Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Үркер — (астрономиялық аталуы М45) Торпақ шоқжұлдызындағы алып және жарық күйдегі галактикалық шашыранды үйіржұлдыз шоғыры. Әдетте Үркердің жай көзбен ең жарық 9 жұлдызын көруге болады. Ал, ерекше жағдайда жай көзбен 14 жұлдызға дейін көрінеді. бұл шашыранды Үйіржұлдыздың орнын анықтады және өзінің 1771 ж. шығарған жұлдыздар каталогында Үркерді M45 деген аталыммен каталогқа енгізді.
Басқа мағыналар үшін Үркер (айрық) деген бетті қараңыз.Үркер үйірінің көріну диаметрі шамамен 2°, ол дөңкіш пішінде. Бұл жұлдыз шоғырында қосаржұлдыздарды есептемегенде, шамамен 1000 шақты жұлдыз бар екені анықталған. Ол жас және жылжымалы жұлдыз үйірі есептеледі. Оның тұмандығы жер шарына өте жақын және өзі де жер шары тұрғындарына өте таныс.
Көк түсті жоғары температуралы тұрақты жұлдызды негіз еткен бұл Үйіржұлдыз шоғыры шамамен 100 млн жыл бұрын қалыптасқан екен. Ұсақ тозаңдардан құралған осынау жарық жұлдыздар шоғыры төңірегін айналып жатыр. Бұрынғы түсіндіру бойынша, тозаңдар үйіржұлдыз қалыптасқан кезден қалған делінсе, ең жаңа түсіндіру бойынша бұл жұлдыз үйіріне қатысы жоқ алып тозаңдар бұлты осы өңірден өтіп бара жатқан көрінеді. Астрономдардың болжауы бойынша, бұл үйіржұлдыз шамамен әлі де 250 млн жыл өмір сүреді де, сосын Құс жолының тартылыс күшінде ыдырап, өзіне таяу жұлдыз жүйелеріне араласып кетеді.
Үркердің ең жарық жұлдызы — . Үркердің басқа жарық жұлдыздары сияқты Альциона да В спектрлік класындағы ыстық жұлдыздар қатарына жатады. Ұзақ уақыт түсірілген суреттерден Үркердегі жарық жұлдыздардың төңірегінде үлкен тозаңды тұмандықтың бір бөлігі жақсы көрінеді. Үркердің диаметрі шамамен 12 жарық жылы. Жерге дейінгі арақашықтығы 440 жарық жылы немесе 135 парсектен көбірек. Жұлдыз шоғырындағы барлық жұлдыздар кеңістікте параллель траекториямен қозғалады.
Бақылау-өлшеу тарихы
Үркер – солтүстік жарты шарда қыста, ал оңтүстік жарты шарда жазда ең айқын көрінетін аспан денесі. Сондықтан ол ежелгі мәдениеттер жағынан өте көп тілге алынған. Мысалы, Қазақтар Аустралия , Маорилер, Қытайлар, Маялар, Ацтектер, солтүстік Америкадағы Сиу ұлты қатарлылар.
Қытайдың дәстүрлі бойынша Конфуцыға аспанның ақиқатын үйреткен бес әулие осы Үркер үйіржұлдызынан келген делінеді.
Ежелгі грек астрономдары оны біртұтас шоқжұлдыз деп есептеген және ежелгі грек жыраулары Гесиод пен Гомер (Илиада және Одиссея) өз шығармаларында тілге алған.
Үркердің Інжіл мен Тәураттағы атауы Хима. Інжілдің үш жерінде Үркер туралы айтылған екен.
Үнді мифологиясында үркер "Krittika" деп аталған, ол соғыс құдайының шешесі болып, оның бір-бірден көрсете алатын 6 түрлі көркі бар делінеді.
Ал, Ислам ғалымдары Үркер（At -thuraiya деп аталған）Құранда Najm деп кездеседі деген пікірде.
Үркердің ұқсас бағыттағы сәйкес келген жұлдыздар емес, өзара байланысы бар жұлдыздардан құралғанын адамзат өте ертеден байқаған. 1767 жылы Шарль Мессье осынша көп жұлдыздардың бір бағытта бір-біріне қатыссыз кездейсоқ орналасу мүмкіндігін аспандағы өзге жұлдыздардың жайласуы арқылы есептеп, шамамен 500 мың да 1 жағдайда Үйіржұлдыз емес Үркердің болатынын есептеп шығарды. Демек, ол Үркер өзара физикалық байланысы бар Үйіржұлдыз деп есептеді. Тұрақты жұлдыздардың қозғалу жылдамдығын зерттеушілер Үркердегі жұлдыздар жылдамдығының бірдей екенін, олардың белгілі бір бағытқа бірдей қозғалатынын, олардың бір-біріне тартылыс күш түсіретінін ашты.
Миссье М45-ті қамтыған үйіржұлдыздың орнын есептеп, құйрықты жұлдыздың катологына ұқсайтын жұлдыздар жүйесі катологын жасауға тырысты және 1771 жылы бұл мақсатын іске асырды.
Арақашықтығы
Әлемнің өлшемі мәселесін шешуде Үркердің бізден арақашықтығын есептеу өте маңызды қадам болды және ол арқылы әлемнің кеңдік өлшемін мөлшерлеуге септігі тиеді. Үркер бізге өте жақын үйіржұлдыз ретінде арақашықтықты есептеу қиын болған жоқ. Астрономиялық дұрыс ақпараттарға сүйеніп, астрономдар жұлдызаралық қашықтықты арқылы өлшейді. Арақашықтықтың дұрыс есептелуі ғарыштың кеңдігін есептеуге, ғарыштың жасын есептеуге, және болашақ өзгерісін мөлшерлеуге мүмкіндік береді.
Hipparcos спутниктігі ұшырылудан бұрын, үркер туралы білімдерге негізделіп өлшенген арақашықтық 135 парсек болды. Ал, Hipparcos спутниктігі жұлдыз шоғырындағы тұрақты жұлдыздардың көріну парқына сүйеніп - 118 парсек екенін есептеді. Кейінгі зерттеулер бойынша аталған нәтиже дұрыс емес делінді, бірақ қай жерінен қате кеткені айқындалмады. Қазір Үркердің бізден арақашықтығы сол 135 парсек (шамамен 440 жарық жылы) шамасында деп бекітілген.
2014 жылы 29 тамызда Калифорния университеті, Сан-Диего бөлімше мектебіндегі Carl Melis зерттеу тобы АҚШ-тың «Ғылым» журналына бір мақала басты. Мақалада, асқан интерферометриялық әсерді есептеу арқылы Үркердің бізден 444 жарық жылы қашықтықта екенін айтыпты. Ескертуінше, қателік 1% көлемінде деп белгілеген екен.
Шығуы мен батуы
Бақылау Түркістан облысы, Жетісай ауданында жүргізілген
| Дата | Шығуы | Батуы |
|---|---|---|
| 10 қаңтар | 15:00 | 5:00 |
| 10 ақпан | 13:00 | 3:00 |
| 10 наурыз | 11:00 | 1:00 |
| 10 сәуір | 9:00 | 23:00 |
| 10 мамыр | 7:00 | 21:00 |
| 10 маусым | 5:00 | 19:00 |
| 10 шілде | 3:00 | 17:00 |
| 10 тамыз | 1:00 | 15:00 |
| 10 қыркүйек | 23:00 | 13:00 |
| 10 қазан | 21:00 | 11:00 |
| 10 қараша | 19:00 | 9:00 |
| 10 желтоқсан | 17:00 | 7:00 |
Құралуы
Үркердің X- рентген суретінен ондағы тұрақты жұлдыздарда темпратурасы өте жоғары атмосфера қабаты бар екені байқалады.
Бұл жұлдыз үйірі радиусы 8 жарық жылы шамасында, ал толқымалы-кеңеймелі радиусы 43 жарық жылына жетеді. Құрамындағы мыңдаған жұлдыздардың негізгілері әлі де жас, жоғары темпратуралы көкшіл жұлдыздар екенін, күзету ортасының ұқсамастығына орай 14 ке жуық жұлдызды көзбен көруге болатыны белгілі. Жұлдыз шоғырының жалпы массасы күн массасының 800 есесіндей екен.Үркер үйіржұлдызындағы біршама жарық жұлдыздар
| Атауы | Белгіленуі | Көрінерлік жұлдыздық үлкендігі | Спектральді класы |
|---|---|---|---|
| Альциона | Торпақтағы ɳ25 | 2.86 | B7IIIe |
| Атлас | Торпақтағы 27 | 3.62 | B8III |
| Электра | Торпақтағы 3.70 | B6IIIe | |
| Майя | Торпақтағы 20 | 3.86 | B7III |
| Меропа | Торпақтағы 23 | 4.17 | B6IV |
| Тайгета | Торпақтағы 19 | 4.29 | B6V |
| Плейона | Торпақтағы BU (28) | 5.09 ауыспалы жұлдыз | B8IVep |
| Целено | Торпақтағы 16 | 5.44 | B7IV |
| Астеропа | Торпақтағы 21 | 5.64 | B8Ve |
| 22-нші Торпақ | Торпақтағы 22 | 6.41 | B9V |
| — | — | 5.65 | B8V |
Үркер үйіржұлдызында массасы күн массасының бар болғаны 8% ғана ұстайтын, өзегінде жеткілікті темпратура мен тартылыс күші болмауынан тұрақты жұлдызға толық айнала алмаған көптеген (Brown dwarf) бар екені белгілі болды. Ондайлардың саны Үркер үйіржұлдызындағы жұлдыздардың 25% -ын, ал салмағы бүкіл салмақтың 2%-ын ұстайды. Астрономдар Үркер мен басқа да жас үйіржұлдыздар арқылы Қоңыр ергежейлі жұлдыздардың ерекшелігіне талдау жасауға тырысты. Қоңыр ергежейліні әдетте жас жұлдыз шоғыры арасында күзетуге қолайлы, ал ежелгі үйірлі жұлдыздар әлдеқашан көмескіленгендіктен, оларды зерттеу біршама қиын есептеледі.
Кезекте, Үркерден кейбір Ақ ергежейлі жұлдыздар да байқалды. Бірақ үйіржұлдыздағы жас тұрақты жұлдыздар әлі де Ақ ергежейлі жұлдыз болу жасына жетпегендіктен, оған әлі де неше миллиардтаған жыл керек болғандықтан бұл мәселе қайшылықты түсіндіріліп отыр. Жалпы түсінік бойынша, олар төмен және орташа тұрақты жұлдыздардан өзгеріп келген емес, қосарлы серік жұлдыздар өз орбитасы бойынша айналатын өзегіндегі алып массаға ие жұлдыздардың тез өзгеруінен Ақ ергежейлілер пайда болған делінеді. Осынау жұлдыздарды айналдыратын алып массаға ие орталық жұлдыздар өте тез өзгеріс барысында өз массасын төңірегіндегі серік жұлдызына беріп, өте тез уақытта Ақ ергежейлі жұлдызға айналады. Дегенмен, бұл мәселені тартылыс күш арқылы түсіндіру керек және бұл тақырып әлі де ұзақ зерттеуді талап ететін мәселе есептеледі.
Жасы және болашақ өзгерісі
Үйіржұлдыз бен тұрақты жұлдыздың өзгерісі теориясы моделін салыстырып, HR диаграммасы арқылы жұлдыз үйірінің жасын мөлшерлеуге болады. Бұл тәсіл бойынша, Үркер үйіржұлдызының жасы 75 млннан 150 млн жас аралығында екені айқындалды. Аталған жас шамасындағы екі түрлі сан арасындағы ауытқыған шама жұлдыз өзгерісі модельінің тұрақсыздығының нәтижесі. Әсіресе модельдегі Тропосфера құбылысына байланысты. Яғни жұлдыз ішіндегі Тропосфералық жағдай жұлдыз жасын тым үлкен етіп көрсетуі мүмкін.
Үйіржұлдыздар жасын өлшеудің екінші амалы төмен массалы тұрақты жұлдыздарды табу. Әдетте негізгі тұрақты жұлдыздағы литийдің термоядролық реакциясы тез таусылады, өйткені литийдің жану нүктесі 2500 000К ғана. Ал, массасы жоғары Қоңыр ергежейлі жұлдызда Литийдің күйреуі ең соңында орындалады. Сондықтан өлшенген үйіржұлдыздағы Қоңыр ергежейлі жұлдыздың литийі болу, болмауы үйіржұлдыз жасын өлшеудің идеал амалы есептеледі. Осы амалмен Үркер үйіржұлдызының жасын өлшегенде ол 115 млн жаста екені айқындалды.
Үйірлі жұлдыздың салыстырмалы қозғалысы олардың кеңістіктегі орнын ауыстырып отырады. Жер шарынан неше мың жылдық күзету дерегі бойынша кезекте ол аяғы астынан өтіп барады. Ұқсас басқа да тарқақ үйіржұлдыздар секілді Үркер үйіржұлдызы да өз үйірін ұстап тұруға жеткілікті тартылыс күшке ие емес. Сондықтан ол басқа үйіржұлдыздарға, не галактикаларға жолыққанда кейбір тұрақты жұлдыздары солардың құшағына ауысып кетеді. Есептеулер бойынша, енді 250 млн жылдан кейін Үркер үйірлі жұлдызы алып молекулалық бұлттың тарту күшінің әсерінде бөлшектеніп кетуі мүмкін. Ал, бұл жағдайға Құс жолының айналу шынтағы да үлес қосатыны анық.
Шағылысқан тұмандық
Идеал күзету шартында, кейбір белгілер, әсіресе экспозициялық суреттерде тұмандық Үйіржұлдызға жақын орналасқаны байқалады. Тұмандықтағы тозаңдар жоғары темпратура мен жас тұрақты жұлдыздың жарығынан көк түсті шағылысып көрінген тұмандық есептеледі.
Бұл тозаңдар осы үйіржұлдыз алғаш қалыптасқан кездегі қалдық болуы мүмкін делінді. Бірақ үйіржұлдыз аз дегенде 100 млн жылда әрең қалыптасатындықтан, ол кездегі тозаңдар баяғыда радиацияның әсерінде тарқалып таусылған. Былайша айтқанда, бұл үйіржұлдыз кезекте жұлдызаралық қалдық заттар мен тозаңдар өте көп жолда кетіп барады.
Зерттеулер бойынша, тозаңдардың тарқалуы біркелкі емес, көру бағыты бойынша үйіржұлдыздың басар жолына байланысты екі қабатқа бөлінген. Бұл екі қабат бәлкім тозаңдар тұрақты жұлдыздарға құйылған кезде радиация қысымынан жылдамдығы ақырындауына байланысты қалыптасқан секілді.。
Шетел аңыздары
Үркер жұлдызы ежелгі грек-рим мифологиясына орай аталатын жұлдыздардан құралады. Олар: Atlas, Pleione, Electra, Celaeno, Taygeta, Merope, Alcyone, Sterope қатарлылар.
Олардың ішіндегі ең жарық жетеуі ежелгі Грек мифологиясындағы ғаламды көтерген Атлас (Атлант деп те аталады) пен Плейонадан туған 7 әпеке-сіңлілі қыздың атымен аталады: Алкиона, Келено, Майя, Меропа, Стеропа, Тайгета және Электра қатарлылар. Ғарыш көтерген Титан қыздары ретінде Сүлусары (Альдебаран) да Плейонаның қызы болып, Гианта деп аталады.
Ежелгі жапондар Үркер үйіржұлдызын әдемі безену бұйымы деп түсініп, оны махаббатпен байланыстырған. Олардың көптеген эстрада әндеріне Үркер тақырыбы арқау болған. 1998 жылғы Гавайидегі 8.2м телескопты Үркер （Subaru）деп атаған. Ал олардың әйгілі Fuji компаниясы шығарған машина Subaru (Үркер) деп аталады.
Қазақ этномәдениетінде
Қазақ елінде Үркер мен Айдың тоғысуына негізделген ерекше ай санағы бар. Үркер жұлдыз шоғырын білмейтін қазақ жоқ деуге болады. Бұл жарықтығы бір келкі, бір үйір жұлдыз оп-оңай көзге түседі. Жаздың қысқа түндерінен басқа уақыттың бәрінде де Үркерді аспаннан көруге болады.
Қазақ халқында аспандағы ерекше көзге түсетін жұлдыз шоғырын “үріккен үйірлі жылқыға” ұқсату нәтижесінде “Үркер” атауы шыққан. Қазақтың дәстүрлі Үркер үйірі туралы әңгіме көп. Ел арасында Үркерді “” деп есептеген. Үркер аспандағы Күн мен Айдың орбитасына жақын тұрғандықтан, оған қатысты Күн мен Айдың орналасуына қарап қазақ халқы түнгі бағытты, жыл, түн мезгілдерін және ай тоғыстарын (қ. Тоғыс есебі) анықтап отырған.
Үркер -қазақ ұғымында ежелден келе жатқан астырономялық атау. Мұның түбір сөзі мен үндестігі ерте заманғы өңірінде жасаған Шумер мәдениетіне және Мая мәдениетіне жалғасады. Қазақ аңыздарында Үркерді қызға ұқсату жоғарыда айтылған Грек, Жапон, Үнді мәдениеттеріндегі Үркер туралы аңыздармен астасып жатқаны байқалады. Ежелгі бір аңызда үркер бес баласы бар жесір әйел деп түсіндіріледі. Оның күйеуін үш мерген атып кетіпті. Енді өзін зорлықпен алмақшы болады . Үркер сол үш мергеннен қашып жүреді делінеді. Бұрын үркердің алты баласы бар екен. Үркердің өзімен жетеу болыпты. Сонда да оның бір баласын ағайынды жеті қарақшы ұрдап әкетіпті. Жеті қарақшының үш жұлдызының ортасында тұрған жұлдыздың бауырында тұрған кішкене жұлдыз сол үркерден ұрдап әкеткен бала екен. Үркердің кейде жетеу болып көрінетіні осы бала шешесіне қашып барып алған кезіне тура келеді екен.
Тағы бір көп таралған қазақ аңызында Үркердің Үлпілдек деген қызы болыпты делінеді. Жетіқарақшы Үркердің Үлпілдек атты сұлу қызына ғашық болып ұрлап кетеді. Қызын қарақшылардан құтқарып алу үшін Үркеліктер әлі де Жетіқарақшыны қуып жүр екен дейді, жақындап қалғанда ылғи да таң атып қала береді екен. Ең жарқырап тұрғаны қарақшылардың бастығы, оның жанындағы көмескіленіп көрініп тұрған сол Үлпілдек дейді аңыз. Шындығында да Жетіқарақшы Темірқазықты айналып Үркер екуі жақындағанда таң бозара бастайды.
Үркер ежелгі сенім бойынша Аспан әлемі мен Жер әлемі арасындағы немесе Көк Тәңірі мен Жер Тәңірі арасындағы қатар «өмір сүруші қосмекенді» ретінде қабылданған. Өйткені, олар алдымен Жерде өмір сүрген, ол кезде мәңгілік жаз болған екен. Аласапыран кез болып, табиғат өзгергеннен кейін ұйықтап жатқан 12 Үркерді барлық жануарлар өлтірмек болады. "Үркерлерді өлтірсең, мәңгілік жаз болады" дегенді естігеннен кейін, әрқайсысы бөліп алып таптамақ болады. Тек қана сиырдың тұяғы аша болғандықтан, оған бөлінген 6 жұлдыз аспанға ұшып кетіпті делінеді. «Үркер» турасындағы барлық мифтерде кездесетін сюжет – оның бұрын жерде өмір сүріп, жануарлардың үстемдігімен аспанға кетуі. Ал, ол сюжеттің варианттары түрлі болып келеді. Мәселен, бір жерде Үркерлер өздерімен өздері ұйықтап жатады десе, бір жерде оның құрт болғанын, оны түйе табанымен басып тұрып, сиырға ұстата тұрған делінеді, келесі бір жерде Үркер Сұлусарыны Жетіқарақшы ұрлап қояды деп олардан қашып, жерге келіп, қырық күнге жатып алуы. Сонда барлық жерде Үркер мәңгілік жаздың бейнесі ретінде көрініс береді.
"Үр" деген сөз көне . Ал, түркі тілі Сақтар мен Ғұндардың тілімен тұтасып жатқаны белгілі. "Үр" ертеде "сұлу" деген мағынада қолданылған. Қазақта әлі де "үріп ауызға салғандай" деген тұрақты тіркес бар. Бұл сұлулыққа, сүйкімділікке қаратып қолданылады. Адамды таң қалтыратыны — ежелгі де үркер "үлкәр" деп аталыпты. Майя күнтізбесі түрлі білімді тоғыстырған аса күрделі күнтізбе есептеледі. Ол , шамамен бұдан алты мың жыл бұрынғы күнтізбе. Сонда Үркер атауы ерте заманғы ортақ атау екені көрініп тұр. Үндістердің ішінде Майялар да бар көптеген тайпасы осыдан 40-50 мың жыл бұрын Беринг бұғазы арқылы өтіп кеткенін есімізге алсақ, бұл сөздің арғы тамырының қаншама тереңде жатқанын байқаймыз. Қазақ тілі түмен жылдық ақпарды айнытпай сақтаған екен. Дегенмен, бұл деректі әлі де ары қарай нақтылап, жалғасты зерттеуге тура келеді.
Үркердің маңызы зор. Қазақтың тоғыс есебінің өзі ай санау есебі тәрізді нәрсе. Бұл күні ол есептердің сыры ұмыт болған. Халқымызда "Үркерлі айдың бәрі қыс", "Үркер жерге түспей жер қызбайды" дейтін ұғымдар бар.
Үркер күз басында іңірде күн шығыстан, қыс басында іңірде төбеден, көктем басында күн батыстан көрінеді. Ал шілде айында Үркер күннің жанында болып, түнде көрінбей кетеді.
Жаңаша 7-айдың 3- 5 - күндерінен кейін үркер көтеріледі. Бұл кезде Үркер таңға жақын шығыстан көрінеді. Шаруалар "үркер көтерілген соң мал көтеріледі, егін көтеріледі, қозы-лақ көтеріледі" деп ерте жұмыс бастаудың белгісі еткен.
Уфология және жаңа заман сенімі
Кейбір уфологияшы адамдар адамға ұқсас бөгде ғаламшарлық адам туралы айтылымдарға сенеді. Олардың ішінде осы Үркер үйіржүлдызы арасындағы кейбір жұлдыздар бетінде Үркерліктер қоныстанған ғаламшар бар дейтіндер де кездеседі. Олардың айтуынша Үркерліктер жер шары адамдарымен арғы атасы бір туыс келеді, ол екеуі де （lyra） келген деп есептейді.
Сыртқы сілтемелер
Дереккөздер
- Percival, S. M.; Salaris, M.; Groenewegen, M. A. T. (2005), The distance to the Pleiades. Main sequence fitting in the near infrared, Astronomy and Astrophysics, v.429, p.887.
- Frommert, Hartmut (1998) "Messier Questions & Answers" Мұрағатталған 5 тамыздың 2011 жылы.. Retrieved наурыз 1, 2005.
- Michell J. (1767), An Inquiry into the probable Parallax, and Magnitude, of the Fixed Stars, from the Quantity of Light which they afford us, and the particular Circumstances of their Situation, Philosophical Transactions, v. 57, p. 234-264
- Soderblom D.R., Nelan E., Benedict G.F., McArthur B., Ramirez I., Spiesman W., Jones B.F. (2005), Confirmation of Errors in Hipparcos Parallaxes from Hubble Space Telescope Fine Guidance Sensor Astrometry of the Pleiades, The Astronomical Journal, v. 129, pp. 1616-1624.
- Zwahlen, N.; North, P.; Debernardi, Y.; Eyer, L.; Galland, F.; Groenewegen, M. A. T.; Hummel, C. A. (2004), A purely geometric distance to the binary star Atlas, a member of the Pleiades, Astronomy and Astrophysics, v.425, p.L45.
- Adams, Joseph D.; Stauffer, John R.; Monet, David G.; Skrutskie, Michael F.; Beichman, Charles A. (2001), The Mass and Structure of the Pleiades Star Cluster from 2MASS, The Astronomical Journal, v.121, p.2053.
- Moraux, E.; Bouvier, J.; Stauffer, J. R.; Cuillandre, J.-C. (2003), Brown in the Pleiades cluster: Clues to the substellar mass function, Astronomy and Astrophysics, v.400, p.891.
- Basri G., Marcy G. W., Graham J. R. (1996), Lithium in Brown Dwarf Candidates: The Mass and Age of the Faintest Pleiades Stars, Astrophysical Journal v.458, p.600
- Ushomirsky, G., Matzner, C., Brown, E., Bildsten, L., Hilliard, V., Schroeder, P. (1998), Light-Element Depletion in Contracting Brown Dwarfs and Pre-Main-Sequence Stars, Astrophysical Journal v.497, p.253
- Gibson, Steven J.; Nordsieck, Kenneth H. (2003), The Pleiades Reflection Nebula. II. Simple Model Constraints on Dust Properties and Scattering Geometry, The Astrophysical Journal, v.589, p. 362
- "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
Сыртқы сілтемелер
- Қазақ Астрономиясы және Ұлықбек пен Өтейбойдақ
- Қазақ фольклорындағы Аспан әлемі
- Жұлдыз және обсерватория Мұрағатталған 17 қыркүйектің 2008 жылы.
- Такаюка Юшиданың Астросуреттер сайты
- Майя Астрономиясы Мұрағатталған 6 маусымның 2007 жылы.
- Үркер туралы ғылыми ақпараттар
- Үркер құпиясы
- Қараңғы әлем фотолары: Үркер үйіржұлдызы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Үrker astronomiyalyk ataluy M45 Torpak shokzhuldyzyndagy alyp zhәne zharyk kүjdegi galaktikalyk shashyrandy үjirzhuldyz shogyry Әdette Үrkerdin zhaj kozben en zharyk 9 zhuldyzyn koruge bolady Al erekshe zhagdajda zhaj kozben 14 zhuldyzga dejin korinedi bul shashyrandy Үjirzhuldyzdyn ornyn anyktady zhәne ozinin 1771 zh shygargan zhuldyzdar katalogynda Үrkerdi M45 degen atalymmen katalogka engizdi Үrker zhuldyz shogyry Baska magynalar үshin Үrker ajryk degen betti karanyz Үrker үjirinin korinu diametri shamamen 2 ol donkish pishinde Bul zhuldyz shogyrynda kosarzhuldyzdardy eseptemegende shamamen 1000 shakty zhuldyz bar ekeni anyktalgan Ol zhas zhәne zhylzhymaly zhuldyz үjiri esepteledi Onyn tumandygy zher sharyna ote zhakyn zhәne ozi de zher shary turgyndaryna ote tanys Nebra aspan taktasy b z d 1600zh zhasalgan On zhak үstingi boligindegi topty zhuldyz Үrker dep esepteledi Kok tүsti zhogary temperaturaly turakty zhuldyzdy negiz etken bul Үjirzhuldyz shogyry shamamen 100 mln zhyl buryn kalyptaskan eken Ұsak tozandardan kuralgan osynau zharyk zhuldyzdar shogyry toniregin ajnalyp zhatyr Buryngy tүsindiru bojynsha tozandar үjirzhuldyz kalyptaskan kezden kalgan delinse en zhana tүsindiru bojynsha bul zhuldyz үjirine katysy zhok alyp tozandar bulty osy onirden otip bara zhatkan korinedi Astronomdardyn bolzhauy bojynsha bul үjirzhuldyz shamamen әli de 250 mln zhyl omir sүredi de sosyn Қus zholynyn tartylys kүshinde ydyrap ozine tayau zhuldyz zhүjelerine aralasyp ketedi Үrkerdin en zharyk zhuldyzy Үrkerdin baska zharyk zhuldyzdary siyakty Alciona da V spektrlik klasyndagy ystyk zhuldyzdar kataryna zhatady Ұzak uakyt tүsirilgen suretterden Үrkerdegi zharyk zhuldyzdardyn tonireginde үlken tozandy tumandyktyn bir boligi zhaksy korinedi Үrkerdin diametri shamamen 12 zharyk zhyly Zherge dejingi arakashyktygy 440 zharyk zhyly nemese 135 parsekten kobirek Zhuldyz shogyryndagy barlyk zhuldyzdar kenistikte parallel traektoriyamen kozgalady Bakylau olsheu tarihy400 000 zhyl bojgy astrokozgalystardyn үrkerdi үjirui 4D keskini Үrker soltүstik zharty sharda kysta al ontүstik zharty sharda zhazda en ajkyn korinetin aspan denesi Sondyktan ol ezhelgi mәdenietter zhagynan ote kop tilge alyngan Mysaly Қazaktar Australiya Maoriler Қytajlar Mayalar Actekter soltүstik Amerikadagy Siu ulty katarlylar Қytajdyn dәstүrli bojynsha Konfucyga aspannyn akikatyn үjretken bes әulie osy Үrker үjirzhuldyzynan kelgen delinedi Ezhelgi grek astronomdary ony birtutas shokzhuldyz dep eseptegen zhәne ezhelgi grek zhyraulary Gesiod pen Gomer Iliada zhәne Odisseya oz shygarmalarynda tilge algan Үrkerdin Inzhil men Tәurattagy atauy Hima Inzhildin үsh zherinde Үrker turaly ajtylgan eken Үndi mifologiyasynda үrker Krittika dep atalgan ol sogys kudajynyn sheshesi bolyp onyn bir birden korsete alatyn 6 tүrli korki bar delinedi Al Islam galymdary Үrker At thuraiya dep atalgan Қuranda Najm dep kezdesedi degen pikirde үrkerdi torlagan tumandy tozandar NASA Үrkerdin uksas bagyttagy sәjkes kelgen zhuldyzdar emes ozara bajlanysy bar zhuldyzdardan kuralganyn adamzat ote erteden bajkagan 1767 zhyly Sharl Messe osynsha kop zhuldyzdardyn bir bagytta bir birine katyssyz kezdejsok ornalasu mүmkindigin aspandagy ozge zhuldyzdardyn zhajlasuy arkyly eseptep shamamen 500 myn da 1 zhagdajda Үjirzhuldyz emes Үrkerdin bolatynyn eseptep shygardy Demek ol Үrker ozara fizikalyk bajlanysy bar Үjirzhuldyz dep eseptedi Turakty zhuldyzdardyn kozgalu zhyldamdygyn zertteushiler Үrkerdegi zhuldyzdar zhyldamdygynyn birdej ekenin olardyn belgili bir bagytka birdej kozgalatynyn olardyn bir birine tartylys kүsh tүsiretinin ashty Misse M45 ti kamtygan үjirzhuldyzdyn ornyn eseptep kujrykty zhuldyzdyn katologyna uksajtyn zhuldyzdar zhүjesi katologyn zhasauga tyrysty zhәne 1771 zhyly bul maksatyn iske asyrdy ArakashyktygyҮrkerdegi zhuldyzdar Әlemnin olshemi mәselesin sheshude Үrkerdin bizden arakashyktygyn esepteu ote manyzdy kadam boldy zhәne ol arkyly әlemnin kendik olshemin molsherleuge septigi tiedi Үrker bizge ote zhakyn үjirzhuldyz retinde arakashyktykty esepteu kiyn bolgan zhok Astronomiyalyk durys akparattarga sүjenip astronomdar zhuldyzaralyk kashyktykty arkyly olshejdi Arakashyktyktyn durys eseptelui garyshtyn kendigin esepteuge garyshtyn zhasyn esepteuge zhәne bolashak ozgerisin molsherleuge mүmkindik beredi Hipparcos sputniktigi ushyryludan buryn үrker turaly bilimderge negizdelip olshengen arakashyktyk 135 parsek boldy Al Hipparcos sputniktigi zhuldyz shogyryndagy turakty zhuldyzdardyn korinu parkyna sүjenip 118 parsek ekenin eseptedi Kejingi zertteuler bojynsha atalgan nәtizhe durys emes delindi birak kaj zherinen kate ketkeni ajkyndalmady Қazir Үrkerdin bizden arakashyktygy sol 135 parsek shamamen 440 zharyk zhyly shamasynda dep bekitilgen 2014 zhyly 29 tamyzda Kaliforniya universiteti San Diego bolimshe mektebindegi Carl Melis zertteu toby AҚSh tyn Ғylym zhurnalyna bir makala basty Makalada askan interferometriyalyk әserdi esepteu arkyly Үrkerdin bizden 444 zharyk zhyly kashyktykta ekenin ajtypty Eskertuinshe katelik 1 koleminde dep belgilegen eken Shyguy men batuyBakylau Tүrkistan oblysy Zhetisaj audanynda zhүrgizilgen Data Shyguy Batuy10 kantar 15 00 5 0010 akpan 13 00 3 0010 nauryz 11 00 1 0010 sәuir 9 00 23 0010 mamyr 7 00 21 0010 mausym 5 00 19 0010 shilde 3 00 17 0010 tamyz 1 00 15 0010 kyrkүjek 23 00 13 0010 kazan 21 00 11 0010 karasha 19 00 9 0010 zheltoksan 17 00 7 00ҚuraluyҮrkerdin H rentgen sureti Zhasyl tortburyshtar zharkyrauy en zhogary 7 zhuldyz Үrkerdin X rentgen suretinen ondagy turakty zhuldyzdarda tempraturasy ote zhogary atmosfera kabaty bar ekeni bajkalady Bul zhuldyz үjiri radiusy 8 zharyk zhyly shamasynda al tolkymaly kenejmeli radiusy 43 zharyk zhylyna zhetedi Қuramyndagy myndagan zhuldyzdardyn negizgileri әli de zhas zhogary tempraturaly kokshil zhuldyzdar ekenin kүzetu ortasynyn uksamastygyna oraj 14 ke zhuyk zhuldyzdy kozben koruge bolatyny belgili Zhuldyz shogyrynyn zhalpy massasy kүn massasynyn 800 esesindej eken Үrker үjirzhuldyzyndagy birshama zharyk zhuldyzdar Atauy Belgilenui Korinerlik zhuldyzdyk үlkendigi Spektraldi klasyAlciona Torpaktagy ɳ25 2 86 B7IIIeAtlas Torpaktagy 27 3 62 B8IIIElektra Torpaktagy 3 70 B6IIIeMajya Torpaktagy 20 3 86 B7IIIMeropa Torpaktagy 23 4 17 B6IVTajgeta Torpaktagy 19 4 29 B6VPlejona Torpaktagy BU 28 5 09 auyspaly zhuldyz B8IVepCeleno Torpaktagy 16 5 44 B7IVAsteropa Torpaktagy 21 5 64 B8Ve22 nshi Torpak Torpaktagy 22 6 41 B9V 5 65 B8V Үrker үjirzhuldyzynda massasy kүn massasynyn bar bolgany 8 gana ustajtyn ozeginde zhetkilikti tempratura men tartylys kүshi bolmauynan turakty zhuldyzga tolyk ajnala almagan koptegen Brown dwarf bar ekeni belgili boldy Ondajlardyn sany Үrker үjirzhuldyzyndagy zhuldyzdardyn 25 yn al salmagy bүkil salmaktyn 2 yn ustajdy Astronomdar Үrker men baska da zhas үjirzhuldyzdar arkyly Қonyr ergezhejli zhuldyzdardyn ereksheligine taldau zhasauga tyrysty Қonyr ergezhejlini әdette zhas zhuldyz shogyry arasynda kүzetuge kolajly al ezhelgi үjirli zhuldyzdar әldekashan komeskilengendikten olardy zertteu birshama kiyn esepteledi Kezekte Үrkerden kejbir Ak ergezhejli zhuldyzdar da bajkaldy Birak үjirzhuldyzdagy zhas turakty zhuldyzdar әli de Ak ergezhejli zhuldyz bolu zhasyna zhetpegendikten ogan әli de neshe milliardtagan zhyl kerek bolgandyktan bul mәsele kajshylykty tүsindirilip otyr Zhalpy tүsinik bojynsha olar tomen zhәne ortasha turakty zhuldyzdardan ozgerip kelgen emes kosarly serik zhuldyzdar oz orbitasy bojynsha ajnalatyn ozegindegi alyp massaga ie zhuldyzdardyn tez ozgeruinen Ak ergezhejliler pajda bolgan delinedi Osynau zhuldyzdardy ajnaldyratyn alyp massaga ie ortalyk zhuldyzdar ote tez ozgeris barysynda oz massasyn toniregindegi serik zhuldyzyna berip ote tez uakytta Ak ergezhejli zhuldyzga ajnalady Degenmen bul mәseleni tartylys kүsh arkyly tүsindiru kerek zhәne bul takyryp әli de uzak zertteudi talap etetin mәsele esepteledi Zhasy zhәne bolashak ozgerisiLitijdin raushan tүsti kyzyl zhalyny Үjirzhuldyz ben turakty zhuldyzdyn ozgerisi teoriyasy modelin salystyryp HR diagrammasy arkyly zhuldyz үjirinin zhasyn molsherleuge bolady Bul tәsil bojynsha Үrker үjirzhuldyzynyn zhasy 75 mlnnan 150 mln zhas aralygynda ekeni ajkyndaldy Atalgan zhas shamasyndagy eki tүrli san arasyndagy auytkygan shama zhuldyz ozgerisi modelinin turaksyzdygynyn nәtizhesi Әsirese modeldegi Troposfera kubylysyna bajlanysty Yagni zhuldyz ishindegi Troposferalyk zhagdaj zhuldyz zhasyn tym үlken etip korsetui mүmkin Үjirzhuldyzdar zhasyn olsheudin ekinshi amaly tomen massaly turakty zhuldyzdardy tabu Әdette negizgi turakty zhuldyzdagy litijdin termoyadrolyk reakciyasy tez tausylady ojtkeni litijdin zhanu nүktesi 2500 000K gana Al massasy zhogary Қonyr ergezhejli zhuldyzda Litijdin kүjreui en sonynda oryndalady Sondyktan olshengen үjirzhuldyzdagy Қonyr ergezhejli zhuldyzdyn litiji bolu bolmauy үjirzhuldyz zhasyn olsheudin ideal amaly esepteledi Osy amalmen Үrker үjirzhuldyzynyn zhasyn olshegende ol 115 mln zhasta ekeni ajkyndaldy Үjirli zhuldyzdyn salystyrmaly kozgalysy olardyn kenistiktegi ornyn auystyryp otyrady Zher sharynan neshe myn zhyldyk kүzetu deregi bojynsha kezekte ol ayagy astynan otip barady Ұksas baska da tarkak үjirzhuldyzdar sekildi Үrker үjirzhuldyzy da oz үjirin ustap turuga zhetkilikti tartylys kүshke ie emes Sondyktan ol baska үjirzhuldyzdarga ne galaktikalarga zholykkanda kejbir turakty zhuldyzdary solardyn kushagyna auysyp ketedi Esepteuler bojynsha endi 250 mln zhyldan kejin Үrker үjirli zhuldyzy alyp molekulalyk bulttyn tartu kүshinin әserinde bolshektenip ketui mүmkin Al bul zhagdajga Қus zholynyn ajnalu shyntagy da үles kosatyny anyk Shagylyskan tumandykҮrkerdegi Meropa IC 349 zhuldyzyna zhakyn tumandyktyn refleksiyasy Habbl garysh teleskopy Ideal kүzetu shartynda kejbir belgiler әsirese ekspoziciyalyk suretterde tumandyk Үjirzhuldyzga zhakyn ornalaskany bajkalady Tumandyktagy tozandar zhogary tempratura men zhas turakty zhuldyzdyn zharygynan kok tүsti shagylysyp koringen tumandyk esepteledi Bul tozandar osy үjirzhuldyz algash kalyptaskan kezdegi kaldyk boluy mүmkin delindi Birak үjirzhuldyz az degende 100 mln zhylda әren kalyptasatyndyktan ol kezdegi tozandar bayagyda radiaciyanyn әserinde tarkalyp tausylgan Bylajsha ajtkanda bul үjirzhuldyz kezekte zhuldyzaralyk kaldyk zattar men tozandar ote kop zholda ketip barady Atlas Atlant Zertteuler bojynsha tozandardyn tarkaluy birkelki emes koru bagyty bojynsha үjirzhuldyzdyn basar zholyna bajlanysty eki kabatka bolingen Bul eki kabat bәlkim tozandar turakty zhuldyzdarga kujylgan kezde radiaciya kysymynan zhyldamdygy akyryndauyna bajlanysty kalyptaskan sekildi Shetel anyzdaryҮrker zhuldyzy ezhelgi grek rim mifologiyasyna oraj atalatyn zhuldyzdardan kuralady Olar Atlas Pleione Electra Celaeno Taygeta Merope Alcyone Sterope katarlylar Olardyn ishindegi en zharyk zheteui ezhelgi Grek mifologiyasyndagy galamdy kotergen Atlas Atlant dep te atalady pen Plejonadan tugan 7 әpeke sinlili kyzdyn atymen atalady Alkiona Keleno Majya Meropa Steropa Tajgeta zhәne Elektra katarlylar Ғarysh kotergen Titan kyzdary retinde Sүlusary Aldebaran da Plejonanyn kyzy bolyp Gianta dep atalady Subaru Үrker Ezhelgi zhapondar Үrker үjirzhuldyzyn әdemi bezenu bujymy dep tүsinip ony mahabbatpen bajlanystyrgan Olardyn koptegen estrada әnderine Үrker takyryby arkau bolgan 1998 zhylgy Gavajidegi 8 2m teleskopty Үrker Subaru dep atagan Al olardyn әjgili Fuji kompaniyasy shygargan mashina Subaru Үrker dep atalady Қazak etnomәdenietindeҚazak elinde Үrker men Ajdyn togysuyna negizdelgen erekshe aj sanagy bar Үrker zhuldyz shogyryn bilmejtin kazak zhok deuge bolady Bul zharyktygy bir kelki bir үjir zhuldyz op onaj kozge tүsedi Zhazdyn kyska tүnderinen baska uakyttyn bәrinde de Үrkerdi aspannan koruge bolady Қazak halkynda aspandagy erekshe kozge tүsetin zhuldyz shogyryn үrikken үjirli zhylkyga uksatu nәtizhesinde Үrker atauy shykkan Қazaktyn dәstүrli Үrker үjiri turaly әngime kop El arasynda Үrkerdi dep eseptegen Үrker aspandagy Kүn men Ajdyn orbitasyna zhakyn turgandyktan ogan katysty Kүn men Ajdyn ornalasuyna karap kazak halky tүngi bagytty zhyl tүn mezgilderin zhәne aj togystaryn k Togys esebi anyktap otyrgan Қazak handary Kerej han zhәne Zhәnibek han Үrker kazak ugymynda ezhelden kele zhatkan astyronomyalyk atau Munyn tүbir sozi men үndestigi erte zamangy onirinde zhasagan Shumer mәdenietine zhәne Maya mәdenietine zhalgasady Қazak anyzdarynda Үrkerdi kyzga uksatu zhogaryda ajtylgan Grek Zhapon Үndi mәdenietterindegi Үrker turaly anyzdarmen astasyp zhatkany bajkalady Ezhelgi bir anyzda үrker bes balasy bar zhesir әjel dep tүsindiriledi Onyn kүjeuin үsh mergen atyp ketipti Endi ozin zorlykpen almakshy bolady Үrker sol үsh mergennen kashyp zhүredi delinedi Buryn үrkerdin alty balasy bar eken Үrkerdin ozimen zheteu bolypty Sonda da onyn bir balasyn agajyndy zheti karakshy urdap әketipti Zheti karakshynyn үsh zhuldyzynyn ortasynda turgan zhuldyzdyn bauyrynda turgan kishkene zhuldyz sol үrkerden urdap әketken bala eken Үrkerdin kejde zheteu bolyp korinetini osy bala sheshesine kashyp baryp algan kezine tura keledi eken Tagy bir kop taralgan kazak anyzynda Үrkerdin Үlpildek degen kyzy bolypty delinedi Zhetikarakshy Үrkerdin Үlpildek atty sulu kyzyna gashyk bolyp urlap ketedi Қyzyn karakshylardan kutkaryp alu үshin Үrkelikter әli de Zhetikarakshyny kuyp zhүr eken dejdi zhakyndap kalganda ylgi da tan atyp kala beredi eken En zharkyrap turgany karakshylardyn bastygy onyn zhanyndagy komeskilenip korinip turgan sol Үlpildek dejdi anyz Shyndygynda da Zhetikarakshy Temirkazykty ajnalyp Үrker ekui zhakyndaganda tan bozara bastajdy Үrker ezhelgi senim bojynsha Aspan әlemi men Zher әlemi arasyndagy nemese Kok Tәniri men Zher Tәniri arasyndagy katar omir sүrushi kosmekendi retinde kabyldangan Өjtkeni olar aldymen Zherde omir sүrgen ol kezde mәngilik zhaz bolgan eken Alasapyran kez bolyp tabigat ozgergennen kejin ujyktap zhatkan 12 Үrkerdi barlyk zhanuarlar oltirmek bolady Үrkerlerdi oltirsen mәngilik zhaz bolady degendi estigennen kejin әrkajsysy bolip alyp taptamak bolady Tek kana siyrdyn tuyagy asha bolgandyktan ogan bolingen 6 zhuldyz aspanga ushyp ketipti delinedi Үrker turasyndagy barlyk mifterde kezdesetin syuzhet onyn buryn zherde omir sүrip zhanuarlardyn үstemdigimen aspanga ketui Al ol syuzhettin varianttary tүrli bolyp keledi Mәselen bir zherde Үrkerler ozderimen ozderi ujyktap zhatady dese bir zherde onyn kurt bolganyn ony tүje tabanymen basyp turyp siyrga ustata turgan delinedi kelesi bir zherde Үrker Sulusaryny Zhetikarakshy urlap koyady dep olardan kashyp zherge kelip kyryk kүnge zhatyp aluy Sonda barlyk zherde Үrker mәngilik zhazdyn bejnesi retinde korinis beredi Majyalardyn Chichen Ica kalasyndagy piramidasy Үr degen soz kone Al tүrki tili Saktar men Ғundardyn tilimen tutasyp zhatkany belgili Үr ertede sulu degen magynada koldanylgan Қazakta әli de үrip auyzga salgandaj degen turakty tirkes bar Bul sululykka sүjkimdilikke karatyp koldanylady Adamdy tan kaltyratyny ezhelgi de үrker үlkәr dep atalypty Majya kүntizbesi tүrli bilimdi togystyrgan asa kүrdeli kүntizbe esepteledi Ol shamamen budan alty myn zhyl buryngy kүntizbe Sonda Үrker atauy erte zamangy ortak atau ekeni korinip tur Үndisterdin ishinde Majyalar da bar koptegen tajpasy osydan 40 50 myn zhyl buryn Bering bugazy arkyly otip ketkenin esimizge alsak bul sozdin argy tamyrynyn kanshama terende zhatkanyn bajkajmyz Қazak tili tүmen zhyldyk akpardy ajnytpaj saktagan eken Degenmen bul derekti әli de ary karaj naktylap zhalgasty zertteuge tura keledi Zhenimpaz saktar Үrkerdin manyzy zor Қazaktyn togys esebinin ozi aj sanau esebi tәrizdi nәrse Bul kүni ol esepterdin syry umyt bolgan Halkymyzda Үrkerli ajdyn bәri kys Үrker zherge tүspej zher kyzbajdy dejtin ugymdar bar Үrker kүz basynda inirde kүn shygystan kys basynda inirde tobeden koktem basynda kүn batystan korinedi Al shilde ajynda Үrker kүnnin zhanynda bolyp tүnde korinbej ketedi Zhanasha 7 ajdyn 3 5 kүnderinen kejin үrker koteriledi Bul kezde Үrker tanga zhakyn shygystan korinedi Sharualar үrker koterilgen son mal koteriledi egin koteriledi kozy lak koteriledi dep erte zhumys bastaudyn belgisi etken Ufologiya zhәne zhana zaman senimiKejbir ufologiyashy adamdar adamga uksas bogde galamsharlyk adam turaly ajtylymdarga senedi Olardyn ishinde osy Үrker үjirzhүldyzy arasyndagy kejbir zhuldyzdar betinde Үrkerlikter konystangan galamshar bar dejtinder de kezdesedi Olardyn ajtuynsha Үrkerlikter zher shary adamdarymen argy atasy bir tuys keledi ol ekeui de lyra kelgen dep eseptejdi Syrtky siltemelerDerekkozderPercival S M Salaris M Groenewegen M A T 2005 The distance to the Pleiades Main sequence fitting in the near infrared Astronomy and Astrophysics v 429 p 887 Frommert Hartmut 1998 Messier Questions amp Answers Muragattalgan 5 tamyzdyn 2011 zhyly Retrieved nauryz 1 2005 Michell J 1767 An Inquiry into the probable Parallax and Magnitude of the Fixed Stars from the Quantity of Light which they afford us and the particular Circumstances of their Situation Philosophical Transactions v 57 p 234 264 Soderblom D R Nelan E Benedict G F McArthur B Ramirez I Spiesman W Jones B F 2005 Confirmation of Errors in Hipparcos Parallaxes from Hubble Space Telescope Fine Guidance Sensor Astrometry of the Pleiades The Astronomical Journal v 129 pp 1616 1624 Zwahlen N North P Debernardi Y Eyer L Galland F Groenewegen M A T Hummel C A 2004 A purely geometric distance to the binary star Atlas a member of the Pleiades Astronomy and Astrophysics v 425 p L45 Adams Joseph D Stauffer John R Monet David G Skrutskie Michael F Beichman Charles A 2001 The Mass and Structure of the Pleiades Star Cluster from 2MASS The Astronomical Journal v 121 p 2053 Moraux E Bouvier J Stauffer J R Cuillandre J C 2003 Brown in the Pleiades cluster Clues to the substellar mass function Astronomy and Astrophysics v 400 p 891 Basri G Marcy G W Graham J R 1996 Lithium in Brown Dwarf Candidates The Mass and Age of the Faintest Pleiades Stars Astrophysical Journal v 458 p 600 Ushomirsky G Matzner C Brown E Bildsten L Hilliard V Schroeder P 1998 Light Element Depletion in Contracting Brown Dwarfs and Pre Main Sequence Stars Astrophysical Journal v 497 p 253 Gibson Steven J Nordsieck Kenneth H 2003 The Pleiades Reflection Nebula II Simple Model Constraints on Dust Properties and Scattering Geometry The Astrophysical Journal v 589 p 362 Қazak Enciklopediyasy 9 tomSyrtky siltemelerҚazak Astronomiyasy zhәne Ұlykbek pen Өtejbojdak Қazak folkloryndagy Aspan әlemi Zhuldyz zhәne observatoriya Muragattalgan 17 kyrkүjektin 2008 zhyly Takayuka Yushidanyn Astrosuretter sajty Majya Astronomiyasy Muragattalgan 6 mausymnyn 2007 zhyly Үrker turaly gylymi akparattar Үrker kupiyasy Қarangy әlem fotolary Үrker үjirzhuldyzy