Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Батыс-Алтай мемлекеттік табиғи қорығы — Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөлігінде Шығыс Қазақстан облысының Риддер (), , Глубокое (Орталық кеңсе-үй-жайы Глубокое ауданының Риддер қаласында орналасқан) аудандарының аумағында Поперечное ауылының оңтүстік-шығысында табиғатты пайдаланудан алынып қойылған жерлерде орналасқан. Батыс Алтай қорығының аудандастырылуы Оңтүстік-Cібір тау елдерінің Алтай провинциясына жатады. Қорықтың ландшафтық кешеніне Иванов (2800 м), Холзун (2500 м), Көксін (2300 м), Тигирецк (2300 м), Линейск (1600 м), Уба (2067 м), Үлбі (2000 м) жоталарының таулы жер бедерлерінің бөлігі қосылады.
| Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы | |
| ХТҚО санаты — Ia (Қатаң табиғи резерват) | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Ауданы | 86 122 га |
| Құрылған уақыты | 3 шілде 1992 жыл |
| Басқаратын ұйым | ҚР АШМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті |
| Сайты | http://www.goldenaltay.kz/kz/ |
| Орналасуы | |
| 50°22′00″ с. е. 83°57′00″ ш. б. / 50.36667° с. е. 83.95000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 50°22′00″ с. е. 83°57′00″ ш. б. / 50.36667° с. е. 83.95000° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Ел |  Қазақстан |
| Аймақ | Шығыс Қазақстан облысы |
| Lua error Module:Wikidata/media ішіндегі 4 жолында: attempt to concatenate local 'value' (a nil value). | |
Қорықтың жануарлар дүниесін тайгалық жануарлар: бұлан, марал, елік, құдыр, қоңыр аю, құну, сілеусін, бұлғын, сасық күзен, аққалақ, қара күзен, кәмшат, тиін, шұбар тышқан, суыр, түлкі және әртүрлі кеміргіштер құрайды.
Құстар әлемі алдын ала алынған деректер бойынша 100 аса түрден тұрады. Олардың ішінде Қызыл кітапқа енгізілген: қара дегелек, , бүркіт, бар.
Әкімшілік жағдайы
мемлекеттік табиғи қорығының кеңсесі Қазақстан Республикасы, Шығыс Қазақстан облысы, , , 10-үйде орналасқан.
Табиғат жағдайы
физикалық-географиялық сипаттамасы Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөлігінде Шығыс Қазақстан облысының Риддер (Лениногор), Зырян, Глубокое (Орталық кеңсе-үй-жайы Глубокое ауданының Риддер қаласында орналасқан) аудандарының аумағында Поперечное ауылының оңтүстік шығысында табиғатты пайдаланудан алынып қойылған жерлерде орналасқан. Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аудандастырылуы Оңтүстік-сібір тау елдерінің Алтай провинциясына жатады. Қорықтың ландшафтық кешеніне (2800 м), Холзун (2500 м), (2300 м), (2300 м), (1600 м), Уба (2067 м), Үлбі (2000 м) жоталарының таулы жер бедерлерінің бөлігі қосылады.
Жер бедерінің формасы шығу тегі жағынан тектоникалық, мұздықты және сулы-эрозиялы болып келеді, құрамына сулы алқаптар, тау арасындағы қазаншұңқырлар, алқап тәрізді төмендеулер, сусыма тастар, жартастар, қорымдар, тасты өзендер кіреді. Жоталардың үсті пенепленденген жазық тәрізді, ал кейбір аудандардың құрылу ерекшеліктерін кар, трог, , сондай-ақ таңғажайып жасайтын гранит қалдықтарына ( - , ) қарап анықтаған. Барлық жоталар көркем өзен алқаптарымен бөлінген.
Қорық аумағына өзендердің тарамдалған гидрологиялық жүйесі, мұзды көлдер, бұлақтар, бастаулар, биік таулы батпақтар (Алтайдағы ең ірі батпақ – Гульбище батпағының ұзындығы 6 км, ені 2 км). Қорық аумағында ағатын өзендер: Қара және , , , және тағы басқалары Ертістің Карск теңізіне құятын жоғарғы бассейніне жатады. қорық аумағынан тыс жерде Батыс Алтайдағы Ертістің саласы болып табылатын Уба өзеніне барып құйылады. Өзендер көбінесе таудың еріген суымен қоректенеді (40-70%).
Қорық аумағының гидрологиялық жүйесін табиғи қалпында сақтау - жалпы ауданның қалыпты гидрологиялық режимін қамтамасыз ететін негізгі жағдай.
Таулы тайганың құрамына өсімдіктердің жоғарғы белдеуіне жататын: күңгіот қылқанды аралас ормандар, альпі және субальпі шалғындары, тундра белдеуі. Батыс Алтайдағы ормандардың орман өсіруші мамандар анықтаған 25 түрінің 16-сы қорық аумағында кездеседі. Қорықтың климаты географиялық жағдай мен жер бедеріне байланысты. Қорық Азия материгінің ең түкпірінде орманды, далалы, шөлді табиғи-климаттық аймақтардың түйіскен жерінде; Оңтүстік Сібір және Орта Азияның әр түрлі таулы аймақтарында, Батыс Сібірдің байтақ жазықтық кеңістігінде, Қазақстан мен Орта Азияның далалары мен шөлдерінде орналасқан. Қорықтың мұхиттан және ашық теңіздерден алыс жатуы оның климатының континентальды болуына, ауа температурасының жылдық ғана емес тіпті күндік деңгейінің құбылмалығына негіз болады. Жазғы маусымда цельсия бойынша +18+24 градус жанға жайлы ауа-райы жиірек болады. Аязсыз күндер 90 күнге дейін созылады. Қыс 220-240 күнге дейін болады. Қаңтардағы орташа температура цельсия бойынша -17-28 градус. Қар жамылғысының биіктігі 1,5-2.0 метрге дейін, кейде 3-4 метрге дейін жетеді.
Көктемде қар жылдам ериді, көшкін жүруі, қардың опырылуы жиірек байқалады. көлінің ауданында жылына 1600-2000 мм-ге дейін қар түседі, кейде одан да көп, 3000 мм-ге дейін жетеді. Жалпы қорық аумағында жауын-шашынның деңгейі бірқалыпты десе де болады.
Аумақтың климаты континентальды жағдайда қалыптасады, бірақ тауда ауа температурасының төмендеуі мен жауын-шашынның, әсіресе, мұхитынан келетін ауа массасы үшін ашық батыс және солтүстік-батыс беткейлерде көп болуына байланысты - бұл аудандар анағұрлым ылғалды болып келеді. Сондай-ақ таулы жер бедері атмосфералық ауа айналымы процесінің дамуына әсер етеді және теңіз деңгейінің биіктілігіне, жер қыртысының формасына, беткейлердің экспозициясына және жер беті жамылғысының сипатына қарай өзгеріп отыратын климат жағдайларының әртүрлілігін тудырады. Тауда қалыптасатын ауа массасы өзінің сипаты жағынан жанаса орналасқан жазықтың ауа массасынан қатты ерекшеленеді.
Бұл аумақта жауын-шашынның күшеюін туғызатын фронтальды бөліктердің шиеленісуі болады. Тауаралық қазаншұңқырлармен және кең тауаралық ойпаттармен ауа массасы өздерімен бірге қалың жауын-шашын ала келіп, таудың алыс түкпірлеріне енеді. Әсіресе бұл тұрақсыз атлантикалық ауа массасының енуі кезінде байқалады. Ауа массалары өз жолдарында тау беткейлерімен кезігіп, салқындайды, және бұл да жауын-шашын тудырады. Жер бетінің әртүрлі жамылғысы (шалғын, орман, шабындық және т.б.) жергілікті ылғал айналымын қалыптастыратын конвективті процестерді тудырады, бұл да өз кезегінде жауын-шашынды көбейтеді. Жыл маусымдарына қарай ауа айналымы процестері де әртүрлі. Суық кезеңдерде бұл жердің климатында азия антициклонының батыс сілемдерінің суық, бұлты аз, жауын-шашыны жоқ деуге болатын бірнеше күн бойы сақталатын ауа-райының әсері білінеді. Ылғалдылығы аз солтүстік-батыс және солтүстік арктикалық ауа массасының енуі байқалады. Жылы маусымдарда батыс және солтүстік-батыс бағыттағы циклондардың енуі басым болады, онымен атмосфералық шептердің өтуі байланысты. Ауа-райының фронтальды түрінде әдетте бұлттылық қалыңдай түседі, ал фронтальды бөлік тау жоталарына жақындаған кезде жауын- шашан болады және желдің жылдамдығы арта түседі. Жазда континенталды процестер күшейе түседі, бұл нөсер жауындар мен ақ жауындардың көбеюіне әкеп соғады. Ауаның тиімді температурадағы жоғарғы ылғалдылығы қорықта тайганың қалыптасуын қамтамасыз етіп, орман және шалғын өсімдіктерінің пәрменді дамуына қолайлы жағдай туғызады.
Қорықтың өсімдіктер әлемі, сирек кездесетін және аса бағалы түрлер
Қорықтың - -тайгалы сипатта болады және , , , , кіреді. Ормандар түзілімдердің 3 сыныбына жатады: жапырақты, күлгртқылқанды, ақшыл қылқанды ормандар. Жапырақты ормандар ағашы кесілген жерлер мен өртеңдерде қалыптасады. Ақшыл қылқанды ормандар үзік-үзік болып негізінен құрғақ беткейлерде кездеседі. Қорық аумағына күңгіртқылқанды тайга тән.
Алдын-ала жүргізілген бағалау бойынша қазіргі күні Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығында Алтай ботаникалық бағының жетекші ғылыми қызметкері биология ғылымдарының кандидаты Юрий Андреевич Котуховтың сипаттауы бойынша 800 түрден аса өсімдік өседі. Оның ішінен 45 түр - бұл сирек кездесетін, құрып бара жатқан және жергілікті түр, ал мына 16 түр енгізілген: 1. Сібір қандығы 2. Сафлор тәрізді рапонтикум 3. Ұсақ торлы жуа 4. Ірі гүлді шолпанкебіс 5. Нағыз шолпанкебіс 6. Телпек сүйсін 7. Алтай рауғашы 8. Алтай гимноспермиумы 9. Қызғылт семізот 10. Алтай суықшөбі 11. Алтай қасқыржидегі 12. Қылтанды дәлен 13. Еуропа орманоты 14. Су қазанақ 15. Ұсақ жемісті мүкжидек 16. Таңдамалы плаун (сушырмауық)
Сондай-ақ көптеген бағалы дәрілік шөптер өседі: қызғылт семізот – золотой корень, сафлор тәрізді левзей – маральи корень, шай тиынтағы - белошный корень, кәдімгі сәлдегүл (таушымылдық) - пион Марьин корень, ұсақ торлы жуа - черемша, колба және көптеген басқа өсімдіктер.. Қорық аумағында реликті (көне) қарағайлы ормандар - сібір самырсын қарағайы немесе сібір қарағайы - орналасқан, бұл қорық қорғайтын және күзететін өсімдіктер әлемінің ішіндегі қорықтың негізгі байлығы.
Қорықтың жануарлар дүниесі, сирек кездесетін және аса бағалы түрлер
Қорықтың жануарлар дүниесін тайгалық жануарлар: бұлан, марал, елік, құдыр, қоңыр аю, құну, сілеусін, бұлғын, сасық күзен, аққалақ, қара күзен, кәмшат, тиін, шұбар тышқан, суыр, түлкі және әртүрлі кеміргіштер құрайды. Құстар әлемі алдын ала алынған деректер бойынша 100 аса түрден тұрады. Олардың ішінде Қызыл кітапқа енгізілген: қара дегелек, тундра шілі, бүркіт, аққұйрық субүркіт бар.
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы – бірегей табиғат туындысы және оны қорғау ұлттық және жалпымемлекеттік міндет. Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағы табиғатты пайдаланудан алып қойылған жерлерде орналасқан. Бұрын бұл жерлер қорғауға алынып қойылғанға дейін қатты тозып кеткен еді: осы жерлерде басты мақсатқа пайдалану үшін ағаш кесулер және аң терісін дайындау кәсіпшілігі жүргізілген болатын. Қорық аумағы арқылы Ресей мен байланыстыратын орман тасуға арналған жол өтеді. Осы жолмен кесілген ағаш тиелген машшиналар тізбегі жүреді. 2002 жылдан 2004 жылға дейін « жолын салу туралы шешім шығарды. Қорық жерінің 87 га алынып қойылды. Және де қорық аумағы екіге бөлініп қалды. Қорық аумағын кесіп өтетін 22 км жолды жүріп өткенше бірталай көз қызықтырып еліктіретін нәрселерді байқайсыз.
Бір кездері қорық беткейлері мүлдем жалаңаштанып қалған болатын, ал оларды қалпына келтіру - табиғи қалпына келуіне жағдай жасау жаңа-жаңа қолға алынуда. Қорық аумағындағы тау беткейлерінің тым тік болуы, сондай-ақ өте алмайтын бақпақты болуы, қорық ормандарын мүлдем құрып кетуден сақтап қалды.
Адамдардан жапа шеккен жаралы табиғат жарасын емдеп, бұрынғы сұлулығы мен байлығын қалпына келтіруге тырысуда. Қазіргі кезде орман жапқан жердің жалпы құрамы 12,5 мың га жерді құрайды (бұл қорық ауданының 20 %). Негізгі орман құрайтын ағаш түрлері:
- қылқанжапырақты ағаштар: самырсын қарағайы, майқарағай, балқарағай, шырша, қарағай;
- жапырақты ағаштар: қайың, көктерек, терек, шетен.
Көлемі бойынша самырсын қарағайлы ормандар бірінші орын алады - 3184 га, майқарағайлы орман - 2353 га, шыршалы ормандар - 1169 га.
Ғылыми зерттеулер
Қазіргі кезде табиғат процестеріне ұзақ мерзімді қадағалау жүргізілуде - «Табиғат жылнамасы» жазылады. Қорықта 10 жыл бойы табиғи кешендерге - компоненттерге түгендеу жүргізілмеген, қорықтың эталонды экологиялық жүйесі және шектес аумақтардағы ұқсастықтар анықталмаған. Қорықтың өсімдіктіктер мен жануарлар дүниесіне түгендеу жүргізілмеген, қорық аумағы мен оған шектес жатқан аудандардың генофонды мен экологиялық жүйесін сақтау мен қалпына келтіруге бағытталған ғылыми ұсыныстар әзірленбеген. Іс жүзінде қорықта тіркелген барлық ғылыми жұмыстарды Алтай ботаникалық бағының (Риддер қаласы) жетекші ғылыми қызметкері Юрий істеген және Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының ғылым бөліміне тегін берілген.
Tабиғат қорғау бойынша оқу-ағарту жұмыстары, тынығу мен туризм
Мұражай қаржы жағынан қиыншылық көріп отыр. Ол 2000 жылы ғана құрылған. Мұражайды құрастыруға қаржы жоқ. Туризм де әлі даму сатысында.
Басқарылуы
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының құрылымы:
- Басшылық - – бас мемлекеттік инспектор;
- Ғылым жөнінде директордың орынбасары – бас мемлекеттік инспектордың орынбасары;
- – Бөлім бастығы - мемлекеттік инспектор;
- Мемлекеттік инспекторлар;
- Ғылым, ақпарат, мониторинг бөлімі - Бөлім бастығы - мемлекеттік инспектор;
- Мемлекеттік инспекторлар;
- Экологиялық оқу-ағарту және туризм бөлімі - Бөлім бастығы - мемлекеттік инспектор; Мемлекеттік инспекторлар;
- Қаржы және ұйымдастыру жұмысы бөлімі – – бас ; Мамандар.
мемлекеттік табиғи қорығында 2003 жылғы наурыздағы жағдай бойынша 32 адам тіркелген. Қорықтың барлық аумағы инспекторлық қарау аймақтарына бөлінген. Әр аймақ мемлекеттік инспекторларға бекітіліп берілген. Қорық аумағын қорғау жұмыстарына күзет қызметі бөлімінің бастығы басшылық етеді.
Сілтеме
- http://www.akimvko.gov.kz/nature4c.htm
- http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/library2/1_kazakhstan/kr/dostoprimecg_ti/zapovedniki/article/zpz&lang=kk
- http://jagrafia.ucoz.kz/load/aza_eli/batys_altaj_oryy/7-1-0-256
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Batys Altaj memlekettik tabigi korygy Kendi Altajdyn soltүstik batys boliginde Shygys Қazakstan oblysynyn Ridder Glubokoe Ortalyk kense үj zhajy Glubokoe audanynyn Ridder kalasynda ornalaskan audandarynyn aumagynda Poperechnoe auylynyn ontүstik shygysynda tabigatty pajdalanudan alynyp kojylgan zherlerde ornalaskan Batys Altaj korygynyn audandastyryluy Ontүstik Cibir tau elderinin Altaj provinciyasyna zhatady Қoryktyn landshaftyk keshenine Ivanov 2800 m Holzun 2500 m Koksin 2300 m Tigireck 2300 m Linejsk 1600 m Uba 2067 m Үlbi 2000 m zhotalarynyn tauly zher bederlerinin boligi kosylady Batys Altaj memlekettik tabigi korygyHTҚO sanaty Ia Қatan tabigi rezervat Zhalpy maglumatAudany86 122 gaҚurylgan uakyty3 shilde 1992 zhylBaskaratyn ujymҚR AShM Orman sharuashylygy zhәne zhanuarlar dүniesi komitetiSajtyhttp www goldenaltay kz kz Ornalasuy50 22 00 s e 83 57 00 sh b 50 36667 s e 83 95000 sh b 50 36667 83 95000 G O Ya Koordinattar 50 22 00 s e 83 57 00 sh b 50 36667 s e 83 95000 sh b 50 36667 83 95000 G O Ya T El ҚazakstanAjmakShygys Қazakstan oblysyBatys Altaj memlekettik tabigi korygyBatys Altaj memlekettik tabigi korygyLua error Module Wikidata media ishindegi 4 zholynda attempt to concatenate local value a nil value Қoryktyn zhanuarlar dүniesin tajgalyk zhanuarlar bulan maral elik kudyr konyr ayu kunu sileusin bulgyn sasyk kүzen akkalak kara kүzen kәmshat tiin shubar tyshkan suyr tүlki zhәne әrtүrli kemirgishter kurajdy Қustar әlemi aldyn ala alyngan derekter bojynsha 100 asa tүrden turady Olardyn ishinde Қyzyl kitapka engizilgen kara degelek bүrkit bar Әkimshilik zhagdajymemlekettik tabigi korygynyn kensesi Қazakstan Respublikasy Shygys Қazakstan oblysy 10 үjde ornalaskan Tabigat zhagdajyfizikalyk geografiyalyk sipattamasy Batys Altaj memlekettik tabigi korygy Kendi Altajdyn soltүstik batys boliginde Shygys Қazakstan oblysynyn Ridder Leninogor Zyryan Glubokoe Ortalyk kense үj zhajy Glubokoe audanynyn Ridder kalasynda ornalaskan audandarynyn aumagynda Poperechnoe auylynyn ontүstik shygysynda tabigatty pajdalanudan alynyp kojylgan zherlerde ornalaskan Batys Altaj memlekettik tabigi korygynyn audandastyryluy Ontүstik sibir tau elderinin Altaj provinciyasyna zhatady Қoryktyn landshaftyk keshenine 2800 m Holzun 2500 m 2300 m 2300 m 1600 m Uba 2067 m Үlbi 2000 m zhotalarynyn tauly zher bederlerinin boligi kosylady Zher bederinin formasy shygu tegi zhagynan tektonikalyk muzdykty zhәne suly eroziyaly bolyp keledi kuramyna suly alkaptar tau arasyndagy kazanshunkyrlar alkap tәrizdi tomendeuler susyma tastar zhartastar korymdar tasty ozender kiredi Zhotalardyn үsti peneplendengen zhazyk tәrizdi al kejbir audandardyn kurylu erekshelikterin kar trog sondaj ak tangazhajyp zhasajtyn granit kaldyktaryna karap anyktagan Barlyk zhotalar korkem ozen alkaptarymen bolingen Қoryk aumagyna ozenderdin taramdalgan gidrologiyalyk zhүjesi muzdy kolder bulaktar bastaular biik tauly batpaktar Altajdagy en iri batpak Gulbishe batpagynyn uzyndygy 6 km eni 2 km Қoryk aumagynda agatyn ozender Қara zhәne zhәne tagy baskalary Ertistin Karsk tenizine kuyatyn zhogargy bassejnine zhatady koryk aumagynan tys zherde Batys Altajdagy Ertistin salasy bolyp tabylatyn Uba ozenine baryp kujylady Өzender kobinese taudyn erigen suymen korektenedi 40 70 Қoryk aumagynyn gidrologiyalyk zhүjesin tabigi kalpynda saktau zhalpy audannyn kalypty gidrologiyalyk rezhimin kamtamasyz etetin negizgi zhagdaj Tauly tajganyn kuramyna osimdikterdin zhogargy beldeuine zhatatyn kүngiot kylkandy aralas ormandar alpi zhәne subalpi shalgyndary tundra beldeui Batys Altajdagy ormandardyn orman osirushi mamandar anyktagan 25 tүrinin 16 sy koryk aumagynda kezdesedi Қoryktyn klimaty geografiyalyk zhagdaj men zher bederine bajlanysty Қoryk Aziya materiginin en tүkpirinde ormandy dalaly sholdi tabigi klimattyk ajmaktardyn tүjisken zherinde Ontүstik Sibir zhәne Orta Aziyanyn әr tүrli tauly ajmaktarynda Batys Sibirdin bajtak zhazyktyk kenistiginde Қazakstan men Orta Aziyanyn dalalary men sholderinde ornalaskan Қoryktyn muhittan zhәne ashyk tenizderden alys zhatuy onyn klimatynyn kontinentaldy boluyna aua temperaturasynyn zhyldyk gana emes tipti kүndik dengejinin kubylmalygyna negiz bolady Zhazgy mausymda celsiya bojynsha 18 24 gradus zhanga zhajly aua rajy zhiirek bolady Ayazsyz kүnder 90 kүnge dejin sozylady Қys 220 240 kүnge dejin bolady Қantardagy ortasha temperatura celsiya bojynsha 17 28 gradus Қar zhamylgysynyn biiktigi 1 5 2 0 metrge dejin kejde 3 4 metrge dejin zhetedi Koktemde kar zhyldam eridi koshkin zhүrui kardyn opyryluy zhiirek bajkalady kolinin audanynda zhylyna 1600 2000 mm ge dejin kar tүsedi kejde odan da kop 3000 mm ge dejin zhetedi Zhalpy koryk aumagynda zhauyn shashynnyn dengeji birkalypty dese de bolady Aumaktyn klimaty kontinentaldy zhagdajda kalyptasady birak tauda aua temperaturasynyn tomendeui men zhauyn shashynnyn әsirese muhitynan keletin aua massasy үshin ashyk batys zhәne soltүstik batys betkejlerde kop boluyna bajlanysty bul audandar anagurlym ylgaldy bolyp keledi Sondaj ak tauly zher bederi atmosferalyk aua ajnalymy procesinin damuyna әser etedi zhәne teniz dengejinin biiktiligine zher kyrtysynyn formasyna betkejlerdin ekspoziciyasyna zhәne zher beti zhamylgysynyn sipatyna karaj ozgerip otyratyn klimat zhagdajlarynyn әrtүrliligin tudyrady Tauda kalyptasatyn aua massasy ozinin sipaty zhagynan zhanasa ornalaskan zhazyktyn aua massasynan katty erekshelenedi Bul aumakta zhauyn shashynnyn kүsheyuin tugyzatyn frontaldy bolikterdin shielenisui bolady Tauaralyk kazanshunkyrlarmen zhәne ken tauaralyk ojpattarmen aua massasy ozderimen birge kalyn zhauyn shashyn ala kelip taudyn alys tүkpirlerine enedi Әsirese bul turaksyz atlantikalyk aua massasynyn enui kezinde bajkalady Aua massalary oz zholdarynda tau betkejlerimen kezigip salkyndajdy zhәne bul da zhauyn shashyn tudyrady Zher betinin әrtүrli zhamylgysy shalgyn orman shabyndyk zhәne t b zhergilikti ylgal ajnalymyn kalyptastyratyn konvektivti procesterdi tudyrady bul da oz kezeginde zhauyn shashyndy kobejtedi Zhyl mausymdaryna karaj aua ajnalymy procesteri de әrtүrli Suyk kezenderde bul zherdin klimatynda aziya anticiklonynyn batys silemderinin suyk bulty az zhauyn shashyny zhok deuge bolatyn birneshe kүn bojy saktalatyn aua rajynyn әseri bilinedi Ylgaldylygy az soltүstik batys zhәne soltүstik arktikalyk aua massasynyn enui bajkalady Zhyly mausymdarda batys zhәne soltүstik batys bagyttagy ciklondardyn enui basym bolady onymen atmosferalyk shepterdin otui bajlanysty Aua rajynyn frontaldy tүrinde әdette bulttylyk kalyndaj tүsedi al frontaldy bolik tau zhotalaryna zhakyndagan kezde zhauyn shashan bolady zhәne zheldin zhyldamdygy arta tүsedi Zhazda kontinentaldy procester kүsheje tүsedi bul noser zhauyndar men ak zhauyndardyn kobeyuine әkep sogady Auanyn tiimdi temperaturadagy zhogargy ylgaldylygy korykta tajganyn kalyptasuyn kamtamasyz etip orman zhәne shalgyn osimdikterinin pәrmendi damuyna kolajly zhagdaj tugyzady Қoryktyn osimdikter әlemi sirek kezdesetin zhәne asa bagaly tүrlerҚoryktyn tajgaly sipatta bolady zhәne kiredi Ormandar tүzilimderdin 3 synybyna zhatady zhapyrakty kүlgrtkylkandy akshyl kylkandy ormandar Zhapyrakty ormandar agashy kesilgen zherler men ortenderde kalyptasady Akshyl kylkandy ormandar үzik үzik bolyp negizinen kurgak betkejlerde kezdesedi Қoryk aumagyna kүngirtkylkandy tajga tәn Aldyn ala zhүrgizilgen bagalau bojynsha kazirgi kүni Batys Altaj memlekettik tabigi korygynda Altaj botanikalyk bagynyn zhetekshi gylymi kyzmetkeri biologiya gylymdarynyn kandidaty Yurij Andreevich Kotuhovtyn sipattauy bojynsha 800 tүrden asa osimdik osedi Onyn ishinen 45 tүr bul sirek kezdesetin kuryp bara zhatkan zhәne zhergilikti tүr al myna 16 tүr engizilgen 1 Sibir kandygy 2 Saflor tәrizdi rapontikum 3 Ұsak torly zhua 4 Iri gүldi sholpankebis 5 Nagyz sholpankebis 6 Telpek sүjsin 7 Altaj raugashy 8 Altaj gimnospermiumy 9 Қyzgylt semizot 10 Altaj suykshobi 11 Altaj kaskyrzhidegi 12 Қyltandy dәlen 13 Europa ormanoty 14 Su kazanak 15 Ұsak zhemisti mүkzhidek 16 Tandamaly plaun sushyrmauyk Sondaj ak koptegen bagaly dәrilik shopter osedi kyzgylt semizot zolotoj koren saflor tәrizdi levzej marali koren shaj tiyntagy beloshnyj koren kәdimgi sәldegүl taushymyldyk pion Marin koren usak torly zhua cheremsha kolba zhәne koptegen baska osimdikter Қoryk aumagynda relikti kone karagajly ormandar sibir samyrsyn karagajy nemese sibir karagajy ornalaskan bul koryk korgajtyn zhәne kүzetetin osimdikter әleminin ishindegi koryktyn negizgi bajlygy Қoryktyn zhanuarlar dүniesi sirek kezdesetin zhәne asa bagaly tүrlerҚoryktyn zhanuarlar dүniesin tajgalyk zhanuarlar bulan maral elik kudyr konyr ayu kunu sileusin bulgyn sasyk kүzen akkalak kara kүzen kәmshat tiin shubar tyshkan suyr tүlki zhәne әrtүrli kemirgishter kurajdy Қustar әlemi aldyn ala alyngan derekter bojynsha 100 asa tүrden turady Olardyn ishinde Қyzyl kitapka engizilgen kara degelek tundra shili bүrkit akkujryk subүrkit bar Batys Altaj memlekettik tabigi korygy biregej tabigat tuyndysy zhәne ony korgau ulttyk zhәne zhalpymemlekettik mindet Batys Altaj memlekettik tabigi korygynyn aumagy tabigatty pajdalanudan alyp kojylgan zherlerde ornalaskan Buryn bul zherler korgauga alynyp kojylganga dejin katty tozyp ketken edi osy zherlerde basty maksatka pajdalanu үshin agash kesuler zhәne an terisin dajyndau kәsipshiligi zhүrgizilgen bolatyn Қoryk aumagy arkyly Resej men bajlanystyratyn orman tasuga arnalgan zhol otedi Osy zholmen kesilgen agash tielgen mashshinalar tizbegi zhүredi 2002 zhyldan 2004 zhylga dejin zholyn salu turaly sheshim shygardy Қoryk zherinin 87 ga alynyp kojyldy Zhәne de koryk aumagy ekige bolinip kaldy Қoryk aumagyn kesip otetin 22 km zholdy zhүrip otkenshe birtalaj koz kyzyktyryp eliktiretin nәrselerdi bajkajsyz Bir kezderi koryk betkejleri mүldem zhalanashtanyp kalgan bolatyn al olardy kalpyna keltiru tabigi kalpyna keluine zhagdaj zhasau zhana zhana kolga alynuda Қoryk aumagyndagy tau betkejlerinin tym tik boluy sondaj ak ote almajtyn bakpakty boluy koryk ormandaryn mүldem kuryp ketuden saktap kaldy Adamdardan zhapa shekken zharaly tabigat zharasyn emdep buryngy sululygy men bajlygyn kalpyna keltiruge tyrysuda Қazirgi kezde orman zhapkan zherdin zhalpy kuramy 12 5 myn ga zherdi kurajdy bul koryk audanynyn 20 Negizgi orman kurajtyn agash tүrleri kylkanzhapyrakty agashtar samyrsyn karagajy majkaragaj balkaragaj shyrsha karagaj zhapyrakty agashtar kajyn kokterek terek sheten Kolemi bojynsha samyrsyn karagajly ormandar birinshi oryn alady 3184 ga majkaragajly orman 2353 ga shyrshaly ormandar 1169 ga Ғylymi zertteulerҚazirgi kezde tabigat procesterine uzak merzimdi kadagalau zhүrgizilude Tabigat zhylnamasy zhazylady Қorykta 10 zhyl bojy tabigi keshenderge komponentterge tүgendeu zhүrgizilmegen koryktyn etalondy ekologiyalyk zhүjesi zhәne shektes aumaktardagy uksastyktar anyktalmagan Қoryktyn osimdiktikter men zhanuarlar dүniesine tүgendeu zhүrgizilmegen koryk aumagy men ogan shektes zhatkan audandardyn genofondy men ekologiyalyk zhүjesin saktau men kalpyna keltiruge bagyttalgan gylymi usynystar әzirlenbegen Is zhүzinde korykta tirkelgen barlyk gylymi zhumystardy Altaj botanikalyk bagynyn Ridder kalasy zhetekshi gylymi kyzmetkeri Yurij istegen zhәne Batys Altaj memlekettik tabigi korygynyn gylym bolimine tegin berilgen Tabigat korgau bojynsha oku agartu zhumystary tynygu men turizmMurazhaj karzhy zhagynan kiynshylyk korip otyr Ol 2000 zhyly gana kurylgan Murazhajdy kurastyruga karzhy zhok Turizm de әli damu satysynda BaskaryluyBatys Altaj memlekettik tabigi korygynyn kurylymy Basshylyk bas memlekettik inspektor Ғylym zhoninde direktordyn orynbasary bas memlekettik inspektordyn orynbasary Bolim bastygy memlekettik inspektor Memlekettik inspektorlar Ғylym akparat monitoring bolimi Bolim bastygy memlekettik inspektor Memlekettik inspektorlar Ekologiyalyk oku agartu zhәne turizm bolimi Bolim bastygy memlekettik inspektor Memlekettik inspektorlar Қarzhy zhәne ujymdastyru zhumysy bolimi bas Mamandar memlekettik tabigi korygynda 2003 zhylgy nauryzdagy zhagdaj bojynsha 32 adam tirkelgen Қoryktyn barlyk aumagy inspektorlyk karau ajmaktaryna bolingen Әr ajmak memlekettik inspektorlarga bekitilip berilgen Қoryk aumagyn korgau zhumystaryna kүzet kyzmeti boliminin bastygy basshylyk etedi Siltemehttp www akimvko gov kz nature4c htm http e gov kz wps portal Content contentPath library2 1 kazakhstan kr dostoprimecg ti zapovedniki article zpz amp lang kk http jagrafia ucoz kz load aza eli batys altaj oryy 7 1 0 256Derekkozder