Үндістандағы Ұлы Моғолдар әулеті — Делиді басып алған және тонаған жаулап алушы ретінде жоғарыда аталып өткен самарқандтық әмірші Темірден басталады.
Бабыр 1526 жылы Лоди әулетінен шыққан соңғы әкімді жеңіп, Дели мен Аграны жаулап алады. Оның ұлы Хумаюн әкесі жаулап алған Үндістан облыстарын ұстап тұрарлықтай күшті болып шықпайды; бастапқы (1530—1540) соғыс жетістіктерінен кейін ол Шер-шаһтан жеңіледі де, өз семьясымен Парсы еліне қашуға мәжбүр болады. Парсы патшасының көмегімен көп жыл өткеннен кейін Дели мен Аграны қайыра жаулап алып, Моғолдар әулетінің өкіметін (1555—1566) қалпына келтіреді. Хумаюн кешікпей қайтыс болады да, кезінде парсыларға бірге қашқан ұлы Акбар Үндістандағы Моғолдар әулетінің өкіметін нығайтушыға айналады. Ол билеген жылдарда Үндістан өнері тарихында жаңа кезең басталады, бұл кезең ерте ислам кезеңіндегіге қарағанда көп жағдайда өзіне тән бірқатар ерекшеліктерге иелік еткен. Акбар өзінің әкесі мен атасы сияқты өнер қамқоршысы ғана болып қойған жоқ, ол сонымен бірге аса зор ұйымдастырушылық қабілеттерімен көзге түскен және бір жақты діни фанатик те еместі. Ол өзіне бағынышты индуистермен де тіл таба білді. Оның тікелей мұрагерлері де осылай жасады, шешелері князьдік Раджпуттар тұқымы ұрпақтарымен некелескендіктен де олардың нағашы жұрты сол үнді елі болды. Олардың сарайлары маңына көптеген үнділік суретшілер жұмысқа орналасты. Сондықтан да моғолдар билеген кезеңге әдетте патшалық, құрған үймен байланысты болатын бір жақты мұсылмандық артықшылықтар тән еместін. Бұл кезеңдегі қандай да болмасын көркемдік бастамаларға тек үнділік не мұсылман суретшілері ғана емес, алыс елдерден келген жатжұрттықтар да, солардың ішінде жекелеген европалықтар да қатысып отырған. Бұл Делиде, Агра мен Лахорда, сол сияқты Үндістанның басқа да қалаларында көптеген аса ірі сәулет ескерткіштері жасалған жарқын дәуір болды. Бұл кезеңде сонымен бірге «моғол миниатюрасы» деген атқа ие болған миниатюра барынша дамыды. Үнді тарихының шыны саналып, Маурьялар мен Гупттар билеген кезеңмен салыстырылатын бұл кезеңді колониализм дәуірі алдындағы бүкіл Үндістанды қамтитын бір орталыққа бағындырылған мемлекет құру жөніндегі соңғы әрекет кезеңі деп қарастырған жөн. Акбар өз мемлекетін көптеген провинцияларға бөлді: Кабул (қазіргі Ауғанстан), Лахор (қазіргі Пәкістан, бұл провинцияға Кашмир де кірді), Мультан мен Синд, Дели, Агра, Аудх (Авадх), Аллахабад, Аджмер, Ахмадабад, Бихар, Бенгалия мен Орисса, Кандеш, Берар мен Ахмеднагар. Бүкіл Солтүстік және Орталық Үндістан соның қол астында болды. Өзіне күшпен бағындырылған басқа діндегі халықтарды басқарудың қандай да бір ұтымды формаларын таппай бас идіру мүмкін еместігін Акбар әп дегеннен-ақ түсінді.Ұлы Моғолдар әулетінен шыққан патша үшін халықты мемлекет басқарудың қандай да болмасын демократиялық формасына қатыстыру мәселесінің мәнісі жоқ еді, сондықтан да Акбар өз сарайына Раджпуттар тұқымынан шыққан князьдерді тартып, оларға жауапты қызметтерді беріп отырды. Өзінен бұрынғы сұлтандардың «дінсіздерден» жан басына көбейтілген салықтар жинауы сияқты алалаушылық шаралардан ол, әрине, мүлде бас тартты. Акбардың діні басқа жұрттармен бірігуге және ынтымақтасуға ынталы болғаны соншалық, ол тіпті синкретикалық дін тәрізді бірдеңені енгізуге де әрекеттеніп көрді, бірақ та индуистар мен мұсылмандар қаншалықты мүдделі болғанымен, оның мұнысынан ештеңе де шықпады. Өкінішке орай, осынау уағдагерлік бастамалар сонымен бірге Ұлы Моғолдар әулеті билігінің қалай дегенмен шарықтау шыңы да бола білді. Акбар мұрагерлері Жаһангер (1605) мен Шаһ Жаһан (1628) тұсында бұл әулеттің саяси ықпалы да, мәдени дәрежесі де біршама кеміп кетті, бұл арада сарай маңындағы түрлі қастық-араздасушылық әрекеттер аз роль атқарған жоқ. Ұлы Моғолдар әулетінен шыққан төртінші билеуші Аурангзеб (1628) тұсында исламдық пуританизм қайыра үстемдік алып, индуистерге деген өшпенділік epic алды. Бірақ әскери зорлық күштің кезеңі өткенді, демек Аурангзеб канша күш жұмсағанымен өткенді оралту мұмкін болмай қалды. Ол Ұлы Моғолдардың соңғы әміршісі болып шықты да, әскери ірі жеңістерге қарамастан мемлекеттің көптеген ұсақ бөлшектерге бөлінуінің куәсы болды. Оның мұрагерлері бұл ұлы әулеттің атын ғана сақтап қалды, ал іс жұзінде олар отарлық өкіметтер мен әредікте біртіндеп бас көтеріп келе жатқан Раджпуттардың тегеурінді тықсыруына ұшырап, бұрынғыдай кең құлаш өктемдік жасау правосынан айрылған солтүстік үнділік ғана болатын. Ақыр соңында 1858 жылғы Ұлы көтеріліс британ әскерлері күшімен басылғаннан кейін, ең соңғы «Дели патшасы» өз орнын босатып, ағылшындарға беруге мәжбұр болды. Акбардың Үндістан мен оны мекендеген әр түрлі халықтарды біріктіруге деген әрекеті мұсылман өнеріне үнділік ықпалды күшейтуге әкеп сайды. Ақбар билеген кезеңдегі көптеген құрылыстар олардан бұрынғы дәуірдегі ғимараттарға тән қаталдық пен ұстамдылықтан өзгеше, мейлінше жаңаша стиль туындылары болып келеді. Бұл жаңа стиль кей реттерде формалармен ойнағандай мейлінше алуан сырлы түрлі байлығымен, Раджпуттар тұқымынан шыққан билеушілер негіздеген үнділік сарай дәстүрлеріне барынша үндес жұтынған көрік, сән-салтанатымен ерекшеленеді.
Акбар мавзолейі
Ұлы Моғолдар дәуіріндегі тамаша құрылыстардың бірі — Аграның солтүстік-батысына қарай сегіз шақырым жердегі Сикандрада орналасқан осы стиль үлгісі болып табылады. Бұл мавзолей Акбар әмірімен оның тірі кезінде салына бастайды да, құрылыс жұмысы мұрагер ұлы билік жүргізіп тұрған кезде 1613 жылы аяқталады. Акбар мавзолейінің одан бұрынғы әміршілер мавзолейлерінен ерекшелігі оның буддалық сәулет концепциясына орай жоспарланғандығында,— осы тәрізді болжамдар сан рет айтылды да. Ол ұзынша формалы үлкен баққа орналасқан, зор қақпалар арқылы тартылған жолдар бар; оларға симметриялы орналасқан екі жақтағы дуалда да дәл сондай, бірақ жалған қақпалар жасалған. Ұшы сүйірленіп бітетін, мейлінше жарасымды күмбезбен көмкерілген негізгі ғимарат жебе тәріздес арка кесіп өтетін үш қабаттан тұрады. Үшінші үстіңгі қабаты құрылысты түйіндейтін ашық терраса тәрізді — үсті жабылмаған, алайда бұрыштарында әрқайсысы төрт-төрттен сүйрік бағандармен көтерілген төрт күмбезі бар. Бұл — мавзолейдің негізгі құрылысы. Мәрмәр мозаикадан салынған ішкі албар тас қорғанмен ауланың сыртқы қабырғасынан бөлектенген айналма жолмен қоршалған. Тас қоршаудың әдемілеп ойылған терезелері бар. Осы ішкі аулада кішірек, бірақ сондай көрікті әшекейленген екінші терраса бар, Акбардың ақ мәрмәрден жасалған келісті саркофагы осында тұр. Бірақ, мұның өзі де бар болғаны осынау әміршінің тек ескерткіші ғана. Ал оның денесі саркофаг астындағы бұрын келушілерге көрсетілмей келген табытта жатыр. Әшекей, сән-салтаңаты, әсемдігінің кереметтігі жөнінде бұған сәл де болса ұқсаңқырайтын бейіт ескерткіш сирек кездеседі. Асыл металл, ақ және түрлі тұсті мәрмәр бұл құрылысты көздің жауын алар көркемдікке бөлеген.
Фатхпур-Сикри қаласы
Сикандраға жақын жерде, Аграның солтүстік-батысына қарай шамамен отыз шақырым қашықтықта Акбар әмірімен салынған және оның резиденциясы болған Фатхпур-Сикри қаласы бар. Алайда, кейініректе ғана байқалған түрлі себептер салдарынан ол әміршінің ұзақ мерзімдік мекені болып қала алмаған. Қазіргі кезде бұл өзінше тек рухтар қаласы сияқты, онда тұрғындардың жоқтығы мен ғимараттардың жер бетінде кездеспейтін ғаламат әсемдігі келушілерді таң қалдырады. Сірә, Акбарда бұл қиял-ғажайып, қаланы тұрғызарда алдын ала жасалынған ешқандай да жүйелі жоспар болмағанға ұқсайды. Оның жекелеген құрылыстары бірінен соң бірі қатарластырып салына берген.
Үлкен Махал-и-Хааз ансамблі (90X130 метр, Агра фортындағы Қызыл сарайдан да үлкен-Фатхпур) Сикри орталығын түзеді. Екі аулаға орналастырылған бұл сәулет ансамбліне басқа да құрылыстар — ресми емес, оңаша кездесуге арналған зал жалғасқан, Диван-и-Хааз деп аталатын көз тартарлық тақ залы да бар, ол орта тұста биік бағанаға орналасқан, орталық бағаннан тарайтын отыз екі тіреуіш ұстап тұр. Акбар әмірімен өзінің сүйікті үш әйеліне арналып салынған көлемі шағынырақ павильондар да тамаша құрылыстар болып табылады. Бүкіл Үндістандағы көрікті құрылыстардың бірі саналатын Фатхпур-Сикридтегі соборлық мешіт те мейлінше әсем комплекс. Ауласынъщ көлемі 181X158 метр. Мешіттің үш күмбезі бар. Аулада екі мавзолей — ақ мәрмәрдан жасалған Селим Чишти шейхтің және Ислам ханының мавзолейлері тұр. Ауланың оңтүстік жағында өз алдына дербес айбынды да керемет келісті құрылыс саналатын «Әсемдік қақпасы» (43X20 метр) орнатылған.
Хумаюн мавзолейі
Моғолдардың ертеректегі кезеңіне жататын Делидегі сәулет ескерткіштері ішінен бұл жерде тек Хумаюн мавзолейін атап кетейік. Мұның іргелік қабатын есепке алмағанда ені 47 метр, ол парсы үлгісін қайталаған делініп жүр: әкесінің мавзолейін салуға Акбар шетелдік шеберлерді қатыстырған екен. Жоспар бойынша шаршы үлгілі болып келетін, ұшар басында күмбезі бар орталық бөлігінің бұрыштарына сегіз қырлы төрт қосалқы үй флигель жалғастыра салынған. Негізгі құрылыс жан-жағынан біршамада көрініп тұратын бірнеше қатарлы жебе тәрізді ұялары бар ашық террасаға ұқсайды. Мавзолей ойластыра жоспарланған баққа кіргізіп тұр. Мавзолей материалы — қызыл құмтас пен мәрмәр, сондықтан да бұл құрылыс түрлі түстер жарасымы жөнінен де Ұлы Моғолдар дәуіріне тән болып шыққан. Акбардың билік құрған кезеңімен байланысты үнділік күшті ықпалда болған еркін сәулет үлгісінен кейін Шаһ Жаһан тұсында исламдық сәулет формалары айқын белең алып дами бастады.
Тәж Махал
Ал мұның өзі сол кездегі Үңдістандағы ең үлкен мешіт — Делидегі Джами-Мазджидте көрініс тапқан Моғолдардың өзіндік мемлекеттік стилін жасауының бастамасы еді. Бұл стильдің қалыптасуына Декандағы, Гуджарат пен Бенгалиядағы сәулет өнері күшті ықпал жасады. Бүгінде Үндістан сәулетінің аса үздік ескерткіші болып саналатын, Шаһ Жаһан өзінің сүйікті жары Мумтаз-Маһал құрметіне салдырған Аградағы Тәж-Маһал — озық ойдың үлгісіндей өзінше бір оқшау тұрған әсем ескерткіш. Бұл мавзолей парсы үлгілері жоспарымен жүргізілсе де және аңыздарда айтылатындай парсы сәулетшісінің жобасы бойынша салынса да, оның таңғажайып көрінісі Үндістандағы сәулеттік өнер ескерткіштеріне ортақ фантастикалық-ирреальдық сипатта өзінің керемет жарасымын тапқан. Бұл тек қана үнділік ескерткіштерге тән сәулеттік өнер үлгісі болып табылады. Тәж-Маһал үлкен парк ортасына орналасқан, қай жағынан қарасаңыз да, өзінің мұнараларға ұқсас күмбездерімен ескерткіш көз жауын алып мен мұндалап тұрады. Әдебиеттерде ағылшындар өздерінің Үндістандағы отаршылдық билігі кезінде көптеген тамаша сәулет туындыларын бұзып, материалдарын өз құрылыстарында пайдалануды ойластырғаны әңгімеленеді.
Ағылшындардың үлесi
Бұл жоспарлар дер шағында қабылданылмай қалды, алайда ол жайлы айта кетуіміз керек. Өйткені, кейбір ерте буддалық құрылыстардың шын мәнісінде ағылшындар қолымен талқандалғаны, сонан соң жекелеген жұрнақтары лондондық музейлерге тасылып әкетілгені бізге жақсы мәлім. Мәселен, Бхархуттағы символикалық күмбез тағдыры осындай. Амараватидегі символикалық күмбездің де бедерлі әшекейлерінің тұтастай ірі бөлшектері Лондонға апарылған болатын. Моғолдар кезеңіндегі сәулеттік ғимараттар үшін бірден-бір құрылыс материалы ақ мәрмәр араластырылған қызыл құмтас болды. Мәселен, Дели мен Аградағы сарайлар, форттар негізінен сол қызыл құмтастан салынған (Делидегі Қызыл форттың аты да содан алынған). Қуатты да айбынды бұл құрылыстар шын мәнісінде өзінің күзет, қорғаныс қызметімен бірге Ұлы Моғолдар әулетінің құдіретін де бейнелеуге арналған. Әлі күнге дейін сақталып отырған қамалдардың біразы елдің батыс бөлігінде орналасқан. Олар маратхалардың ұлы көсемі Шиваджи заманынан бері тұр. Біз бұл кезеңнен көптеген аса үздік сәулет ескерткіштерін, мәселен, Амритсардағы әйгілі сикхтар храмын (ол Алтын храм деп аталады), көптеген көне храмдардың жаңартылған түрлерін, сол сияқты осы кездерге жататын Мадураидағы Сундарешвара храмын кездестіреміз. Аурангзеб билеген кезде Моғолдардың мемлекеттік стилінің құлдырауы байқалады, бұл билеуші мемлекет бірлігін сақтауға қаншалық тырысып баққанмен, дәл соның кезінің өзінде-ақ жергілікті стильдер, ең алдымен Деканда, сол сияқты Солтүстік Үндістанның ең шығыс және ең батыс аудандарында пайда бола бастайды. Бұл жерлерде ағылшын отаршылдық үстемдігі басталғанға дейін саяси және мәдени бірлікті қалпына келтіруге енді қайтып ешқандай да әрекет жасалып көрген емес. Бұл ретте ағылшындар әрқашан да өз еңбектерін атап көрсетуге тырысып бағады, солардың арқасында ғана Үндістанның бірігуі, үнді әкімдерінің арасындағы партикуляризмді, бытыраңқылықты, ғасырларға созылған алауыздықты, әр түрлі дінді ұстаушылар арасындағы өшпенділікті және үнді қоғамындағы ішкі өзара теңсіздікті жеңу мүмкін болғанын айтысады. Алайда, 1947 жылы ағылшындар кеткеннен кейін ғана баршаға мәлім болған деректер бұған керісінше жағдайды дәлелдейді. Ағылшындар бұл кемшіліктердің әрқайсысын да жоймағаны былай тұрсын, қайта оларды, не елемеуге тырысып келді, немесе өздерінің империалистік мүдделері үшін оларға тіпті дем беріп, қолдап отырды, оның үстіне осы бір бай елді тонау арқылы экономикалық қосымша қиындықтар тудыруға тікелей себепші де болды, мұның өзін бұдан бұрынғы бастан кешкен материалды шығындардын ешқандайымен де салыстыруға болмайтын еді. Осы арқылы олар жас ұлттық мемлекетке ғаламат қиындықтарды мұра етіп қалдырды. Үңдістанның мәдениеті мен өнерінің тарихы бұл елдің бір кезде соншалықты бай болғанын көрсетеді. Ағылшыңдар Үндістанды ең кедей елдердің біріне айналдырып, оның қыруар халқын аштықта күн кешуге мәжбүр етті, сол арқылы көне үнді мәдениетінің дамуын біршама тежеп тастады. Ал ағылшын зерттеушілері Үндістанның көне мәдениетін қайтадан ашуға ғылыми тұрғыдан қаншалықты көп күш жұмсағанымен, бұл олардың жіберген қателіктерін бәрібір ақтай алмайды. Үнді өнерінің отарлау кезеңінде біржола құлдырап, азаттық алған ұлттық даму жолына түскен казіргі шағында қайта туған салаларының бірі Моғолдар дәуірінде өзінің ең шырқау дәрежесіне жеткен кескіндеме болып табылады. Кескіндеме үнді мәдениеті даму тарихындағы ең бір жарқын тарау болып қана қалмайды, ол сонымен бірге осы заманғы өнердегі көне үнді дәстүрлерімен байланыстыруға көптеген мүмкіндіктер ашып береді.
Тағыда сол уақыттың өнері туралы
Үнді сәулеті мен пластикасының ұлы дәуірлері жаңарған дүниенің пластикалық және сәулеттік творчествосына қандай да болмасын дем берерліктей көрнекі бір ықпал жасай алмай отырған жағдайында, Моғолдар дәуіріндегі кескіндеме (әрине, сол сияқты кескіндеменің Раджастхан мен Пахари облыстарындағы т.б. үнділік мектептері де), сөз жоқ, осы заманғы үнді кескіндемесінің мейлінше гүлдене дамуында зор роль атқарды. Қазірде елді әлеуметтік-экономикалық жағынан қайта құру және оны индустриалдық-техникалық дамыту талабына мүдделі көптеген үнділік суреткерлер ұлттық кескіндеменің ғажайып нәзіктік, халықтық дәстүрлерінің бай мүмкіндіктерін творчестволықпен пайдалануда. Сол арқылы және жаңа халықаралық байланыстар арқылы мүмкін болып отырған европалық өнердің де әсерін қабылдай отырып, соның өзінде өзіндік «үнділік түртүсін» жоғалтпаған осы заманғы өнер жасалуда. Үнділік кескіндеменің қайнар көздері туралы жоғарыда айттық. Аджанта қабырғаларында сақталған жұрнақтар, Декандағы (Бадами және басқалары), сол сияқты Кинчипурамдағы (Кайласанатхи храмы), Танджурдағы, Андхра-Прадештегі Лапакши храмы мен Виджаянагардағы храмдық бейнелер қалдықтары бізге храмдық кескіндеме үлгілерін жеткізді. Сонымен бізден тым алыс замандарда да үнді кескіндемесі болғаны және тым қолайсыз тропикалық ауа райы мен басқа да бүлдіргіш күштер салдарынан ғана оның даму тарихы туралы жеткілікті мағлұмат аларлықтай дәрежеде толық сақталмағаны мәлім болып отыр. Біз Палдар кезеңіндегі буддалық кітап безендіру ісі мен Батыс Үндістандағы джайндық қолжазбалар безенісі туралы да айтып өттік. Үнді кескіндемесінің ең жоғары даму дәрежесі Моғолдар кезеңіне саяды. Бұл өнердің гүлдене өркендеуі Акбар кезінде басталған еді және ол күндердің аса үлгілі көптеген туындылары біздерге де жетіп отыр. Әкесі Хумаюн сияқты Акбар да сурет салушылар ретінде, ұстаздар ретінде де парсы суретшілерін шақыртатын сарайлық мемлекеттік көркемөнер мектептері бірден-бір өнер орындары ғана болмағаны қазіргі кезде барынша айқындалып отыр. Мұны сол кездегі Солтүстік Үндістан мен Деканның жер бедерін бейнелеген кескіндеме үлгілерінің жаңадан табылған олжалары растай түсуде. Үнді кескіндемесінің осы дәуірдегі даму тарихы көптеген талас тудыруда, өйткені жаңадан табылған туындылар ылғи да жаңа деректер беріп, құбылыстардың күтпеген тосын өзара байланыстарын көрсетіп беруде, сол арқылы бұрынғы мағлұматтарды өзгерте түсуде. Үнді кескіндемесі мейлінше гүлденген бұл дәуірдің түпкілікті бағасы енді-енді ғана анықтала түсіп келеді. Алайда даусыз материалдар қазірдің өзінде жинақталды. Үнді миниатюрасының датасы қойылған көптеген туындылары бар. Солар арқылы басқа да туындылардың мерзімін анықтауға болады, ал мұның өзі бұл өнердің біршама дұрыс хронологиялық және аймақтық-жағрапиялық сипаттамасын жасауға мүмкіндік береді. Сол сияқты Моғолдардың мемлекеттік мектебі мен Декан мектептерінде, Раджастхан мен Пахари мектептерінде өз туындыларын мүсіндеген көптеген суретшілер есімдері белгілі (үнді өнері тарихында алғаш рет). Көп жағдайда жекелеген миниатюра қолжазбаларында оның датасы мен салған суретші есімі қатар тұрғандықтан, оларды миниатюраның даму хронологиясына қосуға мүмкіндік бар-ақ. Алайда, Үндістанда тым ертедегі туындыларды дәлмедәл көшіру тәжірибесі қолданылғанды, мұндайда көшірмелерге оның бұрынғы датасы мен әуел бастағы суретшісінің есімі жазылатыны да болатын. Сол себепті де кейініректе жасалған көшірмелерді түпнұсқадан айыру тым қиынға соғады, оның үстіне алуан түрлі көшірме жасалатыны сондықтан да, оларға жазылған мерзімнің дәлдігіне күмәнданбауға болмайтыны және бар. Стилистикалық, мазмұндық, тіпті, киім тарихы жайындағы алшақтықтар туралыда осыны айтуға болады. Көшірмелер көп реттерде түпнұсқаның көркемдік дәрежесіне тең түсетіні себепті әлгі айтылғандардың өнер сүюшілер үшін ешқандай мәні жок, ал өнер мамандары мен тарихшылары үшін әр жолынан-ақ түрлі проблемалар пайда болып, бұл мәселелер жөніндегі ой-пікірлерде елеулі алшақтықтар туып жатады. Күні бүгінге дейін Моғолдар кезеңіндегі түрлі мектептердің қайсысы бұрын пайда болғандығы, оның басқа мектептерге ықпалы, сол сияқты бұл кезеңдегі миниатюраның шығуы туралы айтыстар тоқталған жоқ. Раджастхан миниаютрасы мен оның кейініректегі Пахари кескіндемесі моғол миниатюрасының, демек одан ертеректегі мұсылмандық кітап безендірулері әсерінен туды деген пікір бар. Бірақ, бұл мектептер өз алдына дербес, моғолдық кескіндеме мектептерімен қатар өмір сүруі де, Гуджарат пен Раджастхандағы безендірудің ертеректегі дәстүрлерінен туындауы да және өзінің қуатты ықпалы үшін, демек көне үнділік дәстүрлердің, әрқашан да өмір сүріп келген (бірақ даму тарихы біздерге үлкен үзілістерімен ғана жеткен) үнділік кескіндеменің халықтық мектебінің алдында қарыздар болуы да мүмкін. Бұл ретте біз осындай проблеманың бар екенін ғана атай аламыз. Алайда, бұдан бірнеше жыл бұрын ғана көптеген мамандар бұл теориялардың алғашқысын қолдап келген, ал қазірде Моғолдар кезеңіндегі кескіндеме дамуына көне үнділік мұраның негіз болғандығы жиірек айтылып жүр. Ең болмаған күнде олардың мерзімін анықтауда шешуші роль атқаратын маңызды туындыларды атай кетейік. Алдымен, Гуджараттан табылған, 1127—1288 жылдары жазылғаны көрсетілген, джайндық кескіндеменің басталу кезеңіне жататын джайндық кітаптар безендіруі осындай туындылар. Бұларға Аджанта кескіндеменің басталу кезеңіне жататын джайндық кітап безендіруі осындай туындылар. Бұларға Аджанта кескіндемесінен елес берерліктей сұлу әйелдер қимылы мен көркін, бет әлпетін бейнелеу тән болып келеді, сонымен бірге халықтық рухтағы безендірулер, мейлінше дөрекі бейнелер, айталық, аса үлкейтілген сүйір мұрынды бет-пішіндер де бар. Бұл безендірулер композициясы көп ретте тым қарапайым, қолжазба текстері бойынша орналастырылған. Бейнелер әдетте сыңар немесе жұп болып келеді, бір тұсті, көбінесе қызыл фонда түрлі-түсті етіп салынады. Мальвадан табылған, 1439 жылмен белгіленген «Кальпасутра» бұл арада кескіндеменің осы түрінің өзінше бір басы бүтін мінсіз үлгісі деп атауға тұрарлық. Кейінгі туындыларда жиі қайталаңылатын бір оғаштау жайды да атай кетейік: бейнеленілген персонаждардың көздері олардың бет нобайы ретінде салынатыны да бар. 1427 жылмен белгіленген және сексен бес миниатюрамен безендірілген «Шаһнаме» қолжазбасы ең көне мұсылман туындыларының бірінен саналады. Ол Дели музейінде сақталған. Алайда, бұл, сірә, үнділікке жатпайтын үлгінің көшірмесі ғана, демек көшіріліп алынған ескі датадағы көптеген туыңдылардың Үндістанда кең тараған нұсқаларының бір ғана мысалы болуға тиіс. Оларды мұсылман билеушілері жинастырған болуы мүмкін, сондықтан да оларды үнді өнерінің құрамында қарауға болмайды. Кітап безендірудің бұл нұсқаларын әдетте «сұлтанат кескіндемесі» деген терминмен белгілейді. Олар Ұлы Моғолдар билігі басталар алдындағы кезге жатады. Джайндық безендірудің Солтүстік және Орталық Үндістанның шығыс бөлігінде кең тарағанына Джайпурда табылған «Кальпасутра» (1465) куә бола алады;мұнда да адам пішінін көрсететін көздер бейнеленген, осы белгі аталған қолжазбаны 1439 жылғы «Кальпасутрамгн» байланыстырады. Біз бұл жерде Моғолдар кезеңінен көп бұрын және моғол кескіндемесі басталмас бұрын алғашында Батыс Үндістанда ғана пайда болған безендіру өнерінің Солтүстік Үндістанның орталық бөлегіне де тарағанын айқын көрсететін дәлелдер табамыз. Соңғы кездердегі аса маңызды жаңалықтарға шамамен 1500 жылмен белгіленетін безендірілген қолжазбалар тобы жатады. Олар үнді миниатюрасының даму проблемасы жайлы ұғымға мүлде жаңаша бағыт беріп, Акбар билеген кезеңдегі сарай өнері бәрінен бұрын дүниеге келген дейтін теорияны соққыға ұшыратты. Бұл ретте «Лаур Чанда» деп аталатын халықтық серілік романға жасалған безендірулер ерекше назар аударуға лайық. Оның ең ертедегі түрі 1500 жылға жатады және ол Раджастханда дүниеге келген. Дәл осы тексті көркемдеу 1530-1540 жылдары Аудхада, шамамен 1530 жылы Мальвада жүзеге асырылған. «Лаур Чанданың» бұл кескіндемелеріне Меварада (Раджастхан) «Чаурапанчасикаға» шамамен 1500 жылдары жасалған безендірулер жалғасады. Сарай маңындағы тамаққа талғамшыл адамдарға арналып шамамен 1500—1510 жылдары шығарылған өзінше бір көркемделген аспаздық кітап «Ниамад-наме» Мальвадан табылды. Алайда, мұндағы безендірулер стиліне қарағанда үнділіктерден гөрі ортаазиялықтар қолынан шыққанға ұқсайды. Солай болғанмен де жекелеген детальдар бұларды уақыты жағынан жоғарыда айтылғандармен жақындастыруға мүмкіндік береді, сондықтан да бұл туындыны да Үндістанда дүниеге келді деп санауға болады. «Лаур Чандаға» да, «Чаурапанчасикаға» да жасалған безендірулер таза үнді сипатында және мұсылмандық кескіндеме дәстүрлерімен ортақ ештеңесі де жоқ екені күмәнсыз. Оларға таза үнділік бағыттағы, кейініректе Моғолдар стилінің жалпы сарынына түсіп кеткен облыстар өнерінің сипаттамалары болып келетін пішіндердің нобайлық нәзіктігі, жер бедерін таңдаудағы қарапайымдылық: жітілік, бағандарға орнатылған айшықты күмбезді, мұнаралы сәулет өнері тән. Сезімге құрылған романтикалық роман «Лаур Чанданың» мазмұны да таза үнділік
сарында. Бұл жерде джайндық дәстүрлердің дамуымен сабақтастықты байқауға болады. «Лаур Чанданың» шамамен 1540 жылдары жазылған, Бенарестегі Бхарат Кал Бхаваннан табылған қолжазбаларының бірінде жоғарыда айтылғандай бет пішінді көзбен бейнелейтін типтік форма кездеседі. Бұған дейін кескіндеме Батыс Үндістанда тек таза діни мақсаттарға ғана қызмет етіп келген болса, шамамен осы кездерде діннен басқа мақсаттарда да пайдаланыла бастайды, кеңінен тарап, жалпы үнділік кескіндеме стиліне ықпал жасайды. Мевардан (Раджастхан) табылған, шамамен 1530 жылдарға жататын «Гитаговиндадан» бастап бхакти деп аталатын, біртіндеп кең тарай бастаған нақыл әңгімелерді безендіру ісі кескіндеме арқылы жүзеге асты. Бхактилер үнділік реформистік білімді түсіндіреді және осы кезден бастап үнділік көркемдеу мазмұнында шешуші роль атқарады. Бұл ең алдымен, алғашқы кезде Вишну құдайдың бір түрі деп есептеліп келген, бірақ біртіндеп өз алдына дербестік алған халықтық құдай бейнелі Кришна жайлы аңыздарды безендіру болып табылады. Оның өмірінің, негізінен жастық шағының, көптеген кезеңдері сансыз жырға айналды, кескіндемеде бейнеленді. Бақташылар құдайы Кришна қарапайым халықтың арасында өседі, май ұрласады, бақташылар балаларымен бірге ойнайды, көңіл көтеріп, тентектіктер жасайды, сұлу бақташы қыздардың соңына түседі. Қиын-қыстау кезеңдердің бәрінің дәл ортасында оның ғажайып Радхаға деген махаббаты жырланады, бұл халықтық рухта баяндалып, құдайға тән қылықтар халық арасындағы ең қарапайым бақташылар мен шаруалардың қолы жетерліктей бейбіт көрініс ретінде суреттеледі, сол арқылы сүйіспендік қарым-қатынас діни қасиетті, жарқын, романтикалық құбылыс сипатында қабылданады. Соның нәтижесі ретінде ерте буддалық кезеңнен кейін алғаш рет үнді халқының қарапайым өмірі көркемөнерде бейнелене бастады. Бұл суреттерде үнді деревнясының өмірі бүкіл ұсақ-түйегіне дейін көрініс табады. Көркемдік жағынан алғанда жоғарыда аталған Мевардағы «Гитаговинда» адамның табиғатпен жігі ажырамас байланысын көркемдікпен, толық қанды бейнелеуге көшудің басы болып табылады. Жер бедері, элементтері, аңдар пайда бола бастайды. Кейініректе бұл Раджастхан мен Пахаридегі кескіндеме мектептерінің дамуындағы шешуші жағдайға айналады. Толық қанды адам бейнелері мен табиғат көріністері берілгеніне қарамастан бұларда түрлі түсті алғы жүлге мен қарапайым, жадағайазық, қызыл немесе көгілдір өңдегі бір түсті фон арасындағы ескі контрастар принципі сақталған. Датасы қойылған ең ертедегі немесе, дәлірек айтқанда, датасы жағынан моғолдық кескіндеме шығармаларына ең жақыны — Хамза ерліктері туралы роман. Бұл 1400 ірі кескіндермен (көпшілік беттері Венада сақтаулы) көркемделген, Акбар билеген кезде, шамамен 1564—1579 жылдары, аяқталған. Оның көптеген беттері ұнділіктен тыс сарындағы бейнелермен толтырылған. Бірақ көпшілігінде үнділік ықпал анық байқалады.Бейнелеу стиліндегі мұндай әр тұрлілікті Акбар әміршінің сарайындағы тұрлі қалалар мен елдерден, Үндістанның өзінен және басқа да ислам елдерінен жиналған суретшілер тобының өмірлік сипатымен тұсіндіруге болады. Бұған дейін аталып өткен қолжазбаларға қарама-қарсы мұнда сарай стилі, тек мазмұнында ғана емес, бейнелеудің талғампаз, нәзіктік сипатында да, сондай-ақ жекелеген суретшілердің кескіндеу техникасы мен детальдарды өзінше пайдалану мүмкіндігі тәрізді жеке-дара ерекшеліктері де көрініс тапқан. Осы қолжазбамен Моғолдардың сарайлық өнеріне, Декан мен Раджастхан кескіндемесіне және одан көп кейінгі Пахари кескіндемесіне тән туындылардың өмірге келуі басталады. XIX ғасырда ғана әр түрлі стильдердің алмасуы жекелеген суретшілердің аймақтық мектептері мен мәнерлері ерекшеліктерін токайластырған өнердің бұл түрінің даму процесі біртіндеп барып тоқталады, алайда материалдардың тым көптігі себепті біздің оған тоқталып жатуға мүмкіндігіміз жоқ. Акбар билік құрған дәуірдің алғашқы кезеңіндегі бұл өмірдің түп қазығы — Хамза туралы романның көркемделуі болып табылады. Ол кезде билеуші саясатының негізгі бағытына сәйкес үнді суретшілері мен кескіндемедегі үнді әуені ғана алғы планға шығарылып отырған. Соның өзінде мазмұнның көпке түсінікті болуына және халықтық қайнар-бастауларға байланысты өрбуіне ерекше мән берілген. Акбардың жеке өзі өнердің мұндай бағытын қадағалап отырған және мұның үстіне, біздерге жеткен мәліметтерге қарағанда, көркемдік талғамы жоғары болған екен, әсіресе, шығармалардың көркемдік сапасына зор мән берген. Ол және Моғолдар әулетінен шыққан мұрагерлері өнердің аса білгірінен саналды және өз сарайларына алыс елдерден көптеген суретшілерді алдыртып отырды. Олардың арасында, тым ірі суретшілер болмағанмен, Дели мен Аградағы сарай маңында қызмет еткен европалық суретшілер де болды. Миссионерлер өздерімен бірге христиандық кескіңдемені де ала келді, елшілер мен саяхатшылар құнды гравюраларды сыйға тартып отырды. Көптеген моғол кескіндемесі туындыларынан оны салушы сарай суретшісінің әлдебір европалық үлгілер көшірмесін жасауға немесе оның жекелеген детальдарын өз композициясына кіріктіруге тапсырма алғанын оңай байқауға болады. Жаһангердің әйгілі альбомындағы суреттердің жасалуын зерттеп көргенде, Альбрехт Дюрер мен оның шәкірттері гравюралары мен байланысы бар бейнелер кездесетіні анықталды. Әрине, өзінің мазмұны мен бейнелеу тәсілінің болашағы үшін көшіріп алынған үлгілер ішінде көркемдік дәрежесі төменіректері де болған, бұл көшірмелерде Моғолдардың сарай өнері шетел миссйонерлері арқылы әкелінген үлгілерден алған періштелер, сайтандар және христиандық өмірге жататын тұтас көріністер бар. Бұлардың бәрі де ең алдымен Акбар өзі қолдаған діни синкретикалық мағлұматтарға сай келеді, бірақ олар билеушінің үміт еткең мұратына қарамастан өнерде де, саясатта да табыс әкелмегені мәлім.
Моғолдардың ерте кезеңдегі көркем безендірулеріне үнді эпостары «Махабхарата» мен «Рамаянаға», көне үнді ертегілерінің «Панчатантра» және «Хитопадеша» атты жинақтары аудармаларының қолжазбаларына, сол сияқты «Тоты құс туралы кітапқа» жасалған иллюстрациялар, тағы басқалары жатады және безендіру ісіне осы тәсілдер тән болып келеді. Үнді өнері тарихында алғаш рет портреттік кескіндеменің осы кезде үлкен роль атқара бастағаны, оның реалистік бейнелеудің ең жоғары дәрежесіне жеткені аса маңызды. Моғолдар мектебінің, ал әредікте үнді кескіндемесінің басқа да мектептерінің суретшілері шығармаларынан тарихи адамдардың дәуір бейнесін байыта, көрнекті ете түсерлік көптеген портреттерін кездестіреміз. Бұл шығармалардың ұсақ детальдарға дейін мейлінше дәл бейнеленген көркемдік дәрежесінің биктігі таң қалдырады. Осы кездердегі, мәселен, «Бабурнаме», «Ақбар-наме», «Шаһ Жаһан-наме» сияқты өмірбаяндық және тарихи шығармаларға жасалған безендірулер ерекще қызықтырады. Декандағы көркемөнер мектептерінде үнділік әсердің күшті екені байқалғанымен, сірә, мұсылмандар тақырыбына көбірек назар аударылған болса керек. Олардың сюжеттері классикалық мұсылман текстері мен үлгілері негізінде көбірек көрініп отырған және оларда парсы және Алғы Шығыс өнерінің тікелей әсері байқалады. Бұған керісінше, Раджастхандағы және одан кейініректегі Пахиридегі үнділік кескіндеме мектептерінде Кришна туралы аңыздар мен нақыл әңгімелер-бхактилер тақырыбындағы сюжеттер шешуші роль атқарады. Бұл кездерде бірқатар жаңа текстер мен соларға жасалған кескін-көріністер де дүниеге келеді. Алайда, жыл айларына арнап салынған безендірулер сияқты картиналардың тұтас сериясы немесе жыл мезгілдері мен музыкаға орай айқындалатын, сол арқылы адам мен табиғаттың сезімдік бірлігін және өнердің әр түрлерінің үндестік-жарасымын білдіретін көңіл күйіне байланысты «Рагмалаға» жасалған сериялар да бар. Бұлардың бәрінде де дәстүрлі, сонымен бірге бойына өз заманы белгілерін жинаған, «модерн» ретінде қабылданылатын индуис мәдениетінің айқын сипаттары байқалады. Бұл кезеңмен тұтас, әлденеше рет безендірілген индуистік мазмұндағы текстер қатарында басқалармен бірге Кашевдастың «Расикаприясы» және жыныстық сезім әсерлері мол суреттелетін, ер, әйел кейіпкерлер (найики мен найяки) жайлы трактаттардан тұратын «Амарушатака», «Расаманджари» өлең жинақтары да бар. Жоғарыда аталған поэма «Гитаговинда» мен «Бхагаватпуранаға» жасалған көріністер Кришна туралы аңызбен, Кришнаға табынудың классикалық текстімен байланысты. Екінші жағынан, көптеген классикалық үнді текстерінің Раджастхандағы моғолдар кескіндемесіне керісінше, мүлдем безендірілмегені таң қалдырады. Тек қана кейініректегі «Шакунтала» мен «Деви-Махатмаяға» жасалған жекелеген кескіндер (XVIII ғасыр) ғана мәлім болып отыр. Миниатюра техникасы бізге сол кездердегі жазбалардан және аяқталмай қалған бейнелерден белгілі. Ең әуелі қызыл бояумен үлбіретіп нобай сұлбасы жасалған, ал түзетулер қара бояумен салынатын болған. Сонан соң сурет нобайы сәл ғана көрінетіндей етіп ақ бояу жабылатын болған, осыдан кейін түрлі түсті бояулармен әрленген. Бұдан соң, әдетте, қызыл бояумен тағы да суреттің жалпы нобайы шығарылған. Гуджарат миниатюрасы үшін табиғи материал — пальма жапырақтары пайдаланылған болса, бірте-бірте қағазға да жол ашылады. Көп ретте ол біріне-бірі желімделіп, тегістелген қағаз беттері — тығыз қатырма (картон) болатын. Қағаздың тәуір сорттары әуелде парсы елінен әкелінетін, біраз уақыттан кейін ол кендірден, бамбуктан, мақта мен жібектен жасалатын үнді қағазымен алмастырылды. Акбар кезіндегі өнер жайын сипаттау ұшін Аб-уль-Фазль өмірбаянынан үзінді келтірейік: «Енді аса атақты шеберлерді, Бехзадқа лайықты және дүние жүзіне әйгілі европалық суретшілердің тамаша туындыларымен қатар қоюға боларлықтай асқан үлгілі шығармаларды табуға болады. Қазіргі суретшілерден байқалатын детальдар дәлдігі мен барынша жетілгендікті, орындаушылық батылдығын, тағы басқаларын ештеңемен де салыстыруға болмайды. Тіпті жансыз денелердің өзінде өмір бардай көрінеді. Жүзден астам суретші атақты шеберлер қатарына қосылды, ал өнері әбден жетілуге жуықтардың немесе
ортан қол суретшілердің саны тіпті көп. Әсіресе, бұл баға картиналары біз ойлағандағыдан да жоғары болып отырған индустарға қатысты. Бұл шеберлермен теңесетіндер жер үстінде шамалы-ақ болар». Мұсылмандар билеп тұрған елдегі үнді шеберлерінің артықшылықтары туралы мұндай мойындауды мұсылманның аузынан естудің өзі таңданарлықтай. Аса ұлы шеберлердің тек бірнешеуін ғана: Акбар билеген кезеңдегі Басаванды, Дасвантхты, Лалды, Мушкин мен Мукундты; Жаһангер мен Шаһ Жаһан кезіндегі Акв Ризді, Манохарды, Говардханды, Бичитрді, Хашин мен Мұхаммад Надир Самарқандиді ғана атай кетейік. Бұлардың есімдерінің өзі-ақ олар әр ұлттан шыққан суретшілер екенін көрсетеді. Моғолдар жорықтары басталған кезден бері әр түрлі елдерден — Ирактан, Парсыдан, Хорасан мен Орта Азиядан шыққан босқындар Үндістаннан баспана тапты. Олардың көпшілігі бұл жерге тіпті XIII ғасырда-ақ келген болар, сірә. Басқаларын Дели мен Аграға Ұлы Моғолдардан шыққан өнерді қолдаушы билеушілер әкелді. Деканда Голконд пен Биджапурдағы, Хайдерабад пен Ахмеднагардағы кескіндеме мектептері зор құрметке ие болды. Әсіресе, Әділша билеген кезеңдегі Виджапур мектебін атап өту қажет. Бұл мектеп портреттік кескіндемелерде жоғары өнерімен, сол сияқты сюжетті композицияларының бай да өзіндік ғаламат әсемдігімен ерекшеленді. Раджастхандағы өнер ордаларынан Мевар мен Марвар, Бунди, Мальва мен Бикане сол сияқты Кисангарх, Котах, Джайпур мен Джайсалмер мектептерін атай кетпекпіз. Пахари аудандары ұшін Басоли мен Джаммудың, Гулер мен Чамбаның, Кулудың, Техри-Гархвальдің, Нурпурдың және бірінші кезекте — бұдан кейініректегі, алайда жұмыстары XIX ғасырда да кездесетін нәзік талғамды Канградағы көркемөнер мектептері әйгілі болды. Географиялық жағынан Раджастхан болып және онымен солтүстіктен, не шығыстан шектесетін Гималай таулары етегіндегі князьдіктер болып екіге бөліну оның көркемөнер мектептерінің де екі топқа бөлінуіне сай келеді. Алғашқысы өз гүлденулерін XVI—XVII және XVIII ғасырларда бастан өткерді де, екінші тобы тек XVII ғасырдың аяғында ғана, сонан соң XVIII және XIX ғасырларда гүлденді. Бұл ретте Үндістанның осы облыстарының саяси дамуы шешуші роль атқарды. Ең алдымен, Ұлы Моғолдар әулеті билеушілерінің бас имейтін қайсар Раджпуттар князьдіктер тұқымына қысымы, сонан кейін Үңдістанның түкпір-түкпіріне біртіндеп ене бастаған европалық отарлық өкіметтердің тықсыруы салдарынан көркемөнер мектептері ең шалғай аудандарға көшті, одан кейін соңғы паналайтын орынды саяси еркіндігін сақтай алмаса да, өнерге қамқорлық жасау арқылы өз абыройларын қорғап калуға тырысқан, өз алдарына оқшауланып калған шағын Гималай князьдіктері әкімдерінен тапты. Раджастхан мен Пахари мектептерінен шыққан суретшілерге деген сұраным негізінен билеушілер сарайынан ғана болып отырғаны шындық. Олардың сарайларында тақырыбы, стилі жөнінен миниатюра өнерімен туысып жататын аумақты қабырғалық кескіндеме іздері сақталып қалған. Дегенмен, бұл өнер сонымен бірге өзіндік мәнi бойынша халықтық болып табылады және мазмұнымен халықтың қалың бұқарасы талғамына сай келеді. Кришнаға табыну орталығы бір кезде Матхура болғанымен де, ол әлдеқашан-ақ Орталық Үндістаннан шет жағалауларға, шығыс және батыс аудандарына көшіп, Бенгалия мен Ориссада, сол сияқты Раджастхан мен Гималайдың батыс аудандарында өзінің гүлдену дәрежесіне жеткенді. Солтүстік Үндістанның жекелеген облыстарында, Джаунпурда, Аудха мен Патнада кескіндеменің жергілікті мектептері жұмыс істеді, бұдан ондаған жыл бұрын олар моғолдар билігінің соңғы кезеңінде пайда болды деп ойлайтынбыз. Қазіргі кезде, алайда, одан көп бұрын дүниеге келді деген ұғым бар және кескіндеменің осы бүкіл жаңа кезеңінің тууындағы оның роліне зор маңыз беріледі. Сол сияқты батыстағы сикхтер мемлекеті мен Бенгалия орталығы Муршидабадтың да өз мектептері болды, кескіндеменің жалпы үнділік дамуына шешуші ықпал жасамаса да, олардың жергілікті өнер дамуында өзіндік тарихи және мәдени роль атқарғаны мәлім. Біздің қысқаша шолуымызда аталып өтілгеніндей, кескіндеменің бұл барша мектептерінің ұнді өнері үздіксіз өмір сүріп, дамығандығын дәлелдеу үшін зор маңызы бар. Оларға деген ықылас-ынта Үндістан өмірінің барлық салаларында, соның ішінде мәдениет саласында да ағылшын зорлық-зомбылығына үнді мәдениеті қайраткерлерінің қарсылығына байланысты туған «бенгальдық қайта туу» кезеңінде ең алғаш Үндістанда (кейбір европалық өнер жанашырларын есептемегендері де дәстүр қуушылық пен талғамсыздықтан туған деп айыптайтын бұл қозғалысты XIX ғасырда елдің көрнекті адамдары, солардың ішінде кейбір суретшілер басқарды. Олар өнерде үнділік дәстүрлерге жол салуға тырысты. Олар кескіндеменің жетекші ұлттық мектептерін — Аджанта кескіндемесін, моғолдар мен Раджастхан мектептері кескіндемесін зерттей келіп, өз творчестволарында солардың дәстүрлерін ұстануды негізгі міндет етіп қойды. Рабиндранат Тагор мектебі дүниеге келген Калькутта мен Сантиникетаннан бастап сан алуан жаңа мектептер ашу қызметтерін талмай жүргізген, бірнеше жыл ішінде шәкірттері бүкіл Үндістанға, солтүстіктегі Лахордан батыстағы Бомбей мен оңтүстіктегі Мадрасқа дейін тараған ұлы жазушының немере інісі — бенгал суретшсі Абанидранат Тагор мен Нандалал Бозені ғана атасақ да жеткілікті. Суретшілер ұйтқысы XIX ғасырдың бас кезіндегі ұлы бенгалдық Раммохан Рай еді, кейіннен оны жалғастырушы Рабиндранат Тагор болып, бұл дүние жүзіне мәлім қозғалысқа айналды. Үнді өнерінің даму процесі Хараппа дәуірінен басталып, өздеріне мұра боп қалған, өсу жолының әлеуметтік, діни-мәдени бір беткей зор қиындықтары мен күрделі қайшылықтарын ылғи да жеңуге тура келгеніне, мәдениет пен өнер салаларында да ескі отарлық және жаңа отаршылдық ұрандар үздіксіз аяққа оралғы болғанына қарамастан, бес мың жыл бойына тоқтаусыз жүріп келді, бұл күндерде одан әрі жалғасуда. Үндістанның бүгінгі күнгі мәдениетке қосар үлесі өткен кезеңінің ауыр мұрасын сүрінбей саралай білуіне байланысты болмақ. Бұған алдын ала кесіп-пішпей, жаңаша көзқарастар тұрғысынан одан әрі қарай зерттеу мүмкін болып отырған үнді мәдениетінің келелі табыстары сол сияқты Үндістанның осы заманғы өнерінің бейбітшілік пен әлеуметтік-мәдени прогресс ісіне ұлттық өз дәстүрлеріне сүйене қызмет етуге мүдделі болып отырғаны кепіл бола алады.
Дереккөздер
- Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия өнері.— Алматы: Өнер, 1990. ISBN 5-89840-221-7
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Үndistandagy Ұly Mogoldar әuleti Delidi basyp algan zhәne tonagan zhaulap alushy retinde zhogaryda atalyp otken samarkandtyk әmirshi Temirden bastalady Mogolstan Babyr 1526 zhyly Lodi әuletinen shykkan songy әkimdi zhenip Deli men Agrany zhaulap alady Onyn uly Humayun әkesi zhaulap algan Үndistan oblystaryn ustap turarlyktaj kүshti bolyp shykpajdy bastapky 1530 1540 sogys zhetistikterinen kejin ol Sher shaһtan zheniledi de oz semyasymen Parsy eline kashuga mәzhbүr bolady Parsy patshasynyn komegimen kop zhyl otkennen kejin Deli men Agrany kajyra zhaulap alyp Mogoldar әuletinin okimetin 1555 1566 kalpyna keltiredi Humayun keshikpej kajtys bolady da kezinde parsylarga birge kashkan uly Akbar Үndistandagy Mogoldar әuletinin okimetin nygajtushyga ajnalady Ol bilegen zhyldarda Үndistan oneri tarihynda zhana kezen bastalady bul kezen erte islam kezenindegige karaganda kop zhagdajda ozine tәn birkatar erekshelikterge ielik etken Akbar ozinin әkesi men atasy siyakty oner kamkorshysy gana bolyp kojgan zhok ol sonymen birge asa zor ujymdastyrushylyk kabiletterimen kozge tүsken zhәne bir zhakty dini fanatik te emesti Ol ozine bagynyshty induistermen de til taba bildi Onyn tikelej muragerleri de osylaj zhasady shesheleri knyazdik Radzhputtar tukymy urpaktarymen nekeleskendikten de olardyn nagashy zhurty sol үndi eli boldy Olardyn sarajlary manyna koptegen үndilik suretshiler zhumyska ornalasty Sondyktan da mogoldar bilegen kezenge әdette patshalyk kurgan үjmen bajlanysty bolatyn bir zhakty musylmandyk artykshylyktar tәn emestin Bul kezendegi kandaj da bolmasyn korkemdik bastamalarga tek үndilik ne musylman suretshileri gana emes alys elderden kelgen zhatzhurttyktar da solardyn ishinde zhekelegen evropalyktar da katysyp otyrgan Bul Delide Agra men Lahorda sol siyakty Үndistannyn baska da kalalarynda koptegen asa iri sәulet eskertkishteri zhasalgan zharkyn dәuir boldy Bul kezende sonymen birge mogol miniatyurasy degen atka ie bolgan miniatyura barynsha damydy Үndi tarihynyn shyny sanalyp Mauryalar men Gupttar bilegen kezenmen salystyrylatyn bul kezendi kolonializm dәuiri aldyndagy bүkil Үndistandy kamtityn bir ortalykka bagyndyrylgan memleket kuru zhonindegi songy әreket kezeni dep karastyrgan zhon Akbar oz memleketin koptegen provinciyalarga boldi Kabul kazirgi Auganstan Lahor kazirgi Pәkistan bul provinciyaga Kashmir de kirdi Multan men Sind Deli Agra Audh Avadh Allahabad Adzhmer Ahmadabad Bihar Bengaliya men Orissa Kandesh Berar men Ahmednagar Bүkil Soltүstik zhәne Ortalyk Үndistan sonyn kol astynda boldy Өzine kүshpen bagyndyrylgan baska dindegi halyktardy baskarudyn kandaj da bir utymdy formalaryn tappaj bas idiru mүmkin emestigin Akbar әp degennen ak tүsindi Ұly Mogoldar әuletinen shykkan patsha үshin halykty memleket baskarudyn kandaj da bolmasyn demokratiyalyk formasyna katystyru mәselesinin mәnisi zhok edi sondyktan da Akbar oz sarajyna Radzhputtar tukymynan shykkan knyazderdi tartyp olarga zhauapty kyzmetterdi berip otyrdy Өzinen buryngy sultandardyn dinsizderden zhan basyna kobejtilgen salyktar zhinauy siyakty alalaushylyk sharalardan ol әrine mүlde bas tartty Akbardyn dini baska zhurttarmen biriguge zhәne yntymaktasuga yntaly bolgany sonshalyk ol tipti sinkretikalyk din tәrizdi birdeneni engizuge de әrekettenip kordi birak ta induistar men musylmandar kanshalykty mүddeli bolganymen onyn munysynan eshtene de shykpady Өkinishke oraj osynau uagdagerlik bastamalar sonymen birge Ұly Mogoldar әuleti biliginin kalaj degenmen sharyktau shyny da bola bildi Akbar muragerleri Zhaһanger 1605 men Shaһ Zhaһan 1628 tusynda bul әulettin sayasi ykpaly da mәdeni dәrezhesi de birshama kemip ketti bul arada saraj manyndagy tүrli kastyk arazdasushylyk әreketter az rol atkargan zhok Ұly Mogoldar әuletinen shykkan tortinshi bileushi Aurangzeb 1628 tusynda islamdyk puritanizm kajyra үstemdik alyp induisterge degen oshpendilik epic aldy Birak әskeri zorlyk kүshtin kezeni otkendi demek Aurangzeb kansha kүsh zhumsaganymen otkendi oraltu mumkin bolmaj kaldy Ol Ұly Mogoldardyn songy әmirshisi bolyp shykty da әskeri iri zhenisterge karamastan memlekettin koptegen usak bolshekterge bolinuinin kuәsy boldy Onyn muragerleri bul uly әulettin atyn gana saktap kaldy al is zhuzinde olar otarlyk okimetter men әredikte birtindep bas koterip kele zhatkan Radzhputtardyn tegeurindi tyksyruyna ushyrap buryngydaj ken kulash oktemdik zhasau pravosynan ajrylgan soltүstik үndilik gana bolatyn Akyr sonynda 1858 zhylgy Ұly koterilis britan әskerleri kүshimen basylgannan kejin en songy Deli patshasy oz ornyn bosatyp agylshyndarga beruge mәzhbur boldy Akbardyn Үndistan men ony mekendegen әr tүrli halyktardy biriktiruge degen әreketi musylman onerine үndilik ykpaldy kүshejtuge әkep sajdy Akbar bilegen kezendegi koptegen kurylystar olardan buryngy dәuirdegi gimarattarga tәn kataldyk pen ustamdylyktan ozgeshe mejlinshe zhanasha stil tuyndylary bolyp keledi Bul zhana stil kej retterde formalarmen ojnagandaj mejlinshe aluan syrly tүrli bajlygymen Radzhputtar tukymynan shykkan bileushiler negizdegen үndilik saraj dәstүrlerine barynsha үndes zhutyngan korik sәn saltanatymen erekshelenedi Akbar mavzolejiҰly Mogoldar dәuirindegi tamasha kurylystardyn biri Agranyn soltүstik batysyna karaj segiz shakyrym zherdegi Sikandrada ornalaskan osy stil үlgisi bolyp tabylady Bul mavzolej Akbar әmirimen onyn tiri kezinde salyna bastajdy da kurylys zhumysy murager uly bilik zhүrgizip turgan kezde 1613 zhyly ayaktalady Akbar mavzolejinin odan buryngy әmirshiler mavzolejlerinen ereksheligi onyn buddalyk sәulet koncepciyasyna oraj zhosparlangandygynda osy tәrizdi bolzhamdar san ret ajtyldy da Ol uzynsha formaly үlken bakka ornalaskan zor kakpalar arkyly tartylgan zholdar bar olarga simmetriyaly ornalaskan eki zhaktagy dualda da dәl sondaj birak zhalgan kakpalar zhasalgan Ұshy sүjirlenip bitetin mejlinshe zharasymdy kүmbezben komkerilgen negizgi gimarat zhebe tәrizdes arka kesip otetin үsh kabattan turady Үshinshi үstingi kabaty kurylysty tүjindejtin ashyk terrasa tәrizdi үsti zhabylmagan alajda buryshtarynda әrkajsysy tort tortten sүjrik bagandarmen koterilgen tort kүmbezi bar Bul mavzolejdin negizgi kurylysy Mәrmәr mozaikadan salyngan ishki albar tas korganmen aulanyn syrtky kabyrgasynan bolektengen ajnalma zholmen korshalgan Tas korshaudyn әdemilep ojylgan terezeleri bar Osy ishki aulada kishirek birak sondaj korikti әshekejlengen ekinshi terrasa bar Akbardyn ak mәrmәrden zhasalgan kelisti sarkofagy osynda tur Birak munyn ozi de bar bolgany osynau әmirshinin tek eskertkishi gana Al onyn denesi sarkofag astyndagy buryn kelushilerge korsetilmej kelgen tabytta zhatyr Әshekej sәn saltanaty әsemdiginin keremettigi zhoninde bugan sәl de bolsa uksankyrajtyn bejit eskertkish sirek kezdesedi Asyl metall ak zhәne tүrli tusti mәrmәr bul kurylysty kozdin zhauyn alar korkemdikke bolegen Fathpur Sikri kalasyBir Bal radzhanyn sarajy Panch Mahal Fathpur Sikru Sikandraga zhakyn zherde Agranyn soltүstik batysyna karaj shamamen otyz shakyrym kashyktykta Akbar әmirimen salyngan zhәne onyn rezidenciyasy bolgan Fathpur Sikri kalasy bar Alajda kejinirekte gana bajkalgan tүrli sebepter saldarynan ol әmirshinin uzak merzimdik mekeni bolyp kala almagan Қazirgi kezde bul ozinshe tek ruhtar kalasy siyakty onda turgyndardyn zhoktygy men gimarattardyn zher betinde kezdespejtin galamat әsemdigi kelushilerdi tan kaldyrady Sirә Akbarda bul kiyal gazhajyp kalany turgyzarda aldyn ala zhasalyngan eshkandaj da zhүjeli zhospar bolmaganga uksajdy Onyn zhekelegen kurylystary birinen son biri katarlastyryp salyna bergen Үlken Mahal i Haaz ansambli 90X130 metr Agra fortyndagy Қyzyl sarajdan da үlken Fathpur Sikri ortalygyn tүzedi Eki aulaga ornalastyrylgan bul sәulet ansambline baska da kurylystar resmi emes onasha kezdesuge arnalgan zal zhalgaskan Divan i Haaz dep atalatyn koz tartarlyk tak zaly da bar ol orta tusta biik baganaga ornalaskan ortalyk bagannan tarajtyn otyz eki tireuish ustap tur Akbar әmirimen ozinin sүjikti үsh әjeline arnalyp salyngan kolemi shagynyrak pavilondar da tamasha kurylystar bolyp tabylady Bүkil Үndistandagy korikti kurylystardyn biri sanalatyn Fathpur Sikridtegi soborlyk meshit te mejlinshe әsem kompleks Aulasynsh kolemi 181X158 metr Meshittin үsh kүmbezi bar Aulada eki mavzolej ak mәrmәrdan zhasalgan Selim Chishti shejhtin zhәne Islam hanynyn mavzolejleri tur Aulanyn ontүstik zhagynda oz aldyna derbes ajbyndy da keremet kelisti kurylys sanalatyn Әsemdik kakpasy 43X20 metr ornatylgan Humayun mavzolejiMogoldardyn erterektegi kezenine zhatatyn Delidegi sәulet eskertkishteri ishinen bul zherde tek Humayun mavzolejin atap ketejik Munyn irgelik kabatyn esepke almaganda eni 47 metr ol parsy үlgisin kajtalagan delinip zhүr әkesinin mavzolejin saluga Akbar sheteldik sheberlerdi katystyrgan eken Zhospar bojynsha sharshy үlgili bolyp keletin ushar basynda kүmbezi bar ortalyk boliginin buryshtaryna segiz kyrly tort kosalky үj fligel zhalgastyra salyngan Negizgi kurylys zhan zhagynan birshamada korinip turatyn birneshe katarly zhebe tәrizdi uyalary bar ashyk terrasaga uksajdy Mavzolej ojlastyra zhosparlangan bakka kirgizip tur Mavzolej materialy kyzyl kumtas pen mәrmәr sondyktan da bul kurylys tүrli tүster zharasymy zhoninen de Ұly Mogoldar dәuirine tәn bolyp shykkan Akbardyn bilik kurgan kezenimen bajlanysty үndilik kүshti ykpalda bolgan erkin sәulet үlgisinen kejin Shaһ Zhaһan tusynda islamdyk sәulet formalary ajkyn belen alyp dami bastady Tәzh MahalAl munyn ozi sol kezdegi Үndistandagy en үlken meshit Delidegi Dzhami Mazdzhidte korinis tapkan Mogoldardyn ozindik memlekettik stilin zhasauynyn bastamasy edi Bul stildin kalyptasuyna Dekandagy Gudzharat pen Bengaliyadagy sәulet oneri kүshti ykpal zhasady Bүginde Үndistan sәuletinin asa үzdik eskertkishi bolyp sanalatyn Shaһ Zhaһan ozinin sүjikti zhary Mumtaz Maһal kurmetine saldyrgan Agradagy Tәzh Maһal ozyk ojdyn үlgisindej ozinshe bir okshau turgan әsem eskertkish Bul mavzolej parsy үlgileri zhosparymen zhүrgizilse de zhәne anyzdarda ajtylatyndaj parsy sәuletshisinin zhobasy bojynsha salynsa da onyn tangazhajyp korinisi Үndistandagy sәulettik oner eskertkishterine ortak fantastikalyk irrealdyk sipatta ozinin keremet zharasymyn tapkan Bul tek kana үndilik eskertkishterge tәn sәulettik oner үlgisi bolyp tabylady Tәzh Maһal үlken park ortasyna ornalaskan kaj zhagynan karasanyz da ozinin munaralarga uksas kүmbezderimen eskertkish koz zhauyn alyp men mundalap turady Әdebietterde agylshyndar ozderinin Үndistandagy otarshyldyk biligi kezinde koptegen tamasha sәulet tuyndylaryn buzyp materialdaryn oz kurylystarynda pajdalanudy ojlastyrgany әngimelenedi Agylshyndardyn үlesiBul zhosparlar der shagynda kabyldanylmaj kaldy alajda ol zhajly ajta ketuimiz kerek Өjtkeni kejbir erte buddalyk kurylystardyn shyn mәnisinde agylshyndar kolymen talkandalgany sonan son zhekelegen zhurnaktary londondyk muzejlerge tasylyp әketilgeni bizge zhaksy mәlim Mәselen Bharhuttagy simvolikalyk kүmbez tagdyry osyndaj Amaravatidegi simvolikalyk kүmbezdin de bederli әshekejlerinin tutastaj iri bolshekteri Londonga aparylgan bolatyn Mogoldar kezenindegi sәulettik gimarattar үshin birden bir kurylys materialy ak mәrmәr aralastyrylgan kyzyl kumtas boldy Mәselen Deli men Agradagy sarajlar forttar negizinen sol kyzyl kumtastan salyngan Delidegi Қyzyl forttyn aty da sodan alyngan Қuatty da ajbyndy bul kurylystar shyn mәnisinde ozinin kүzet korganys kyzmetimen birge Ұly Mogoldar әuletinin kudiretin de bejneleuge arnalgan Әli kүnge dejin saktalyp otyrgan kamaldardyn birazy eldin batys boliginde ornalaskan Olar marathalardyn uly kosemi Shivadzhi zamanynan beri tur Biz bul kezennen koptegen asa үzdik sәulet eskertkishterin mәselen Amritsardagy әjgili sikhtar hramyn ol Altyn hram dep atalady koptegen kone hramdardyn zhanartylgan tүrlerin sol siyakty osy kezderge zhatatyn Maduraidagy Sundareshvara hramyn kezdestiremiz Aurangzeb bilegen kezde Mogoldardyn memlekettik stilinin kuldyrauy bajkalady bul bileushi memleket birligin saktauga kanshalyk tyrysyp bakkanmen dәl sonyn kezinin ozinde ak zhergilikti stilder en aldymen Dekanda sol siyakty Soltүstik Үndistannyn en shygys zhәne en batys audandarynda pajda bola bastajdy Bul zherlerde agylshyn otarshyldyk үstemdigi bastalganga dejin sayasi zhәne mәdeni birlikti kalpyna keltiruge endi kajtyp eshkandaj da әreket zhasalyp korgen emes Bul rette agylshyndar әrkashan da oz enbekterin atap korsetuge tyrysyp bagady solardyn arkasynda gana Үndistannyn birigui үndi әkimderinin arasyndagy partikulyarizmdi bytyrankylykty gasyrlarga sozylgan alauyzdykty әr tүrli dindi ustaushylar arasyndagy oshpendilikti zhәne үndi kogamyndagy ishki ozara tensizdikti zhenu mүmkin bolganyn ajtysady Alajda 1947 zhyly agylshyndar ketkennen kejin gana barshaga mәlim bolgan derekter bugan kerisinshe zhagdajdy dәleldejdi Agylshyndar bul kemshilikterdin әrkajsysyn da zhojmagany bylaj tursyn kajta olardy ne elemeuge tyrysyp keldi nemese ozderinin imperialistik mүddeleri үshin olarga tipti dem berip koldap otyrdy onyn үstine osy bir baj eldi tonau arkyly ekonomikalyk kosymsha kiyndyktar tudyruga tikelej sebepshi de boldy munyn ozin budan buryngy bastan keshken materialdy shygyndardyn eshkandajymen de salystyruga bolmajtyn edi Osy arkyly olar zhas ulttyk memleketke galamat kiyndyktardy mura etip kaldyrdy Үndistannyn mәdenieti men onerinin tarihy bul eldin bir kezde sonshalykty baj bolganyn korsetedi Agylshyndar Үndistandy en kedej elderdin birine ajnaldyryp onyn kyruar halkyn ashtykta kүn keshuge mәzhbүr etti sol arkyly kone үndi mәdenietinin damuyn birshama tezhep tastady Al agylshyn zertteushileri Үndistannyn kone mәdenietin kajtadan ashuga gylymi turgydan kanshalykty kop kүsh zhumsaganymen bul olardyn zhibergen katelikterin bәribir aktaj almajdy Үndi onerinin otarlau kezeninde birzhola kuldyrap azattyk algan ulttyk damu zholyna tүsken kazirgi shagynda kajta tugan salalarynyn biri Mogoldar dәuirinde ozinin en shyrkau dәrezhesine zhetken keskindeme bolyp tabylady Keskindeme үndi mәdenieti damu tarihyndagy en bir zharkyn tarau bolyp kana kalmajdy ol sonymen birge osy zamangy onerdegi kone үndi dәstүrlerimen bajlanystyruga koptegen mүmkindikter ashyp beredi Tagyda sol uakyttyn oneri turalyZholbaryska mingen Durga Manuskritten miniatyura Gudzharat XV gasyr Bombej Princ Uelskijdin muzej Үndi sәuleti men plastikasynyn uly dәuirleri zhanargan dүnienin plastikalyk zhәne sәulettik tvorchestvosyna kandaj da bolmasyn dem bererliktej korneki bir ykpal zhasaj almaj otyrgan zhagdajynda Mogoldar dәuirindegi keskindeme әrine sol siyakty keskindemenin Radzhasthan men Pahari oblystaryndagy t b үndilik mektepteri de soz zhok osy zamangy үndi keskindemesinin mejlinshe gүldene damuynda zor rol atkardy Қazirde eldi әleumettik ekonomikalyk zhagynan kajta kuru zhәne ony industrialdyk tehnikalyk damytu talabyna mүddeli koptegen үndilik suretkerler ulttyk keskindemenin gazhajyp nәziktik halyktyk dәstүrlerinin baj mүmkindikterin tvorchestvolykpen pajdalanuda Sol arkyly zhәne zhana halykaralyk bajlanystar arkyly mүmkin bolyp otyrgan evropalyk onerdin de әserin kabyldaj otyryp sonyn ozinde ozindik үndilik tүrtүsin zhogaltpagan osy zamangy oner zhasaluda Үndilik keskindemenin kajnar kozderi turaly zhogaryda ajttyk Adzhanta kabyrgalarynda saktalgan zhurnaktar Dekandagy Badami zhәne baskalary sol siyakty Kinchipuramdagy Kajlasanathi hramy Tandzhurdagy Andhra Pradeshtegi Lapakshi hramy men Vidzhayanagardagy hramdyk bejneler kaldyktary bizge hramdyk keskindeme үlgilerin zhetkizdi Sonymen bizden tym alys zamandarda da үndi keskindemesi bolgany zhәne tym kolajsyz tropikalyk aua rajy men baska da bүldirgish kүshter saldarynan gana onyn damu tarihy turaly zhetkilikti maglumat alarlyktaj dәrezhede tolyk saktalmagany mәlim bolyp otyr Biz Paldar kezenindegi buddalyk kitap bezendiru isi men Batys Үndistandagy dzhajndyk kolzhazbalar bezenisi turaly da ajtyp ottik Үndi keskindemesinin en zhogary damu dәrezhesi Mogoldar kezenine sayady Bul onerdin gүldene orkendeui Akbar kezinde bastalgan edi zhәne ol kүnderdin asa үlgili koptegen tuyndylary bizderge de zhetip otyr Әkesi Humayun siyakty Akbar da suret salushylar retinde ustazdar retinde de parsy suretshilerin shakyrtatyn sarajlyk memlekettik korkemoner mektepteri birden bir oner oryndary gana bolmagany kazirgi kezde barynsha ajkyndalyp otyr Muny sol kezdegi Soltүstik Үndistan men Dekannyn zher bederin bejnelegen keskindeme үlgilerinin zhanadan tabylgan olzhalary rastaj tүsude Үndi keskindemesinin osy dәuirdegi damu tarihy koptegen talas tudyruda ojtkeni zhanadan tabylgan tuyndylar ylgi da zhana derekter berip kubylystardyn kүtpegen tosyn ozara bajlanystaryn korsetip berude sol arkyly buryngy maglumattardy ozgerte tүsude Үndi keskindemesi mejlinshe gүldengen bul dәuirdin tүpkilikti bagasy endi endi gana anyktala tүsip keledi Alajda dausyz materialdar kazirdin ozinde zhinaktaldy Үndi miniatyurasynyn datasy kojylgan koptegen tuyndylary bar Solar arkyly baska da tuyndylardyn merzimin anyktauga bolady al munyn ozi bul onerdin birshama durys hronologiyalyk zhәne ajmaktyk zhagrapiyalyk sipattamasyn zhasauga mүmkindik beredi Sol siyakty Mogoldardyn memlekettik mektebi men Dekan mektepterinde Radzhasthan men Pahari mektepterinde oz tuyndylaryn mүsindegen koptegen suretshiler esimderi belgili үndi oneri tarihynda algash ret Kop zhagdajda zhekelegen miniatyura kolzhazbalarynda onyn datasy men salgan suretshi esimi katar turgandyktan olardy miniatyuranyn damu hronologiyasyna kosuga mүmkindik bar ak Alajda Үndistanda tym ertedegi tuyndylardy dәlmedәl koshiru tәzhiribesi koldanylgandy mundajda koshirmelerge onyn buryngy datasy men әuel bastagy suretshisinin esimi zhazylatyny da bolatyn Sol sebepti de kejinirekte zhasalgan koshirmelerdi tүpnuskadan ajyru tym kiynga sogady onyn үstine aluan tүrli koshirme zhasalatyny sondyktan da olarga zhazylgan merzimnin dәldigine kүmәndanbauga bolmajtyny zhәne bar Stilistikalyk mazmundyk tipti kiim tarihy zhajyndagy alshaktyktar turalyda osyny ajtuga bolady Koshirmeler kop retterde tүpnuskanyn korkemdik dәrezhesine ten tүsetini sebepti әlgi ajtylgandardyn oner sүyushiler үshin eshkandaj mәni zhok al oner mamandary men tarihshylary үshin әr zholynan ak tүrli problemalar pajda bolyp bul mәseleler zhonindegi oj pikirlerde eleuli alshaktyktar tuyp zhatady Kүni bүginge dejin Mogoldar kezenindegi tүrli mektepterdin kajsysy buryn pajda bolgandygy onyn baska mektepterge ykpaly sol siyakty bul kezendegi miniatyuranyn shyguy turaly ajtystar toktalgan zhok Radzhasthan miniayutrasy men onyn kejinirektegi Pahari keskindemesi mogol miniatyurasynyn demek odan erterektegi musylmandyk kitap bezendiruleri әserinen tudy degen pikir bar Birak bul mektepter oz aldyna derbes mogoldyk keskindeme mektepterimen katar omir sүrui de Gudzharat pen Radzhasthandagy bezendirudin erterektegi dәstүrlerinen tuyndauy da zhәne ozinin kuatty ykpaly үshin demek kone үndilik dәstүrlerdin әrkashan da omir sүrip kelgen birak damu tarihy bizderge үlken үzilisterimen gana zhetken үndilik keskindemenin halyktyk mektebinin aldynda karyzdar boluy da mүmkin Bul rette biz osyndaj problemanyn bar ekenin gana ataj alamyz Alajda budan birneshe zhyl buryn gana koptegen mamandar bul teoriyalardyn algashkysyn koldap kelgen al kazirde Mogoldar kezenindegi keskindeme damuyna kone үndilik muranyn negiz bolgandygy zhiirek ajtylyp zhүr En bolmagan kүnde olardyn merzimin anyktauda sheshushi rol atkaratyn manyzdy tuyndylardy ataj ketejik Aldymen Gudzharattan tabylgan 1127 1288 zhyldary zhazylgany korsetilgen dzhajndyk keskindemenin bastalu kezenine zhatatyn dzhajndyk kitaptar bezendirui osyndaj tuyndylar Bularga Adzhanta keskindemenin bastalu kezenine zhatatyn dzhajndyk kitap bezendirui osyndaj tuyndylar Bularga Adzhanta keskindemesinen eles bererliktej sulu әjelder kimyly men korkin bet әlpetin bejneleu tәn bolyp keledi sonymen birge halyktyk ruhtagy bezendiruler mejlinshe doreki bejneler ajtalyk asa үlkejtilgen sүjir muryndy bet pishinder de bar Bul bezendiruler kompoziciyasy kop rette tym karapajym kolzhazba teksteri bojynsha ornalastyrylgan Bejneler әdette synar nemese zhup bolyp keledi bir tusti kobinese kyzyl fonda tүrli tүsti etip salynady Malvadan tabylgan 1439 zhylmen belgilengen Kalpasutra bul arada keskindemenin osy tүrinin ozinshe bir basy bүtin minsiz үlgisi dep atauga turarlyk Kejingi tuyndylarda zhii kajtalanylatyn bir ogashtau zhajdy da ataj ketejik bejnelenilgen personazhdardyn kozderi olardyn bet nobajy retinde salynatyny da bar 1427 zhylmen belgilengen zhәne seksen bes miniatyuramen bezendirilgen Shaһname kolzhazbasy en kone musylman tuyndylarynyn birinen sanalady Ol Deli muzejinde saktalgan Alajda bul sirә үndilikke zhatpajtyn үlginin koshirmesi gana demek koshirilip alyngan eski datadagy koptegen tuyndylardyn Үndistanda ken taragan nuskalarynyn bir gana mysaly boluga tiis Olardy musylman bileushileri zhinastyrgan boluy mүmkin sondyktan da olardy үndi onerinin kuramynda karauga bolmajdy Kitap bezendirudin bul nuskalaryn әdette sultanat keskindemesi degen terminmen belgilejdi Olar Ұly Mogoldar biligi bastalar aldyndagy kezge zhatady Dzhajndyk bezendirudin Soltүstik zhәne Ortalyk Үndistannyn shygys boliginde ken taraganyna Dzhajpurda tabylgan Kalpasutra 1465 kuә bola alady munda da adam pishinin korsetetin kozder bejnelengen osy belgi atalgan kolzhazbany 1439 zhylgy Kalpasutramgn bajlanystyrady Biz bul zherde Mogoldar kezeninen kop buryn zhәne mogol keskindemesi bastalmas buryn algashynda Batys Үndistanda gana pajda bolgan bezendiru onerinin Soltүstik Үndistannyn ortalyk bolegine de taraganyn ajkyn korsetetin dәlelder tabamyz Songy kezderdegi asa manyzdy zhanalyktarga shamamen 1500 zhylmen belgilenetin bezendirilgen kolzhazbalar toby zhatady Olar үndi miniatyurasynyn damu problemasy zhajly ugymga mүlde zhanasha bagyt berip Akbar bilegen kezendegi saraj oneri bәrinen buryn dүniege kelgen dejtin teoriyany sokkyga ushyratty Bul rette Laur Chanda dep atalatyn halyktyk serilik romanga zhasalgan bezendiruler erekshe nazar audaruga lajyk Onyn en ertedegi tүri 1500 zhylga zhatady zhәne ol Radzhasthanda dүniege kelgen Dәl osy teksti korkemdeu 1530 1540 zhyldary Audhada shamamen 1530 zhyly Malvada zhүzege asyrylgan Laur Chandanyn bul keskindemelerine Mevarada Radzhasthan Chaurapanchasikaga shamamen 1500 zhyldary zhasalgan bezendiruler zhalgasady Saraj manyndagy tamakka talgamshyl adamdarga arnalyp shamamen 1500 1510 zhyldary shygarylgan ozinshe bir korkemdelgen aspazdyk kitap Niamad name Malvadan tabyldy Alajda mundagy bezendiruler stiline karaganda үndilikterden gori ortaaziyalyktar kolynan shykkanga uksajdy Solaj bolganmen de zhekelegen detaldar bulardy uakyty zhagynan zhogaryda ajtylgandarmen zhakyndastyruga mүmkindik beredi sondyktan da bul tuyndyny da Үndistanda dүniege keldi dep sanauga bolady Laur Chandaga da Chaurapanchasikaga da zhasalgan bezendiruler taza үndi sipatynda zhәne musylmandyk keskindeme dәstүrlerimen ortak eshtenesi de zhok ekeni kүmәnsyz Olarga taza үndilik bagyttagy kejinirekte Mogoldar stilinin zhalpy sarynyna tүsip ketken oblystar onerinin sipattamalary bolyp keletin pishinderdin nobajlyk nәziktigi zher bederin tandaudagy karapajymdylyk zhitilik bagandarga ornatylgan ajshykty kүmbezdi munaraly sәulet oneri tәn Sezimge kurylgan romantikalyk roman Laur Chandanyn mazmuny da taza үndilik sarynda Bul zherde dzhajndyk dәstүrlerdin damuymen sabaktastykty bajkauga bolady Laur Chandanyn shamamen 1540 zhyldary zhazylgan Benarestegi Bharat Kal Bhavannan tabylgan kolzhazbalarynyn birinde zhogaryda ajtylgandaj bet pishindi kozben bejnelejtin tiptik forma kezdesedi Bugan dejin keskindeme Batys Үndistanda tek taza dini maksattarga gana kyzmet etip kelgen bolsa shamamen osy kezderde dinnen baska maksattarda da pajdalanyla bastajdy keninen tarap zhalpy үndilik keskindeme stiline ykpal zhasajdy Mevardan Radzhasthan tabylgan shamamen 1530 zhyldarga zhatatyn Gitagovindadan bastap bhakti dep atalatyn birtindep ken taraj bastagan nakyl әngimelerdi bezendiru isi keskindeme arkyly zhүzege asty Bhaktiler үndilik reformistik bilimdi tүsindiredi zhәne osy kezden bastap үndilik korkemdeu mazmunynda sheshushi rol atkarady Bul en aldymen algashky kezde Vishnu kudajdyn bir tүri dep eseptelip kelgen birak birtindep oz aldyna derbestik algan halyktyk kudaj bejneli Krishna zhajly anyzdardy bezendiru bolyp tabylady Onyn omirinin negizinen zhastyk shagynyn koptegen kezenderi sansyz zhyrga ajnaldy keskindemede bejnelendi Baktashylar kudajy Krishna karapajym halyktyn arasynda osedi maj urlasady baktashylar balalarymen birge ojnajdy konil koterip tentektikter zhasajdy sulu baktashy kyzdardyn sonyna tүsedi Қiyn kystau kezenderdin bәrinin dәl ortasynda onyn gazhajyp Radhaga degen mahabbaty zhyrlanady bul halyktyk ruhta bayandalyp kudajga tәn kylyktar halyk arasyndagy en karapajym baktashylar men sharualardyn koly zheterliktej bejbit korinis retinde suretteledi sol arkyly sүjispendik karym katynas dini kasietti zharkyn romantikalyk kubylys sipatynda kabyldanady Sonyn nәtizhesi retinde erte buddalyk kezennen kejin algash ret үndi halkynyn karapajym omiri korkemonerde bejnelene bastady Bul suretterde үndi derevnyasynyn omiri bүkil usak tүjegine dejin korinis tabady Korkemdik zhagynan alganda zhogaryda atalgan Mevardagy Gitagovinda adamnyn tabigatpen zhigi azhyramas bajlanysyn korkemdikpen tolyk kandy bejneleuge koshudin basy bolyp tabylady Zher bederi elementteri andar pajda bola bastajdy Kejinirekte bul Radzhasthan men Paharidegi keskindeme mektepterinin damuyndagy sheshushi zhagdajga ajnalady Tolyk kandy adam bejneleri men tabigat korinisteri berilgenine karamastan bularda tүrli tүsti algy zhүlge men karapajym zhadagajazyk kyzyl nemese kogildir ondegi bir tүsti fon arasyndagy eski kontrastar principi saktalgan Datasy kojylgan en ertedegi nemese dәlirek ajtkanda datasy zhagynan mogoldyk keskindeme shygarmalaryna en zhakyny Hamza erlikteri turaly roman Bul 1400 iri keskindermen kopshilik betteri Venada saktauly korkemdelgen Akbar bilegen kezde shamamen 1564 1579 zhyldary ayaktalgan Onyn koptegen betteri undilikten tys saryndagy bejnelermen toltyrylgan Birak kopshiliginde үndilik ykpal anyk bajkalady Bejneleu stilindegi mundaj әr turlilikti Akbar әmirshinin sarajyndagy turli kalalar men elderden Үndistannyn ozinen zhәne baska da islam elderinen zhinalgan suretshiler tobynyn omirlik sipatymen tusindiruge bolady Bugan dejin atalyp otken kolzhazbalarga karama karsy munda saraj stili tek mazmunynda gana emes bejneleudin talgampaz nәziktik sipatynda da sondaj ak zhekelegen suretshilerdin keskindeu tehnikasy men detaldardy ozinshe pajdalanu mүmkindigi tәrizdi zheke dara erekshelikteri de korinis tapkan Osy kolzhazbamen Mogoldardyn sarajlyk onerine Dekan men Radzhasthan keskindemesine zhәne odan kop kejingi Pahari keskindemesine tәn tuyndylardyn omirge kelui bastalady XIX gasyrda gana әr tүrli stilderdin almasuy zhekelegen suretshilerdin ajmaktyk mektepteri men mәnerleri erekshelikterin tokajlastyrgan onerdin bul tүrinin damu procesi birtindep baryp toktalady alajda materialdardyn tym koptigi sebepti bizdin ogan toktalyp zhatuga mүmkindigimiz zhok Akbar bilik kurgan dәuirdin algashky kezenindegi bul omirdin tүp kazygy Hamza turaly romannyn korkemdelui bolyp tabylady Ol kezde bileushi sayasatynyn negizgi bagytyna sәjkes үndi suretshileri men keskindemedegi үndi әueni gana algy planga shygarylyp otyrgan Sonyn ozinde mazmunnyn kopke tүsinikti boluyna zhәne halyktyk kajnar bastaularga bajlanysty orbuine erekshe mәn berilgen Akbardyn zheke ozi onerdin mundaj bagytyn kadagalap otyrgan zhәne munyn үstine bizderge zhetken mәlimetterge karaganda korkemdik talgamy zhogary bolgan eken әsirese shygarmalardyn korkemdik sapasyna zor mәn bergen Ol zhәne Mogoldar әuletinen shykkan muragerleri onerdin asa bilgirinen sanaldy zhәne oz sarajlaryna alys elderden koptegen suretshilerdi aldyrtyp otyrdy Olardyn arasynda tym iri suretshiler bolmaganmen Deli men Agradagy saraj manynda kyzmet etken evropalyk suretshiler de boldy Missionerler ozderimen birge hristiandyk keskindemeni de ala keldi elshiler men sayahatshylar kundy gravyuralardy syjga tartyp otyrdy Koptegen mogol keskindemesi tuyndylarynan ony salushy saraj suretshisinin әldebir evropalyk үlgiler koshirmesin zhasauga nemese onyn zhekelegen detaldaryn oz kompoziciyasyna kiriktiruge tapsyrma alganyn onaj bajkauga bolady Zhaһangerdin әjgili albomyndagy suretterdin zhasaluyn zerttep korgende Albreht Dyurer men onyn shәkirtteri gravyuralary men bajlanysy bar bejneler kezdesetini anyktaldy Әrine ozinin mazmuny men bejneleu tәsilinin bolashagy үshin koshirip alyngan үlgiler ishinde korkemdik dәrezhesi tomenirekteri de bolgan bul koshirmelerde Mogoldardyn saraj oneri shetel missjonerleri arkyly әkelingen үlgilerden algan perishteler sajtandar zhәne hristiandyk omirge zhatatyn tutas korinister bar Bulardyn bәri de en aldymen Akbar ozi koldagan dini sinkretikalyk maglumattarga saj keledi birak olar bileushinin үmit etken muratyna karamastan onerde de sayasatta da tabys әkelmegeni mәlim Mogoldardyn erte kezendegi korkem bezendirulerine үndi epostary Mahabharata men Ramayanaga kone үndi ertegilerinin Panchatantra zhәne Hitopadesha atty zhinaktary audarmalarynyn kolzhazbalaryna sol siyakty Toty kus turaly kitapka zhasalgan illyustraciyalar tagy baskalary zhatady zhәne bezendiru isine osy tәsilder tәn bolyp keledi Үndi oneri tarihynda algash ret portrettik keskindemenin osy kezde үlken rol atkara bastagany onyn realistik bejneleudin en zhogary dәrezhesine zhetkeni asa manyzdy Mogoldar mektebinin al әredikte үndi keskindemesinin baska da mektepterinin suretshileri shygarmalarynan tarihi adamdardyn dәuir bejnesin bajyta kornekti ete tүserlik koptegen portretterin kezdestiremiz Bul shygarmalardyn usak detaldarga dejin mejlinshe dәl bejnelengen korkemdik dәrezhesinin biktigi tan kaldyrady Osy kezderdegi mәselen Baburname Akbar name Shaһ Zhaһan name siyakty omirbayandyk zhәne tarihi shygarmalarga zhasalgan bezendiruler erekshe kyzyktyrady Dekandagy korkemoner mektepterinde үndilik әserdin kүshti ekeni bajkalganymen sirә musylmandar takyrybyna kobirek nazar audarylgan bolsa kerek Olardyn syuzhetteri klassikalyk musylman teksteri men үlgileri negizinde kobirek korinip otyrgan zhәne olarda parsy zhәne Algy Shygys onerinin tikelej әseri bajkalady Bugan kerisinshe Radzhasthandagy zhәne odan kejinirektegi Pahiridegi үndilik keskindeme mektepterinde Krishna turaly anyzdar men nakyl әngimeler bhaktiler takyrybyndagy syuzhetter sheshushi rol atkarady Bul kezderde birkatar zhana tekster men solarga zhasalgan keskin korinister de dүniege keledi Alajda zhyl ajlaryna arnap salyngan bezendiruler siyakty kartinalardyn tutas seriyasy nemese zhyl mezgilderi men muzykaga oraj ajkyndalatyn sol arkyly adam men tabigattyn sezimdik birligin zhәne onerdin әr tүrlerinin үndestik zharasymyn bildiretin konil kүjine bajlanysty Ragmalaga zhasalgan seriyalar da bar Bulardyn bәrinde de dәstүrli sonymen birge bojyna oz zamany belgilerin zhinagan modern retinde kabyldanylatyn induis mәdenietinin ajkyn sipattary bajkalady Bul kezenmen tutas әldeneshe ret bezendirilgen induistik mazmundagy tekster katarynda baskalarmen birge Kashevdastyn Rasikapriyasy zhәne zhynystyk sezim әserleri mol suretteletin er әjel kejipkerler najiki men najyaki zhajly traktattardan turatyn Amarushataka Rasamandzhari olen zhinaktary da bar Zhogaryda atalgan poema Gitagovinda men Bhagavatpuranaga zhasalgan korinister Krishna turaly anyzben Krishnaga tabynudyn klassikalyk tekstimen bajlanysty Ekinshi zhagynan koptegen klassikalyk үndi teksterinin Radzhasthandagy mogoldar keskindemesine kerisinshe mүldem bezendirilmegeni tan kaldyrady Tek kana kejinirektegi Shakuntala men Devi Mahatmayaga zhasalgan zhekelegen keskinder XVIII gasyr gana mәlim bolyp otyr Miniatyura tehnikasy bizge sol kezderdegi zhazbalardan zhәne ayaktalmaj kalgan bejnelerden belgili En әueli kyzyl boyaumen үlbiretip nobaj sulbasy zhasalgan al tүzetuler kara boyaumen salynatyn bolgan Sonan son suret nobajy sәl gana korinetindej etip ak boyau zhabylatyn bolgan osydan kejin tүrli tүsti boyaularmen әrlengen Budan son әdette kyzyl boyaumen tagy da surettin zhalpy nobajy shygarylgan Gudzharat miniatyurasy үshin tabigi material palma zhapyraktary pajdalanylgan bolsa birte birte kagazga da zhol ashylady Kop rette ol birine biri zhelimdelip tegistelgen kagaz betteri tygyz katyrma karton bolatyn Қagazdyn tәuir sorttary әuelde parsy elinen әkelinetin biraz uakyttan kejin ol kendirden bambuktan makta men zhibekten zhasalatyn үndi kagazymen almastyryldy Akbar kezindegi oner zhajyn sipattau ushin Ab ul Fazl omirbayanynan үzindi keltirejik Endi asa atakty sheberlerdi Behzadka lajykty zhәne dүnie zhүzine әjgili evropalyk suretshilerdin tamasha tuyndylarymen katar koyuga bolarlyktaj askan үlgili shygarmalardy tabuga bolady Қazirgi suretshilerden bajkalatyn detaldar dәldigi men barynsha zhetilgendikti oryndaushylyk batyldygyn tagy baskalaryn eshtenemen de salystyruga bolmajdy Tipti zhansyz denelerdin ozinde omir bardaj korinedi Zhүzden astam suretshi atakty sheberler kataryna kosyldy al oneri әbden zhetiluge zhuyktardyn nemese ortan kol suretshilerdin sany tipti kop Әsirese bul baga kartinalary biz ojlagandagydan da zhogary bolyp otyrgan industarga katysty Bul sheberlermen tenesetinder zher үstinde shamaly ak bolar Musylmandar bilep turgan eldegi үndi sheberlerinin artykshylyktary turaly mundaj mojyndaudy musylmannyn auzynan estudin ozi tandanarlyktaj Asa uly sheberlerdin tek birnesheuin gana Akbar bilegen kezendegi Basavandy Dasvanthty Laldy Mushkin men Mukundty Zhaһanger men Shaһ Zhaһan kezindegi Akv Rizdi Manohardy Govardhandy Bichitrdi Hashin men Muhammad Nadir Samarkandidi gana ataj ketejik Bulardyn esimderinin ozi ak olar әr ulttan shykkan suretshiler ekenin korsetedi Mogoldar zhoryktary bastalgan kezden beri әr tүrli elderden Iraktan Parsydan Horasan men Orta Aziyadan shykkan boskyndar Үndistannan baspana tapty Olardyn kopshiligi bul zherge tipti XIII gasyrda ak kelgen bolar sirә Baskalaryn Deli men Agraga Ұly Mogoldardan shykkan onerdi koldaushy bileushiler әkeldi Dekanda Golkond pen Bidzhapurdagy Hajderabad pen Ahmednagardagy keskindeme mektepteri zor kurmetke ie boldy Әsirese Әdilsha bilegen kezendegi Vidzhapur mektebin atap otu kazhet Bul mektep portrettik keskindemelerde zhogary onerimen sol siyakty syuzhetti kompoziciyalarynyn baj da ozindik galamat әsemdigimen erekshelendi Radzhasthandagy oner ordalarynan Mevar men Marvar Bundi Malva men Bikane sol siyakty Kisangarh Kotah Dzhajpur men Dzhajsalmer mektepterin ataj ketpekpiz Pahari audandary ushin Basoli men Dzhammudyn Guler men Chambanyn Kuludyn Tehri Garhvaldin Nurpurdyn zhәne birinshi kezekte budan kejinirektegi alajda zhumystary XIX gasyrda da kezdesetin nәzik talgamdy Kangradagy korkemoner mektepteri әjgili boldy Geografiyalyk zhagynan Radzhasthan bolyp zhәne onymen soltүstikten ne shygystan shektesetin Gimalaj taulary etegindegi knyazdikter bolyp ekige bolinu onyn korkemoner mektepterinin de eki topka bolinuine saj keledi Algashkysy oz gүldenulerin XVI XVII zhәne XVIII gasyrlarda bastan otkerdi de ekinshi toby tek XVII gasyrdyn ayagynda gana sonan son XVIII zhәne XIX gasyrlarda gүldendi Bul rette Үndistannyn osy oblystarynyn sayasi damuy sheshushi rol atkardy En aldymen Ұly Mogoldar әuleti bileushilerinin bas imejtin kajsar Radzhputtar knyazdikter tukymyna kysymy sonan kejin Үndistannyn tүkpir tүkpirine birtindep ene bastagan evropalyk otarlyk okimetterdin tyksyruy saldarynan korkemoner mektepteri en shalgaj audandarga koshti odan kejin songy panalajtyn oryndy sayasi erkindigin saktaj almasa da onerge kamkorlyk zhasau arkyly oz abyrojlaryn korgap kaluga tyryskan oz aldaryna okshaulanyp kalgan shagyn Gimalaj knyazdikteri әkimderinen tapty Radzhasthan men Pahari mektepterinen shykkan suretshilerge degen suranym negizinen bileushiler sarajynan gana bolyp otyrgany shyndyk Olardyn sarajlarynda takyryby stili zhoninen miniatyura onerimen tuysyp zhatatyn aumakty kabyrgalyk keskindeme izderi saktalyp kalgan Degenmen bul oner sonymen birge ozindik mәni bojynsha halyktyk bolyp tabylady zhәne mazmunymen halyktyn kalyn bukarasy talgamyna saj keledi Krishnaga tabynu ortalygy bir kezde Mathura bolganymen de ol әldekashan ak Ortalyk Үndistannan shet zhagalaularga shygys zhәne batys audandaryna koship Bengaliya men Orissada sol siyakty Radzhasthan men Gimalajdyn batys audandarynda ozinin gүldenu dәrezhesine zhetkendi Soltүstik Үndistannyn zhekelegen oblystarynda Dzhaunpurda Audha men Patnada keskindemenin zhergilikti mektepteri zhumys istedi budan ondagan zhyl buryn olar mogoldar biliginin songy kezeninde pajda boldy dep ojlajtynbyz Қazirgi kezde alajda odan kop buryn dүniege keldi degen ugym bar zhәne keskindemenin osy bүkil zhana kezeninin tuuyndagy onyn roline zor manyz beriledi Sol siyakty batystagy sikhter memleketi men Bengaliya ortalygy Murshidabadtyn da oz mektepteri boldy keskindemenin zhalpy үndilik damuyna sheshushi ykpal zhasamasa da olardyn zhergilikti oner damuynda ozindik tarihi zhәne mәdeni rol atkargany mәlim Bizdin kyskasha sholuymyzda atalyp otilgenindej keskindemenin bul barsha mektepterinin undi oneri үzdiksiz omir sүrip damygandygyn dәleldeu үshin zor manyzy bar Olarga degen ykylas ynta Үndistan omirinin barlyk salalarynda sonyn ishinde mәdeniet salasynda da agylshyn zorlyk zombylygyna үndi mәdenieti kajratkerlerinin karsylygyna bajlanysty tugan bengaldyk kajta tuu kezeninde en algash Үndistanda kejbir evropalyk oner zhanashyrlaryn eseptemegenderi de dәstүr kuushylyk pen talgamsyzdyktan tugan dep ajyptajtyn bul kozgalysty XIX gasyrda eldin kornekti adamdary solardyn ishinde kejbir suretshiler baskardy Olar onerde үndilik dәstүrlerge zhol saluga tyrysty Olar keskindemenin zhetekshi ulttyk mektepterin Adzhanta keskindemesin mogoldar men Radzhasthan mektepteri keskindemesin zerttej kelip oz tvorchestvolarynda solardyn dәstүrlerin ustanudy negizgi mindet etip kojdy Rabindranat Tagor mektebi dүniege kelgen Kalkutta men Santiniketannan bastap san aluan zhana mektepter ashu kyzmetterin talmaj zhүrgizgen birneshe zhyl ishinde shәkirtteri bүkil Үndistanga soltүstiktegi Lahordan batystagy Bombej men ontүstiktegi Madraska dejin taragan uly zhazushynyn nemere inisi bengal suretshsi Abanidranat Tagor men Nandalal Bozeni gana atasak da zhetkilikti Suretshiler ujtkysy XIX gasyrdyn bas kezindegi uly bengaldyk Rammohan Raj edi kejinnen ony zhalgastyrushy Rabindranat Tagor bolyp bul dүnie zhүzine mәlim kozgalyska ajnaldy Үndi onerinin damu procesi Harappa dәuirinen bastalyp ozderine mura bop kalgan osu zholynyn әleumettik dini mәdeni bir betkej zor kiyndyktary men kүrdeli kajshylyktaryn ylgi da zhenuge tura kelgenine mәdeniet pen oner salalarynda da eski otarlyk zhәne zhana otarshyldyk urandar үzdiksiz ayakka oralgy bolganyna karamastan bes myn zhyl bojyna toktausyz zhүrip keldi bul kүnderde odan әri zhalgasuda Үndistannyn bүgingi kүngi mәdenietke kosar үlesi otken kezeninin auyr murasyn sүrinbej saralaj biluine bajlanysty bolmak Bugan aldyn ala kesip pishpej zhanasha kozkarastar turgysynan odan әri karaj zertteu mүmkin bolyp otyrgan үndi mәdenietinin keleli tabystary sol siyakty Үndistannyn osy zamangy onerinin bejbitshilik pen әleumettik mәdeni progress isine ulttyk oz dәstүrlerine sүjene kyzmet etuge mүddeli bolyp otyrgany kepil bola alady Derekkozder Ontүstik zhәne Ontүstik Shygys Aziya oneri Almaty Өner 1990 ISBN 5 89840 221 7 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet