Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ядролық қару – жаппай қырып-жою қаруы.
Атом бомбасы — авиациялық алғашқы атауы. Оның әрекеті жарылғыш тізбекті ядролық бөлінуі реакциясына негізделген. Термоядролық синтез реакциясына негізделген сутек бомбаның пайда болуымен жалпы "ядролық бомба" деген термин орнықты.
Ядролық қарудың өзінен, оны жеткізетін құралдардан (зымыран, торпедо, ұшақ, артиллериялық атыс), сондай-ақ қарудың нысанаға дәл тиюін қамтамасыз ететін әр түрлі басқару құралдарынан тұрады. Ол – ядролық және термоядролық болып бөлінеді.
Ядролық қару жаппай қырып-жою құралы ретінде қысқа мерзім ішінде әкімшілік орталықтарды, өнеркәсіп және әскери нысандарды, әскерлер тобын, флот күштерін талқандау, қоршаған ортаны радиоактивтік ластандыру, жаппай бүлдіру, суға батыру, т.б. мақсаттар үшін қолданылады. Ядролық қару адамдарға күшті моральдық және психологиялық әсер етеді. Оның қуаттылығы тротилдік эквивалентпен бағаланады. Қазіргі заманғы бұл қарудың қуаты ондаған тротилден бірнеше ондаған млн. тротилге дейін жетеді. Арнайы әдебиеттерде ядролық қарудың қуаты килотоннамен (кт) және мегатоннамен (мт) де көрсетіледі. Бұл қаруды қарулы күштердің барлық түрлері қолдана алады. Ядролық қару қуаттылығы бойынша стратегиялық, оперативті-тактикалық және тактикалық болып бөлінеді. Ядролық қару жарылған кезде: екпінді толқын, жарықтық сәулелену, өтпелі радиация, радиоактивті зақымдану мен электр-магниттік импульс сияқты зақымданушы факторлар пайда болады.
Екпінді толқын
Екпінді толқын өз жолында кездескен барлық нысандарға әсер етеді. Мысалы, 100 кт тротилдік эквиваленті бар ядролық жарақ ауада жарылған кезде екпінді толқын жасырынатын орыннан сыртқа, жарылыс эпицентрінен 1,6 км қашықтықтағы адамдарды апатқа ұшыратып, 4,5 км радиустағы көп қабатты тас ғимараттарды толықтай қиратады. Жарылыс кезіндегі жарықтық сәулелену әр түрлі материалдарды балқытады, тұтандырады, түрін өзгертіп, көмірлендіреді. Жанды тіндер әр түрлі дәрежедегі күйіктерге ұшырайды; 1,4 км қашықтықта жасырынған адамдар жарықтық сәулеленуге ұшырайды, 3,5 км-де ауыр дәрежедегі, 3,8 км-де орташа дәрежедегі, 5 км-ге дейін жеңіл дәрежедегі күйікке ұшырайды, 7 км радиуста өрттер шығады.
Өтпелі радиация
Өтпелі радиация (ядролық жарылыс кезіндегі гамма-сәулелену мен нейтрондар ағыны-әсері 10 – 15 с-қа созылады) сәуле ауруының пайда болуына әкеп соғады. 100 кт тротилдік эквивалентті ядролық жарық жер үстінде жарылған кезде жасырынатын жерден тыс орналасқан адамдар 1 км радиуста өлімге ұшырап, 1,7 км-де ауыр дәрежедегі, 1,9 км-де орташа, 2 км-ге дейін жеңіл дәрежедегі күйікке ұшырайды. Қоршаған орта мен онда орналасқан нысандардың радиоактивті зақымдануы ядролық жарылыс бұлтынан және радиоактивтік заттардың түсуінен пайда болады.
Электр-магниттік импульс
Электр-магниттік импульс (ядролық жарылыстар кезінде пайда болатын қысқа мерзімдік электр және магниттік өрістер) антенналарға, сымдарға, кабельдік тармақтар мен байланыс құралдарына әсер етіп, істен шығарады. Ядролық қарудың жасалуы 20 ғасырдағы ядролық физиканың дамуымен байланысты болды. 20 ғасырдың 40-жылдарының бас кезінде АҚШ ғалымдарының тобы ядролық жарылысты жүзеге асырудың физика қағидаларын дайындады.
Атом бомбасын сынау
Бірінші жарылыс сынақ полигонында 1945 жылғы 16 шілдеде жасалды. 1945 ж. тамызда әр қайсысының қуаттыдығы 20 кт болатын 2 атом бомбасы Жапонияның (8 тамыз) мен Нагасаки (9 тамыз) қаласына тасталып, үлкен адам шығынына ұшыратты ( 140 мыңдай, Нагасакида 75 мыңға жуық адам). КСРО-да академик И.В. Курчатов басқарған ғалымдар тобы ядролық қару жасады. 1947 ж. Кеңес үкіметі КСРО үшін атом бомбасының құпиясы жоқ екендігін мәлімдеді. 1949 ж. тамызда КСРО-да Семей полигонында бірінші атом бомбасын сынау өткізілді. 1952 ж. 1 қарашада АҚШ-та қуаттылығы 3 мт термоядролық қондырғы жарылды. Авиациялық бомба түріндегі термоядролық қару АҚШ-та 1954 ж. жасалды. КСРО-да термоядролық бомба 1953 жылдың 12 тамызында бірінші рет сынақтан өткізілді. 50-жылдардың ортасында АҚШ пен КСРО-да ядролық қаруды әр түрлі қашықтықтарға жеткізуге арналған әр түрлі кластар мен типтердегі тасығыштар жасалды. 1960 ж. КСРО-да ерекше түрі – стратегиялық мақсаттағы ракеттік әскер құрылды. АҚШ пен КСРО-дан басқа Ядролық қару 1952 ж. 30 қазанда Ұлыбританияда, 1960 ж. 13 ақпанда Францияда, 1964 жылдың 16 қазанында Қытайда пайда болды. Кейіннен Ядролық қаруға Үндістан мен да ие болды. Қазіргі кезде кем дегенде 30 ел ғылыми-техникалық жағынан ядролық қару шығаруға дайын. АҚШ-та 1975 жылдың өзінде 30 мың бірліктен астам ядролық қару-жарақ түрі болды (әскери-әуе, әскери-теңіз күштері мен құрлықтағы әскерлердің иелігіндегі 80 мың стратегиялық және 22 мыңдай тактикалық түрі). Ядролық қаруды межеге жеткізу үшін әр түрлі алып ұшақтар жасалып, олар тұрақты әскери дайындыққа келтірілді. 1976 жылдың қарсаңында АҚШ-тың стратегиялық шабуылдаушы күштерінің құрамында 1054 құрлықаралық баллистикалық зымырандар (“Титан-2”, “Минитмен-2”, “Минитмен-3”), 400-ден астам ұшақтар (В-52 және В-111) болды, 41 атомдық сүңгуір қайық “Поларис А-3” және “Посейдон” зымырандарымен жарақтандырылды. Осы тектес атомдық қару түрлері басқа атомдық державаларда да жеткілікті дәрежеде. Сондықтан ядролық қару бүкіл адамзат үшін орасан қауіп болып есептеледі. Мысалы, Америка мамандарының есептеулері бойынша қуаттылығы 20 мт термоядролық қару 24 км радиустағы барлық тұрғын үйлерді жермен жексен етіп, оның эпицентрінен 140 км-ге дейінгі аралықтағы тіршілік иелерін жоя алады. Атом қуатын әскери мақсаттарға қолдануға байланысты қауіп халықтардың ядролық қаруға тыйым салу жолындағы қуатты қозғалысын тудырады. Ядролық қаруға халықаралық тыйым салу жолындағы маңызды кезең ауада, кеңістікте, су астында, аспанда Ядролық қаруларды сынауға тыйым салу туралы шарт (1963); мемлекеттердің Айды және т.б. аспан денелерін қоса алғанда аспан кеңістігін зерттеу және оны пайдалану бойынша іс-әрекет қағидалары туралы шарт (1967), Ядролық қаруды таратпау туралы шарт (1968); теңіздер және мұхиттер түбінде, олардың қойнауларында ядролық қарумен басқа да жаппай қырып-жоятын қаруларды орналастыруға тыйым салу туралы шарт (1971) болып табылады. БҰҰ-ның “Халықаралық қатынастарда күш қолданбау және ядролық қаруды қолдануға түпкілікті тыйым салу туралы” резолюциясы аса маңызды қадам болды. Кезінде КСРО мен АҚШ арасында жасалған “ядролық соғыстың туу қаупін азайтудың шаралары туралы келісім” (1971) де үлкен маңызға ие. Ол бойынша кездейсоқ немесе рұқсат етілмеген жағдайда ядролық қаруды қолдануға ескерту қарастырылған. Ракетаға қарсы қозғалыс жүйесін шектеу және стратегиялық шабуыл қару-жарағын шектеу саласында кейбір шаралар туралы Уақытша келісім (1972); ядролық соғыстың алдың алу туралы келісім (1973), сонымен қатар ядролық қаруды жер астында сынауға шек қою туралы шарт (1974), т.б. келісімдер бар. 1976 ж. 31 наурызда КСРО мен АҚШ мемлекеттері ядролық қаруды жер астында сынауды жүргізбеуге міндеттеме қабылдады. Осы жылы КСРО мен Франция кездейсоқ және рұқсат етілмеген жағдайда ядролық қаруды қолдануды ескерту туралы шарт, ал 1977 ж. Ұлыбритания мен Кеңес Одағы кездейсоқ ядролық соғыс туындағанда бетін қайтару туралы келісім жасасты. КСРО-дағы ядролық қаруды сынаудың барлық түрлері негізінен Семей полигонында өтті. Ол Қазақстанның солтүстік-шығыс және орталық аудандарына орасан зор экологиялық апат әкелді. Сондықтан КСРО-ның ыдырауы қарсаңында тәуелсіз Қазақстан үшін ең басты мәселе ел аумағындағы ядролық қарудың тағдыры болды. КСРО-ның ыдырауы алдында Қазақстанда 1040 ұрыс зарядты 104 “РС-20” ракетасы (НАТО классификациясы бойынша – “СС-18”) болды. Әлемдегі ең ауыр құрлықаралық баллистикалық ракета (әрқайсысының қуаттылығы 550 кт-дан тұратын 10 ядролық оқтұмсық) Державинка (қазіргі Ақмола облысы) мен Жаңғызтөбедегі (Шығыс Қазақстан) екі базада орналасты. Семейдің түбіндегі аэродромда 240 қанатты ядролық ракетасы бар 40 ТУ-95 МС стратегиялық бомбалаушы ұшақ орналасты. Қазақстанда қуатты ядролық ғылыми-өндірістік кешен құрылып, жұмыс істеді. Елімізде КСРО-дағы барлық уранның 40%-ы өндірілді. 1994 ж. Қазақстан ядролық қарудан ерікті түрде бас тартты. Осы жылы Будапештте (Венгрия) АҚШ, Ұлыбритания және Ресей мемлекеттері басшылары Қазақстанның тұтастығына, шекарасының өзгермеуіне, ел экономикасына қысым көрсетілмеуіне кепілдік берген құжатқа қол қойды. Олар, егер Қазақстанға қарсы агрессия туындаған жағдайда осы жағдайды талқылау үшін дереу БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесін шақыруға міндеттенді.
Ядролық қаруға қажетті зарядты жасауға Қазақстан азаматтары үлес қосқан. 1959 ж. Қазақ тау-кен институтының (қазіргі ҚазҰТУ) МЦ-54 “Түсті, сирек және асыл металдар металлургиясы” мамандығы бойынша бітірген түлектері: Н.Ф. Болонев, Г.Н. Бунин, А. И. Галактионов, Е.В. Космачев, А.К. Кузнецов, Э.П. Куликов, Б.В. Макаренко, С.С. Макаренко, В.М. Розманов, В.П. Статкун, С.В. Стовярский, И.В. Токмачев, Ю.П. Штефан Ресейдің -7 қаласындағы п/ж ғ153 құпия мекемесіне (қазіргі СХК – Сібір химия комбинаты) жолдама алды. СХК-да жоғары байытылған уран мен плутонийдің негізінде жасалған ядролық материалдармен жұмыс жүргізілді. Қазақстандық мамандар ядролық зарядты жасау технологияларын жолға қою ісіне өз үлестерін қосып, атом өнімдерін жасауға қатысты.
Ядролық қарудың әлемдік қоры
| 1947 | 1952 | 1957 | 1962 | 1967 | 1972 | 1977 | 1982 | 1987 | 1989 | 1992 | 2002 | 2009 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| АҚШ | 32 | 1005 | 6444 | ≈26000 | >31255 | ≈27000 | ≈25000 | ≈23000 | ≈23500 | 22217 | ≈12000 | ≈10600 | 5113 |
| КСРО/Ресей | 0 | 50 | 660 | ≈4000 | 8339 | ≈15000 | ≈25000 | ≈34000 | ≈38000 | ≈25000 | ≈8600 | ≈2800 | |
| Ұлыбритания | 20 | 270 | 512 | 160 | |||||||||
| Франция | 36 | 384 | 384 | ||||||||||
| Қытай | 25 | 400 | |||||||||||
| Үндістан + Пәкістан | <100 | ||||||||||||
| Израиль | ≈200 | ||||||||||||
| Барлығы | 32 | 1055 | 7124 | >30000 | 39563 | >40000 | ≈50000 | ≈57000 | 63484 | <40000 | <20450 |
Сілтемелер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Әскери іс. Алматы:"Мектеп" ААҚ , 2001
- Пентагон обнародовал данные о величине ядерного арсенала АҚШ
- АҚШ обнародовали данные о количестве своих ядерных боеголовок
- Великобритания раскрыла данные о своем ядерном арсенале, Lenta.Ru (26.05.2010). Тексерілді 26 мамырдың 2010.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы, 10 - том
- Атом и оружие, М., 1964;
- Ядерный взрыв в космосе, на земле и под землей. Сб. ст., М., 1974;
- Уразов Е.Л., Аманжолов К.Р., Муханбеткалиев Х.С., На страже независимости Казахстана, А., 2003.
Сыртқы сілтемелер
- Nuclear detonations since 1945
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Yadrolyk karu zhappaj kyryp zhoyu karuy Dүnie zhүzindegi en birinshi atom bombalarynyn biri Mk17 salmagy 20t 1950 zhyldar Atom bombasy aviaciyalyk algashky atauy Onyn әreketi zharylgysh tizbekti yadrolyk bolinui reakciyasyna negizdelgen Termoyadrolyk sintez reakciyasyna negizdelgen sutek bombanyn pajda boluymen zhalpy yadrolyk bomba degen termin ornykty Yadrolyk karu ortalygy Yadrolyk karudyn ozinen ony zhetkizetin kuraldardan zymyran torpedo ushak artilleriyalyk atys sondaj ak karudyn nysanaga dәl tiyuin kamtamasyz etetin әr tүrli baskaru kuraldarynan turady Ol yadrolyk zhәne termoyadrolyk bolyp bolinedi Yadrolyk karu Yadrolyk karu zhappaj kyryp zhoyu kuraly retinde kyska merzim ishinde әkimshilik ortalyktardy onerkәsip zhәne әskeri nysandardy әskerler tobyn flot kүshterin talkandau korshagan ortany radioaktivtik lastandyru zhappaj bүldiru suga batyru t b maksattar үshin koldanylady Yadrolyk karu adamdarga kүshti moraldyk zhәne psihologiyalyk әser etedi Onyn kuattylygy trotildik ekvivalentpen bagalanady Қazirgi zamangy bul karudyn kuaty ondagan trotilden birneshe ondagan mln trotilge dejin zhetedi Arnajy әdebietterde yadrolyk karudyn kuaty kilotonnamen kt zhәne megatonnamen mt de korsetiledi Bul karudy karuly kүshterdin barlyk tүrleri koldana alady Yadrolyk karu kuattylygy bojynsha strategiyalyk operativti taktikalyk zhәne taktikalyk bolyp bolinedi Yadrolyk karu zharylgan kezde ekpindi tolkyn zharyktyk sәulelenu otpeli radiaciya radioaktivti zakymdanu men elektr magnittik impuls siyakty zakymdanushy faktorlar pajda bolady Ekpindi tolkynEkpindi tolkyn oz zholynda kezdesken barlyk nysandarga әser etedi Mysaly 100 kt trotildik ekvivalenti bar yadrolyk zharak auada zharylgan kezde ekpindi tolkyn zhasyrynatyn orynnan syrtka zharylys epicentrinen 1 6 km kashyktyktagy adamdardy apatka ushyratyp 4 5 km radiustagy kop kabatty tas gimarattardy tolyktaj kiratady Zharylys kezindegi zharyktyk sәulelenu әr tүrli materialdardy balkytady tutandyrady tүrin ozgertip komirlendiredi Zhandy tinder әr tүrli dәrezhedegi kүjikterge ushyrajdy 1 4 km kashyktykta zhasyryngan adamdar zharyktyk sәulelenuge ushyrajdy 3 5 km de auyr dәrezhedegi 3 8 km de ortasha dәrezhedegi 5 km ge dejin zhenil dәrezhedegi kүjikke ushyrajdy 7 km radiusta ortter shygady Өtpeli radiaciyaӨtpeli radiaciya yadrolyk zharylys kezindegi gamma sәulelenu men nejtrondar agyny әseri 10 15 s ka sozylady sәule auruynyn pajda boluyna әkep sogady 100 kt trotildik ekvivalentti yadrolyk zharyk zher үstinde zharylgan kezde zhasyrynatyn zherden tys ornalaskan adamdar 1 km radiusta olimge ushyrap 1 7 km de auyr dәrezhedegi 1 9 km de ortasha 2 km ge dejin zhenil dәrezhedegi kүjikke ushyrajdy Қorshagan orta men onda ornalaskan nysandardyn radioaktivti zakymdanuy yadrolyk zharylys bultynan zhәne radioaktivtik zattardyn tүsuinen pajda bolady Elektr magnittik impulsElektr magnittik impuls yadrolyk zharylystar kezinde pajda bolatyn kyska merzimdik elektr zhәne magnittik orister antennalarga symdarga kabeldik tarmaktar men bajlanys kuraldaryna әser etip isten shygarady Yadrolyk karudyn zhasaluy 20 gasyrdagy yadrolyk fizikanyn damuymen bajlanysty boldy 20 gasyrdyn 40 zhyldarynyn bas kezinde AҚSh galymdarynyn toby yadrolyk zharylysty zhүzege asyrudyn fizika kagidalaryn dajyndady Atom bombasyn synauYadrolyk zharylys Birinshi zharylys synak poligonynda 1945 zhylgy 16 shildede zhasaldy 1945 zh tamyzda әr kajsysynyn kuattydygy 20 kt bolatyn 2 atom bombasy Zhaponiyanyn 8 tamyz men Nagasaki 9 tamyz kalasyna tastalyp үlken adam shygynyna ushyratty 140 myndaj Nagasakida 75 mynga zhuyk adam KSRO da akademik I V Kurchatov baskargan galymdar toby yadrolyk karu zhasady 1947 zh Kenes үkimeti KSRO үshin atom bombasynyn kupiyasy zhok ekendigin mәlimdedi 1949 zh tamyzda KSRO da Semej poligonynda birinshi atom bombasyn synau otkizildi 1952 zh 1 karashada AҚSh ta kuattylygy 3 mt termoyadrolyk kondyrgy zharyldy Aviaciyalyk bomba tүrindegi termoyadrolyk karu AҚSh ta 1954 zh zhasaldy KSRO da termoyadrolyk bomba 1953 zhyldyn 12 tamyzynda birinshi ret synaktan otkizildi 50 zhyldardyn ortasynda AҚSh pen KSRO da yadrolyk karudy әr tүrli kashyktyktarga zhetkizuge arnalgan әr tүrli klastar men tipterdegi tasygyshtar zhasaldy 1960 zh KSRO da erekshe tүri strategiyalyk maksattagy rakettik әsker kuryldy AҚSh pen KSRO dan baska Yadrolyk karu 1952 zh 30 kazanda Ұlybritaniyada 1960 zh 13 akpanda Franciyada 1964 zhyldyn 16 kazanynda Қytajda pajda boldy Kejinnen Yadrolyk karuga Үndistan men da ie boldy Қazirgi kezde kem degende 30 el gylymi tehnikalyk zhagynan yadrolyk karu shygaruga dajyn AҚSh ta 1975 zhyldyn ozinde 30 myn birlikten astam yadrolyk karu zharak tүri boldy әskeri әue әskeri teniz kүshteri men kurlyktagy әskerlerdin ieligindegi 80 myn strategiyalyk zhәne 22 myndaj taktikalyk tүri Yadrolyk karudy mezhege zhetkizu үshin әr tүrli alyp ushaktar zhasalyp olar turakty әskeri dajyndykka keltirildi 1976 zhyldyn karsanynda AҚSh tyn strategiyalyk shabuyldaushy kүshterinin kuramynda 1054 kurlykaralyk ballistikalyk zymyrandar Titan 2 Minitmen 2 Minitmen 3 400 den astam ushaktar V 52 zhәne V 111 boldy 41 atomdyk sүnguir kajyk Polaris A 3 zhәne Posejdon zymyrandarymen zharaktandyryldy Osy tektes atomdyk karu tүrleri baska atomdyk derzhavalarda da zhetkilikti dәrezhede Sondyktan yadrolyk karu bүkil adamzat үshin orasan kauip bolyp esepteledi Mysaly Amerika mamandarynyn esepteuleri bojynsha kuattylygy 20 mt termoyadrolyk karu 24 km radiustagy barlyk turgyn үjlerdi zhermen zheksen etip onyn epicentrinen 140 km ge dejingi aralyktagy tirshilik ielerin zhoya alady Atom kuatyn әskeri maksattarga koldanuga bajlanysty kauip halyktardyn yadrolyk karuga tyjym salu zholyndagy kuatty kozgalysyn tudyrady Yadrolyk karuga halykaralyk tyjym salu zholyndagy manyzdy kezen auada kenistikte su astynda aspanda Yadrolyk karulardy synauga tyjym salu turaly shart 1963 memleketterdin Ajdy zhәne t b aspan denelerin kosa alganda aspan kenistigin zertteu zhәne ony pajdalanu bojynsha is әreket kagidalary turaly shart 1967 Yadrolyk karudy taratpau turaly shart 1968 tenizder zhәne muhitter tүbinde olardyn kojnaularynda yadrolyk karumen baska da zhappaj kyryp zhoyatyn karulardy ornalastyruga tyjym salu turaly shart 1971 bolyp tabylady BҰҰ nyn Halykaralyk katynastarda kүsh koldanbau zhәne yadrolyk karudy koldanuga tүpkilikti tyjym salu turaly rezolyuciyasy asa manyzdy kadam boldy Kezinde KSRO men AҚSh arasynda zhasalgan yadrolyk sogystyn tuu kaupin azajtudyn sharalary turaly kelisim 1971 de үlken manyzga ie Ol bojynsha kezdejsok nemese ruksat etilmegen zhagdajda yadrolyk karudy koldanuga eskertu karastyrylgan Raketaga karsy kozgalys zhүjesin shekteu zhәne strategiyalyk shabuyl karu zharagyn shekteu salasynda kejbir sharalar turaly Uakytsha kelisim 1972 yadrolyk sogystyn aldyn alu turaly kelisim 1973 sonymen katar yadrolyk karudy zher astynda synauga shek koyu turaly shart 1974 t b kelisimder bar 1976 zh 31 nauryzda KSRO men AҚSh memleketteri yadrolyk karudy zher astynda synaudy zhүrgizbeuge mindetteme kabyldady Osy zhyly KSRO men Franciya kezdejsok zhәne ruksat etilmegen zhagdajda yadrolyk karudy koldanudy eskertu turaly shart al 1977 zh Ұlybritaniya men Kenes Odagy kezdejsok yadrolyk sogys tuyndaganda betin kajtaru turaly kelisim zhasasty KSRO dagy yadrolyk karudy synaudyn barlyk tүrleri negizinen Semej poligonynda otti Ol Қazakstannyn soltүstik shygys zhәne ortalyk audandaryna orasan zor ekologiyalyk apat әkeldi Sondyktan KSRO nyn ydyrauy karsanynda tәuelsiz Қazakstan үshin en basty mәsele el aumagyndagy yadrolyk karudyn tagdyry boldy KSRO nyn ydyrauy aldynda Қazakstanda 1040 urys zaryadty 104 RS 20 raketasy NATO klassifikaciyasy bojynsha SS 18 boldy Әlemdegi en auyr kurlykaralyk ballistikalyk raketa әrkajsysynyn kuattylygy 550 kt dan turatyn 10 yadrolyk oktumsyk Derzhavinka kazirgi Akmola oblysy men Zhangyztobedegi Shygys Қazakstan eki bazada ornalasty Semejdin tүbindegi aerodromda 240 kanatty yadrolyk raketasy bar 40 TU 95 MS strategiyalyk bombalaushy ushak ornalasty Қazakstanda kuatty yadrolyk gylymi ondiristik keshen kurylyp zhumys istedi Elimizde KSRO dagy barlyk urannyn 40 y ondirildi 1994 zh Қazakstan yadrolyk karudan erikti tүrde bas tartty Osy zhyly Budapeshtte Vengriya AҚSh Ұlybritaniya zhәne Resej memleketteri basshylary Қazakstannyn tutastygyna shekarasynyn ozgermeuine el ekonomikasyna kysym korsetilmeuine kepildik bergen kuzhatka kol kojdy Olar eger Қazakstanga karsy agressiya tuyndagan zhagdajda osy zhagdajdy talkylau үshin dereu BҰҰ nyn Қauipsizdik kenesin shakyruga mindettendi Yadrolyk karuga kazhetti zaryadty zhasauga Қazakstan azamattary үles koskan 1959 zh Қazak tau ken institutynyn kazirgi ҚazҰTU MC 54 Tүsti sirek zhәne asyl metaldar metallurgiyasy mamandygy bojynsha bitirgen tүlekteri N F Bolonev G N Bunin A I Galaktionov E V Kosmachev A K Kuznecov E P Kulikov B V Makarenko S S Makarenko V M Rozmanov V P Statkun S V Stovyarskij I V Tokmachev Yu P Shtefan Resejdin 7 kalasyndagy p zh g153 kupiya mekemesine kazirgi SHK Sibir himiya kombinaty zholdama aldy SHK da zhogary bajytylgan uran men plutonijdin negizinde zhasalgan yadrolyk materialdarmen zhumys zhүrgizildi Қazakstandyk mamandar yadrolyk zaryadty zhasau tehnologiyalaryn zholga koyu isine oz үlesterin kosyp atom onimderin zhasauga katysty Yadrolyk karudyn әlemdik kory1947 1952 1957 1962 1967 1972 1977 1982 1987 1989 1992 2002 2009AҚSh 32 1005 6444 26000 gt 31255 27000 25000 23000 23500 22217 12000 10600 5113KSRO Resej 0 50 660 4000 8339 15000 25000 34000 38000 25000 8600 2800Ұlybritaniya 20 270 512 160Franciya 36 384 384Қytaj 25 400Үndistan Pәkistan lt 100Izrail 200Barlygy 32 1055 7124 gt 30000 39563 gt 40000 50000 57000 63484 lt 40000 lt 20450SiltemelerҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Әskeri is Almaty Mektep AAҚ 2001 Pentagon obnarodoval dannye o velichine yadernogo arsenala AҚSh AҚSh obnarodovali dannye o kolichestve svoih yadernyh boegolovok Velikobritaniya raskryla dannye o svoem yadernom arsenale Lenta Ru 26 05 2010 Tekserildi 26 mamyrdyn 2010 DerekkozderҚazak enciklopediyasy 10 tom Atom i oruzhie M 1964 Yadernyj vzryv v kosmose na zemle i pod zemlej Sb st M 1974 Urazov E L Amanzholov K R Muhanbetkaliev H S Na strazhe nezavisimosti Kazahstana A 2003 Syrtky siltemelerNuclear detonations since 1945Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet