Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қабылан (лат. Acinonyx jubatus) — сүтқоректілер класы, мысық тұқымдасына жататын аң.
| Қабылан Қазбалық ауқымы: Late to Recent | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
 () | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Acinonyx jubatus (, 1775) | ||||||||||||||
| Acinonyx venator , 1828 (= Felis jubata, , 1775) by monotypy | ||||||||||||||
 Қабылан ареалы |
Африка, Орта Азия және Үндістанда таралған. Қазақстанда 18-ғасырдың аяғы — 19-ғасырдың басында Каспий мен Арал теңіздерінің аралығындағы шөлді аймақта тіршілік еткен. 20-ғасырдың 50-жылдары сирек болса да, Үстірт пен Маңғыстау түбегінде кездесіп қалып жүрді.
Қабыланның дене бітімі ұзынша, тұрқы 120 — 150 см, құйрығының ұзындығы 60 — 75 см. Қалың, қысқа, сарғылт түсті түгінің үстінде қара дақтар болады. Қабылан тропиктік және субтропиктік аймақтардағы ормандарда, тау беткейлерінде, жазық далалар мен саваннада, өзен бойындағы тоғайларда тіршілік етеді. Ағаш басына, жартастарға тез өрмелеп шығады. Қабылан тұяқты аңдарды (газель, арқар, т.б.) қуып жүріп аулайды. Оның жылдамдығы 100 км/сағ-қа дейін жетеді. Ол жер бетінде жасайтын сүрқоректілердің арасында ең тезі болып саналады. Жоғары жылдамдығында қабылан қадамдары жылқыныкіндей шамамен 7 метрге дейін жетеді.
Желтоқсан — қаңтар айларында ұйығып, 90 — 95 күннен кейін 2 — 4 күшік табады. Қабыландар қолға тез үйренетін жыртқыш, сондықтан хайуанаттар саябағында ұстауға бейім аң. Терісі бағалы, кезінде өте көп ауланған. Қазір қабыландар жылдан-жылға санының азаюына байланысты қорғауға алынып, Халықаралық табиғат қорғау одағы мен Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
Статус
I-шы санат. Жойылып бара жатқан түр. ХТҚО-ң Қызыл кітабына тіркелген.
Генофондын сақтау үшін таксонның маңызы
Монотиптік турыстың бірден-бір түрі. Түрді сақтап қалудың бірден-бір жолы – оны өсіретін питомник құру.
Таралуы
ХVІІІ-XX-ғысырдың ортасында қабылан Каспий теңізінің шығыс жағалауында және Арал теңізіне шектесіп жатқан щөлдерде сирек те болса мекендеді. 1947 ж. Екі қабылынды Үстіртің батыс шыңынан, ал 1949 ж. Екі аңды Маңғыстаудағы Ақтау тауынан ұстаған. Олардың біреуінің терісі ҚР БҒМ Зоология институтының жиынтығында сақтаулы, ал екіншісінен Атырау облыстың мұражайға тұлып жасалған 1947-1964 жылдары бұл аймақтан 16 аңның ұстаялғаны белгілі . Снңғы 45 жылды Маңғыстау облысынан бұл жыртқыштың кездесуі жойында дәл деректер жоқ, бірақ қыбыландардың өздерінің және іздерінің кездесілері жайында, 1976 жылы және тіпті XX ғасындың 80-90-шы жылдарында, әртүрлі адамдардың тексерілмеген хабарламалары бар.
Мекендейтін жерлері
Қабылан әртүрлі типтегі шөлдерде мекендейді Шөлді жерлердегі таулардың етектерінде, құз-шыңдарында кездеседі.
Саны
Деректер жоқ. Қазақстанда кездеспеуі мүмкін. Бірен-саран жыртқыш Солтүстік-батыс |Түркменстанда сақталуы мүмкін. 1992-1993 жылдары осында ауданында қабылан түйені жарып, содан соң қақпанға түскен.
Негізгі шектеуші факторлар
Қабылан санының барлық таралу аймағында өте шапшаң төмендеуі шөлді аудандарды игеру, осыған орай ондағы тұяқты жануарлардың, негізінен қарақұйрықтың жойылуы болып табылады және қасқырлардың қабыланды тікелей қудалау әсерін тигізді. Оны әсіресе геологиялық және басқа экспедициялардың адамдары күшті автотранспорт және тіпті автотранспорт – тікұшақтар, жеңіл ұшақтар пайдаланып аулау арқылы да жойды.
Биологиялық ерекшеліктері
Қазақстанда қабылан негізінен қарақұйрыққа, ақбөкенге, жабайы қойға және басқа да тұяқты жануарға шабуыл жасайды. Хайуанаттар парктерінде ол тәулігіне 2.8-3.3 кг ет жейді. Жыныстық жағынан үшінші-төртінші жылда жетіледі. Күйге түсу созылмалы, бірақ жиі желтоқсан-қаңтарда жүреді. Буаздылық 90-95 күнге созылады. 2-4 марқау туады. Қолда ұстағанды қабыландар 15 жылдай өмір сүрген.
Қолда өсіру
Қолға оңай үйренеді, мінез-құлығы жуас әрі басқа жануарлармен тез жұғысып кетеді. Хайуанаттар парктерінде көбееді.
Қабылданған қорғау шаралары
Қабылан әруақытта және бар жерде қорғауда алынған СИТЕС. Конвенциясының І Қосымшасына тіркелген. Қабылан тіршілік етуге мүмкін жерлерде Үстірт және Қабыланқыр қорығтары ашылған.
Қорғауды керек ететін шаралар
Қабыланды Үстірт қорығында қолда өсіруді жолға қою.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Маңғыстау облысында бар ма, жоқ па анықтау
Дереккөздер
- Bauer, H., Belbachir, F., Durant, S., Hunter, L., Marker, L., Packer, K. & Purchase, N. (2008). Acinonyx jubatus. In: 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 9 қазан 2008.
- “Гиннес рекордтар кітабы 2013”
- “Балалар Энциклопедиясы”, V-том
- Бекенов, 1996; 2. Ишадов, Имамбердыев, Садыков, 1999.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қabylan lat Acinonyx jubatus sүtkorektiler klasy mysyk tukymdasyna zhatatyn an Қabylan Қazbalyk aukymy Late to Recent Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy FelidaeTegi Tүri A jubatusAcinonyx jubatus 1775 Acinonyx venator 1828 Felis jubata 1775 by monotypyҚabylan arealy Afrika Orta Aziya zhәne Үndistanda taralgan Қazakstanda 18 gasyrdyn ayagy 19 gasyrdyn basynda Kaspij men Aral tenizderinin aralygyndagy sholdi ajmakta tirshilik etken 20 gasyrdyn 50 zhyldary sirek bolsa da Үstirt pen Mangystau tүbeginde kezdesip kalyp zhүrdi Қabylannyn dene bitimi uzynsha turky 120 150 sm kujrygynyn uzyndygy 60 75 sm Қalyn kyska sargylt tүsti tүginin үstinde kara daktar bolady Қabylan tropiktik zhәne subtropiktik ajmaktardagy ormandarda tau betkejlerinde zhazyk dalalar men savannada ozen bojyndagy togajlarda tirshilik etedi Agash basyna zhartastarga tez ormelep shygady Қabylan tuyakty andardy gazel arkar t b kuyp zhүrip aulajdy Onyn zhyldamdygy 100 km sag ka dejin zhetedi Ol zher betinde zhasajtyn sүrkorektilerdin arasynda en tezi bolyp sanalady Zhogary zhyldamdygynda kabylan kadamdary zhylkynykindej shamamen 7 metrge dejin zhetedi Zheltoksan kantar ajlarynda ujygyp 90 95 kүnnen kejin 2 4 kүshik tabady Қabylandar kolga tez үjrenetin zhyrtkysh sondyktan hajuanattar sayabagynda ustauga bejim an Terisi bagaly kezinde ote kop aulangan Қazir kabylandar zhyldan zhylga sanynyn azayuyna bajlanysty korgauga alynyp Halykaralyk tabigat korgau odagy men Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen StatusI shy sanat Zhojylyp bara zhatkan tүr HTҚO n Қyzyl kitabyna tirkelgen Genofondyn saktau үshin taksonnyn manyzyMonotiptik turystyn birden bir tүri Tүrdi saktap kaludyn birden bir zholy ony osiretin pitomnik kuru Taraluy source source source source source source source source Қabylannyn zhүgiruin arnajy tүsirilgen derekti video HVIII XX gysyrdyn ortasynda kabylan Kaspij tenizinin shygys zhagalauynda zhәne Aral tenizine shektesip zhatkan sholderde sirek te bolsa mekendedi 1947 zh Eki kabylyndy Үstirtin batys shynynan al 1949 zh Eki andy Mangystaudagy Aktau tauynan ustagan Olardyn bireuinin terisi ҚR BҒM Zoologiya institutynyn zhiyntygynda saktauly al ekinshisinen Atyrau oblystyn murazhajga tulyp zhasalgan 1947 1964 zhyldary bul ajmaktan 16 annyn ustayalgany belgili Snngy 45 zhyldy Mangystau oblysynan bul zhyrtkyshtyn kezdesui zhojynda dәl derekter zhok birak kybylandardyn ozderinin zhәne izderinin kezdesileri zhajynda 1976 zhyly zhәne tipti XX gasyndyn 80 90 shy zhyldarynda әrtүrli adamdardyn tekserilmegen habarlamalary bar Mekendejtin zherleriҚabylan әrtүrli tiptegi sholderde mekendejdi Sholdi zherlerdegi taulardyn etekterinde kuz shyndarynda kezdesedi SanyDerekter zhok Қazakstanda kezdespeui mүmkin Biren saran zhyrtkysh Soltүstik batys Tүrkmenstanda saktaluy mүmkin 1992 1993 zhyldary osynda audanynda kabylan tүjeni zharyp sodan son kakpanga tүsken Negizgi shekteushi faktorlarҚabylan sanynyn barlyk taralu ajmagynda ote shapshan tomendeui sholdi audandardy igeru osygan oraj ondagy tuyakty zhanuarlardyn negizinen karakujryktyn zhojyluy bolyp tabylady zhәne kaskyrlardyn kabylandy tikelej kudalau әserin tigizdi Ony әsirese geologiyalyk zhәne baska ekspediciyalardyn adamdary kүshti avtotransport zhәne tipti avtotransport tikushaktar zhenil ushaktar pajdalanyp aulau arkyly da zhojdy Biologiyalyk erekshelikteriҚazakstanda kabylan negizinen karakujrykka akbokenge zhabajy kojga zhәne baska da tuyakty zhanuarga shabuyl zhasajdy Hajuanattar parkterinde ol tәuligine 2 8 3 3 kg et zhejdi Zhynystyk zhagynan үshinshi tortinshi zhylda zhetiledi Kүjge tүsu sozylmaly birak zhii zheltoksan kantarda zhүredi Buazdylyk 90 95 kүnge sozylady 2 4 markau tuady Қolda ustagandy kabylandar 15 zhyldaj omir sүrgen Қolda osiruҚolga onaj үjrenedi minez kulygy zhuas әri baska zhanuarlarmen tez zhugysyp ketedi Hajuanattar parkterinde kobeedi Қabyldangan korgau sharalaryҚabylan әruakytta zhәne bar zherde korgauda alyngan SITES Konvenciyasynyn I Қosymshasyna tirkelgen Қabylan tirshilik etuge mүmkin zherlerde Үstirt zhәne Қabylankyr korygtary ashylgan Қorgaudy kerek etetin sharalarҚabylandy Үstirt korygynda kolda osirudi zholga koyu Zertteu үshin usynystarMangystau oblysynda bar ma zhok pa anyktauDerekkozderBauer H Belbachir F Durant S Hunter L Marker L Packer K amp Purchase N 2008 Acinonyx jubatus In 2008 IUCN Red List of Threatened Species Downloaded on 9 kazan 2008 Ginnes rekordtar kitaby 2013 Balalar Enciklopediyasy V tom Bekenov 1996 2 Ishadov Imamberdyev Sadykov 1999 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet