sejsmikalyk kubylystar dep atajdy Zher silkinu oshaktary 1963 1998 Tektonikalyk plitalardyn kozgaluy1906 zhyly AҚSh ta San Franciskoda bolgan katerli zhersilknisinin zardaptaryCunami bolyp otken ajmak source source source source source source Zhaponiyadagy zhersilkinis kezindegi tolkyndardyn Tynyk muhitynda taraluy 2011 Zhersilkinu tүrleri men baska da sipattamalary men ozgeshelikteriPajda bolu tegine karaj Zhersilkinu zhanartaulyk denudaciyalyk zhәne tektonikalyk bolyp bolinedi Zhanartaulyk zhersilkinu kazirgi zhanartaular әreket etetin audandarda damygan tauly audandardagy tau zhynysy massalarynyn shatkaldarga kulauynan zher asty kuystary men opyryluynan zhәne iri zhylzhymalardyn ykpalynan tuyndajdy litosferanyn zhekelegen bloktary ozara kozgalyska kelgende Zher kojnauynda uzak uakyt bojy zhinaktalgan mehanikalyk energiyanyn kyska merzimde shugyl bosanyp shyguyna bajlanysty bolady Mundaj zhersilkinu Zher kyrtysynda uzynynan sozylgan zharylymdar zhasajdy Zharylym kanattary ygystyrushy zhazyktyk bojynsha bir birimen salystyrganda lezdik zhyldamdykpen ygysuyna bajlanysty bosanyp shykkan energiya yagni sejsmikalyk tolkyndar tүrinde zhan zhakka taralady Sejsmikalyk tolkyndar taraluyna karaj Sejsmikalyk tolkyndar kuma koldenen zhәne bolyp үshke bolinedi Sejsmikalyk tolkyndardyn taralu zhyldamdygy tau zhynystarynyn kuramyna kurylymyna zhәne fizikalyk zhagdajyna bajlanysty bolady Қuma tolkyndardyn taralu zhyldamdygy 5 6 km s koldenen tolkyndardiki 3 4 km s Sejsmikalyk tolkyndar tuyndatushy zharylymdardyn uzyndygy birneshe km den 1966 zhylgy Tashkent zhersilkinuinde 8 km zhүzdegen km ge 1960 zhylgy Chilidegi zhersilkinu dejin zhetedi Al 1957 zhylgy Gob Altajyndagy zhersilkinude zhalpy uzyndygy 700 km dej zharylymdar zhүjesi pajda bolgan Zher kyrtysynda nemese mantiyanyn zhogary boligindegi tau zhynystarynyn lezdik kozgalyska keluinen zher asty sokkysy tuyndagan oryndy zhersilkinu oshagy oshaktyn terendiktegi ornyn gipocentr Zher betindegi proekciyasynda ornalaskan audandy epicentr dep atajdy Zher kojnauyndagy ornalasu terendigine karaj Zhersilkinu Zher kojnauyndagy ornalasu terendigine karaj Zher betine zhakyn terendigi 10 km ge dejin ortasha nemese kalypty terendiktegi 10 60 km aralyk 60 300 km zhәne teren fokusty 300 km den teren bolyp zhikteledi En kop taragany zhakyn zhәne ortasha Ashgabadta zhersilkinudin terendigi 15 20 km Tashkentte 5 10 km 10 15 km bolgan terendiktegi zhersilkinuler Teren fokusty zhersilkinu ote az taragan Tynyk muhittyn zhagalauyndagy zhersilkinudin gipocentri 600 700 km terendikke zhetken Zhersilkinu gipocentri teniz ben muhittardyn astynda da ornalasady Olardy teniz silkinui dep atajdy Bul kubylystardyn nәtizhesinde cunami pajda bolady Zhersilkinu uzaktygy Zhersilkinu uzaktygy birneshe sekundtan birneshe ajga kejde zhylga dejin sozylady Mehanikalyk kerneu kүshinin birtindep shyguyna bajlanysty zher asty dүmpuleri kajtalanyp otyrady Әdette algashky kүshti dүmpuden kejin әlsiz dүmpuler tizbegi zhalgasady Olardy dep al dүmpu bilingen uakyttyn barlygyn zhersilkinu kezeni dep atajdy Aftershoktar negizgi dүmpuden son 3 4 zhyl bojy zhalgasuy mүmkin Mysaly 1887 zh Almatydagy Vernyj zhersilkinu kezinde 600 dүmpu bolgany tirkelgen Zhersilkinu kezinde ortasha eseppen 1 1024 1 1025 erg energiya bolinedi Mysaly Ashgabadta bolgan zhersilkinudin energiyasy 1 1023 erg Mongoliyadagy Gob Altajynda 1 1024 erg Chilide 1 1024 erg Tashkentte 1 1020 erg Almaty 4 1024 erg Zhersilkinudin olsheu kuraldary men әdisteriSejsmograf Zhersilkinu үlken apattarga әkeletindikten onyn kaj zherde kashan zhәne kүshi kandaj bolatynyn bolzhau ote manyzdy mәsele Sejsmikalyk esepteuler bojynsha ortasha alganda Zher sharynda zhylyna 1 2 apatty kүshi 10 baldan zhogary 9 15 zhojkyn 50 100 kiratushy 300 500 ote kүshti zhersilkinu bolady Zhersilkinu ote sezgish aspaptar sejsmograftarmen zhabdyktalgan sejsmikalyk stansalarda zertteledi Zhersilkinudin geologiyalyk zhagdajlaryn zertteu aldagy uakytta zhersilkinu boluy mүmkin ajmaktardy zhәne zhersilkinu bolmajtyn ajmaktardy aldyn ala anyktauga mүmkindik beredi Osynyn negizinde sejsmikalyk audandau zhүzege asyrylady Қazirgi kezde Zher sharynyn zhasalyp basty eki sejsmikalyk beldeu bolingen Tynyk muhitynyn batys zhәne shygys zhagalaryn ajnala ornalaskan Bul beldeuge zhas katparly taular Alpi Apennin Karpat Kavkaz Gimalaj Kordilerler And t b sondaj ak kurlyktardyn su asty shetterinin zhylzhymaly beldemderi Tynyk muhitynyn batys shetteri Aleut Zhaponiya Zhana Zelandiya t b araldar Karib Karib t b tenizder kiredi Bul beldeude barlyk zhersilkinu bolatyn oshaktardyn 68 y ornalaskan Euraziyanyn ontүstik arkyly batysta Portugaliya zhagalarynan shygysta Malajya araldaryna dejin sozylady Bul beldeude zhersilkinu bolatyn oshaktardyn 21 i ornalaskan Zhersilkinu oshaktarynyn belgili bir geografiyalyk audandarda gana ornalasuy Zherdin geologiyalyk damu erekshelikterine bajlanysty Қazirgi kezde zhersilkinu kүshin bagalau үshin onyn kiratu әreketi men adamdardyn psihologiyalyk sezimine tikelej bakylau arkyly tүzilgen 12 baldyk koldanylady Kүshti zhersilkinu үlken apat әkeletindikten ol baska tabigi kubylystardyn barlygynan katerli Zhersilkinu kaj ajmakta bolatynyn bolzhau sheshilgenimen onyn kashan zhәne kүshi kandaj bolatyny әzirshe tolyk sheshimin tapkan zhok Zhersilkinudi andar zhәndikter men үj zhanuarlary erte sezetindikten olardyn minez kulkyna karap bul kubylysty bolzhauga bolady Zhersilkinudin baska da tүrleriҚazirgi kezde adamnyn tabigi ortaga aukymdy әser etuine kentas munaj gaz ben zher asty sularyn kop molsherde aluy iri su kojmalaryn zhasau t b bajlanysty mүmkindigi de arta tүsude DerekkozderRussko kazahskij tolkovyj geograficheskij slovar Pod obshej redakciej akademika AN KazSSR prof S K Kenesbaeva i kandidata filol nauk A A Abdrahmanova Alma Ata Izd vo Nauka 1966 str 204 Akademiya nauk Kazahskoj SSR Institut yazykoznaniya Sektor fizicheskoj geografii Sostaviteli Zh Aubakirov S Abdrahmanov K Bazarbaev Қazak ulttyk enciklopediyasyTagy karanyzZher silkinu oshagyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet