Мұхаммед Жақыпбек Бадәулет хан (өзб. Muhammad Yoqubbek Badavlat; ұйғ. Яқуб-Бәг Бәдөләт Хан, 1820 жылы , Қоқан хандығы – 1877 жылы, Қашқар қаласы) – Цинь империясына қарсы мұсылмандар көтерілісінің басшысы, “” мемлекетінің билеушісі. 1865 жылы оны Қоқан хандығының билеушілері Шығыс Түркістандағы маньчжур - қытай үстемдігіне қарсы көтерілісшілердің басшысы Бұзырық қожаға әскери кеңесші етіп жіберген. 1867 жылға қарай Шығыс Түркістандағы ұйғыр сұлтандықтары Бұзырық қожаның басшылығымен біртұтас мұсылман мемлекеті – “” бірікті. Сол жылы Якуб-Бек Қашқарда өкімет билігін басып алып, Шығыс Түркістанның басқа қалаларын да өзіне бағындыра бастады. 1870 – 71 жылы “” мемлекетінің құрамына алдымен орталық Үрімші қаласы болған, енді. 1872 жылдың қарсаңында “” мемлекетінің құрамына Құмкөл мен , Іле аймағынан басқа бүкіл Шығыс Түркістан аумағы қосылды. Шығыс Түркістанға орнығып алғаннан кейін Якуб-Бек Үндістандағы ағылшын өкімет орындарымен тығыз байланыс орнатып, үкіметі мен Ресейге қарсы тұруға тырысты. Ағылшындар үшін Қашқария “Бұхара мен Құлжа рыноктарының қақпасы” болып саналды, сондықтан олар осы сәтті пайдаланып қалуға тырысты. 1868 жылы орыстардың Бұхараға әскери жорығы кезінде Якуб-Бек қырғыздарды өз билігіне бағындыру әрекеттерін жасады. 1869 жылы ағылшын үкіметі Ресейге Қытайдан тәуелсіз Якуб-Бек мемлекетін тануды ұсынды. Бірақ өзінің қол астына енді ғана бағынған қырғыздар мен қазақтардың көтерілісшілерге қосылып кету қаупінен сескенген Ресей үкіметі бұл ұсынысты қабылдаған жоқ. Якуб-Бек “” мемлекетіне төнетін қауіптің ең бастысы Цинь империясы тарапынан болатынын жақсы түсінді. Экономика жағынан артта қалған, әрі шет мемлекеттер тарапынан мойындалып үлгермеген “” мемлекетінің Цинь империясымен әскери қақтығысқа түсуі қауіпті еді. Сондықтан Якуб-Бек өзінің әскери күш - қуатын арттыруға тырысты және екінші жағынан Цинь империясымен тіл табысудың жолдарын қарастырды. 1874 – 75 жылдары Якуб-Бек Пекинге өзінің сыртқы саясат жөніндегі кеңесшісі елшілікке жіберді. Бұл кезеңде өкіметі өте әлсіз еді. Сондықтан ол елшілерді қа-былдау арқылы уақыт ұтуға тырысты. Қытайлар мен түбі бір болатын соғысқа дайындалу үшін Якуб-Бек те өз кезегінде Үндістандағы ағылшын өкіметінен және түрік сұлтанынан көмек алуға тырысты. 1873 жылы ол Стамбұлдағы ағылшын елшісі өзінің Түркиядағы өкілі арқылы әскерін ең жаңа қару-жарақпен қаруландыруды, жаяу әскер санын 60 мыңға, атты әскерді 20 мыңға дейін жеткізуді көздейтінін хабарлады. Ағылшын өкілдері “” билеушісіне Англиядан қару сатып алу мен әскери өнерді үйрету үшін нұсқаушылар жалдау үшін 800 мың фунт көлемінде қарыз беретіндіктерін мәлімдеді. Ресей өкіметі алғашында Шыңжаңдағы оқиғаларға араласпай, бейтараптық саясат ұстауды мақұл көрді. Бірақ ағылшын өкіметінің “” тығыз байланыс орнатуынан қатты қауіптенген Ресей жан - тәнімен Қытайға көмектесуге кірісті. Якуб-Бек үкіметі бейбіт келіссөздер жүргізу арқылы “” мемлекетінің тәуелсіздігін соғыссыз-ақ мойындайды деп үміттенді. Бірақ үкіметі өзінің онсыз да қаржылық тапшылығы жағдайында ауыр соғысқа бара қоймайды деген қате түсінік, ұзақ уақыт бойы әскери қақтығыстардан қашқақтау өз кезегінде стратегиялық қателіктерге әкеп соқтырды. Орыс әскерлерінің Ілені басып алуы нәтижесінде Якуб-Бектің бүкіл Шыңжаңды біріктірген күшті мұсылман мемлекетін құру жоспары іске аспай қалды. Англияның Шыңжаңға бекіну арманын да орыстар жүзеге асыртпады. Ресей өзіне жақында ғана бағынған Орталық Азия елдерінің тыныштығын сақтап қалуға тырысты. Бұған қоса Ресейге бағынбай шетелге кеткен ұлт қайраткерлерінің кейбіреулері Якуб-Бектің төңірегінде жүргенін қаламады (қала ). Орыстардың осы саясаты Қытай қолбасшысы Шыңжаңды билігіне қайтару жорығының тезірек жүзеге асып, жеңіске жетуіне жеңілдік туғызып берді. 1877 жылы 30 мамырда Якуб-Бек Курле деген жерде жаулары у беріп, кенеттен қайтыс болды. Ол қайтыс болғаннан кейінгі мемлекетінің ішкі жағдайының әлсіздігін пайдаланған циндік Қытай 1878 жылы “” мемлекетін жойды.
Сілтемелер
- Қытай
- Англия
- Шығыс Түркістан
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Muhammed Zhakypbek Badәulet han ozb Muhammad Yoqubbek Badavlat ujg Yakub Bәg Bәdolәt Han 1820 zhyly Қokan handygy 1877 zhyly Қashkar kalasy Cin imperiyasyna karsy musylmandar koterilisinin basshysy memleketinin bileushisi 1865 zhyly ony Қokan handygynyn bileushileri Shygys Tүrkistandagy manchzhur kytaj үstemdigine karsy koterilisshilerdin basshysy Buzyryk kozhaga әskeri kenesshi etip zhibergen 1867 zhylga karaj Shygys Tүrkistandagy ujgyr sultandyktary Buzyryk kozhanyn basshylygymen birtutas musylman memleketi birikti Sol zhyly Yakub Bek Қashkarda okimet biligin basyp alyp Shygys Tүrkistannyn baska kalalaryn da ozine bagyndyra bastady 1870 71 zhyly memleketinin kuramyna aldymen ortalyk Үrimshi kalasy bolgan endi 1872 zhyldyn karsanynda memleketinin kuramyna Қumkol men Ile ajmagynan baska bүkil Shygys Tүrkistan aumagy kosyldy Shygys Tүrkistanga ornygyp algannan kejin Yakub Bek Үndistandagy agylshyn okimet oryndarymen tygyz bajlanys ornatyp үkimeti men Resejge karsy turuga tyrysty Agylshyndar үshin Қashkariya Buhara men Қulzha rynoktarynyn kakpasy bolyp sanaldy sondyktan olar osy sәtti pajdalanyp kaluga tyrysty 1868 zhyly orystardyn Buharaga әskeri zhorygy kezinde Yakub Bek kyrgyzdardy oz biligine bagyndyru әreketterin zhasady 1869 zhyly agylshyn үkimeti Resejge Қytajdan tәuelsiz Yakub Bek memleketin tanudy usyndy Birak ozinin kol astyna endi gana bagyngan kyrgyzdar men kazaktardyn koterilisshilerge kosylyp ketu kaupinen seskengen Resej үkimeti bul usynysty kabyldagan zhok Yakub Bek memleketine tonetin kauiptin en bastysy Cin imperiyasy tarapynan bolatynyn zhaksy tүsindi Ekonomika zhagynan artta kalgan әri shet memleketter tarapynan mojyndalyp үlgermegen memleketinin Cin imperiyasymen әskeri kaktygyska tүsui kauipti edi Sondyktan Yakub Bek ozinin әskeri kүsh kuatyn arttyruga tyrysty zhәne ekinshi zhagynan Cin imperiyasymen til tabysudyn zholdaryn karastyrdy 1874 75 zhyldary Yakub Bek Pekinge ozinin syrtky sayasat zhonindegi kenesshisi elshilikke zhiberdi Bul kezende okimeti ote әlsiz edi Sondyktan ol elshilerdi ka byldau arkyly uakyt utuga tyrysty Қytajlar men tүbi bir bolatyn sogyska dajyndalu үshin Yakub Bek te oz kezeginde Үndistandagy agylshyn okimetinen zhәne tүrik sultanynan komek aluga tyrysty 1873 zhyly ol Stambuldagy agylshyn elshisi ozinin Tүrkiyadagy okili arkyly әskerin en zhana karu zharakpen karulandyrudy zhayau әsker sanyn 60 mynga atty әskerdi 20 mynga dejin zhetkizudi kozdejtinin habarlady Agylshyn okilderi bileushisine Angliyadan karu satyp alu men әskeri onerdi үjretu үshin nuskaushylar zhaldau үshin 800 myn funt koleminde karyz beretindikterin mәlimdedi Resej okimeti algashynda Shynzhandagy okigalarga aralaspaj bejtaraptyk sayasat ustaudy makul kordi Birak agylshyn okimetinin tygyz bajlanys ornatuynan katty kauiptengen Resej zhan tәnimen Қytajga komektesuge kiristi Yakub Bek үkimeti bejbit kelissozder zhүrgizu arkyly memleketinin tәuelsizdigin sogyssyz ak mojyndajdy dep үmittendi Birak үkimeti ozinin onsyz da karzhylyk tapshylygy zhagdajynda auyr sogyska bara kojmajdy degen kate tүsinik uzak uakyt bojy әskeri kaktygystardan kashkaktau oz kezeginde strategiyalyk katelikterge әkep soktyrdy Orys әskerlerinin Ileni basyp aluy nәtizhesinde Yakub Bektin bүkil Shynzhandy biriktirgen kүshti musylman memleketin kuru zhospary iske aspaj kaldy Angliyanyn Shynzhanga bekinu armanyn da orystar zhүzege asyrtpady Resej ozine zhakynda gana bagyngan Ortalyk Aziya elderinin tynyshtygyn saktap kaluga tyrysty Bugan kosa Resejge bagynbaj shetelge ketken ult kajratkerlerinin kejbireuleri Yakub Bektin tonireginde zhүrgenin kalamady kala Orystardyn osy sayasaty Қytaj kolbasshysy Shynzhandy biligine kajtaru zhorygynyn tezirek zhүzege asyp zheniske zhetuine zhenildik tugyzyp berdi 1877 zhyly 30 mamyrda Yakub Bek Kurle degen zherde zhaulary u berip kenetten kajtys boldy Ol kajtys bolgannan kejingi memleketinin ishki zhagdajynyn әlsizdigin pajdalangan cindik Қytaj 1878 zhyly memleketin zhojdy Muhammed Zhakypbek hanSiltemelerҚytaj Angliya Shygys TүrkistanDerekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 X tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet