Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Метаморфтық тау жыныстары (грек. metamorpho – өзгеру), метаморфизм әсерінен пайда болады. Егер метаморфизмде бастапқы тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамаса, онда қалыптасқан Метаморфтық тау жыныстарын , ал өзгеріске түскендерін деп атайды.
Метаморфтық тау жыныстары геологиялық қалыптасу жағдайына қарай катаклаздық, жапсар-термалық, аймақтық және болады. Катаклаздық Метаморфтық тау жыныстары тектоникалық қозғалыстарға байланысты туатын қысымның әсерінен қалыптасады. Уатылу дәрежесіне қарай олардың тектоникалық брекчиялар, катаклазиттер, милониттер сынды түрлері пайда болады. Жапсар-термалық Метаморфтық тау жыныстары интрузиялардың сыртында жылудың әсерінен қалыптасады. Онда силикатты тау жыныстары мүйіз тастарға, карбонаттылар мәрмәрлерге, кремнийлілер кварциттерге айналады. Олардың минералдық құрамы бастапқы тау жыныстарының құрамы мен температурасына байланысты әр түрлі болып келеді.
Аймақтық метаморфизмде жылудың, қысымның, ерітінділердің әсерінен тақтатастар, гнейстер, гранулиттер, амфиболиттер, мәрмәрлер, кварциттер, мигматиттер, эклогиттер қалыптасады. Оларға тақтатастық, сирек шомбал бітім, әркелкі түйірлі құрылым, кордиерит, андалузит, силлиманит, кианит, ставролит, омфацит, альмандин, пироп сияқты типоморфтық минералдар тән.
Магмалық және шөгінді жыныстар жердің терең қабатына түссе немесе жаңадан көтерілген магмалық ыстық лебіне ұшыраса, олар қысым күшінің және ыстық лептің әсерінен әр турлі өзгерістерге ұшырап, өзінің бастапқы құрылыс түрін жоғалтады, сонымен қатар олардың минералдық және химиялық құрамы да өзгереді. Осындай өзгерістен пайда болған жыныстарды метаморфтық жыныстар деп атайды. Мысалы, ізбестас метаморфтық әсерден кристалданып, тығыздалып мраморға айналады. Демек, мрамор — метаморфтық жыныс. Сазтастар әсерінен жаншылып, кристалды тақтатасқ а айналады. Граниттер мен құмтастар метаморфизм әсерінен жаншылып, кристалданып тақталанады, оны гнейс деп атайды. Габбро өзгергенде онан амфиболит атты жыныс шығады. Қазақстан жеріндегі де кембрийлік белдемдерінің кешендері эпидот – амфиболиттік, жасыл тастық фациялардың түзілу темп-раларына сәйкес орта, жоғарғы қысым жағдайларында пайда болғаны анықталған. Бұл кешендер белдеулік (, өлытау) және тең өлшемді (Мақпал), Шу, Көкшетау көтерілімдері] болып бөлінеді.
Метаморфизм түрлері
Әрбір тау жынысы белгілі бір жағдайда пайда болатынын көрдік. Сол жағдайлары езгеретін болса, ол жыныс та соған қарай бейімделіп өзгермек. Сонда тау жыныстарының сырт бейнесі де, минералдық құрамы да және ішкі құрылысы да езгереді. Тау жыныстарын өзгертуші әрекеттердің негізгі түрлері мыналар: 1) жоғары температура, 2) жоғары , 3) бөлінген заттардың әсері, 4) су ерітінділерінің әсері. ұлардың алғашқы үшеуі магманың әсері болып табылады және олар бір-біріне байланысты келеді. Сонымен қатар жоғарғы қысым магмасыз жерде де, тау жынысы қалың қабаттар астына түскенде де немесе тау қ ұрылу әсеріне ұшырағанда да болады. Осы айтылған әсерлердің басымдығына және түріне қарай метаморфизм мынадай түрлерге бөлінеді: 1) () метаморфизм — яғни қызу әсерінен болатын метаморфизм. Бұл магманың ыстық лебінен болатын өзгеріс; 2) — магманыд айнала жапсарында, соған жанасу әсерінен болатын метаморфизм. Мұнда та, қысым да, магмалық заттар әсері де бірдей болады; 3) динамометаморфизм — тау жынысы тереңге түскенде немесе тау құрылу қозғалыстарына ұшырағанда болатын ; 4) — су ерітінділерінід әсерінен болатын метаморфизм. Метаморфизм басталған орнынан әрі қарай қашықтаған сайын жыныстың өзгерісі әлсірей береді, ақыръінда ол езгермеген бастапқы жыныстарға жалғасады. Метаморфтық жыныстардың басында қандай жыныстан шық қанын осы арқылы білуге болады. Метаморфтық жыныстар басында шегінді жыныстан шықса, оның алдына «пара» деген жұрнақ қосады, мысалы . Ал егерде бастапқы жыныс магмалық болса, оған «орто» деген жұрнақ жалғанып, болар еді. Кысым күшінен жаншылып өзгерген кезде жыныстың структурасы да, текстурасы да өзгереді. Сонымен, қысым кезінде пайда болған минералдар, кристалдар сол қысымның бағытына қарай созылып, соған бейімделіп өседі. Осының арқасында метаморфтық жыныстардың структурасын зерттеуге, олардың жаратылысын тануға және сол жсрде болған қозғалысты айыруға болады. Метаморфизм әрекеті әр түрлі дәрежеде кездеседі. Оның ен әлсізіп эпизона дейді. Мұнда альбит, , серпентин, тальк, серицит, актинолит, эпидот, кварц минералдары кездеседі. Екінші орташа метаморфизмды деп атайды. Мұнда орта плагиоклаздар, , амфиболдар, слюдалар (биотит, мусковит), кианит, ставролит сияқты минералдар кездеееді. Үшінші — ең күшті метаморфизмды деп атайды. Мұнда негізді плагиоклаздар, пироксендер, , кордиерит, силлиманит, шпинель сияқты минералдар болады.
Метаморфтық жыныстарды сипаттау
Гнейстер — көбінесе кварц, дала шпаты және слюдалардан тұратын тақталанған жыныстар. Гнейс кұраушы минералдар оның тақтасына қарай реттеліп, қабаттар құрап іріктелген. Соның салдарынан кейде оның жол-жол таңдайлы түрлері болады. Ортогнейстер кебінесе граниттен немесе сол құрамды жыныстан пайда болады. Гранит пен гнейске ортақ түрлерін гарнитогнейс деп атайды. Парагнейстер көбінесе аркоз кұмтастарынан пайда болады. Гнейстер көбінесе ерте замандардағы тау жыныстары арасынан жиі кездеседі. Оларды кұрылыс материалы ретінде қолдануға болады. Кристалдытақ татастар . Тақтатастардыд метаморфтық кристалды түріне кіретіндер — , , талькты тақтатастар. Олардың құрылысы тақталы, кристалды келеді, парақтары сол тақтасына қарай жазылған. Осы минералдардын, түріне қарай слюдалы тақтатас тақтатас , тақтатас деп атайды. Сонымен қатар олардың арасында басқ а минералдардың да едәуір қоспалары болады. Мысалы, тақтатаста кварц, , анар, турмалин, кейде графит, тақтатаста магнетит ,актинолит, эпидот, альбит т. б. кездеседі. Осы тақтатастардың кейде араласқ ан түрлері де ұшырасады. Кварцит — кварц түйіршіктерінің кварцті цементпен біріккен, сонымен қатар түтас кварцтан тұратын метаморфтық тығыз тау жынысы. Ол өте берік, өңдегенде әдемі тегістелетін қатты жыныс. Кварцит құрылыс ісінде қолданылады. Кварциттер арасында кейде темір рудалары (гематит, магнетит) болады, оларды темірлі кварцит дейді. , облысының және Карсақпайдың темір кендері осындай темірлі кварциттен тұрады . Оның қайталама кварцит аталатын бір түрі бар. Ол — көбінесе майда кварц түйіршіктерінен құралған, қышқыл магмалық жыныстардың метасоматикалық алмасуынан пайда болған жыныс. Осы алмасуда гіайда болған, қайталама кварциттермен тығыз байланысты кендер Қазақстан жерінде көп кездеседі. Мысалы, Коңыраттың мыс кені, Семізбүғы корунд кені т. б. Роговиктер — микрокристалды шыны сияқты ақшыл сұр қатты тыгыз жыныс. Оның құрамында кварц, биотит, ортоклаз, магнетит, пироксендер, болады. Роговиктерді сазды тақтатастар мен жасыл түсті эффузивтердің гранитпен кездескен контактылық метаморфизмынан жаралады деп есептейді. Кей жерлерде роговиктер арасында түсті метал кендері де кездеседі. Мысалы, Алтайдағы полиметалл кендері көбінесе осы роговик арасынан табылады. Яшма. Кұрылысы және жаратылысы жағынан роговикке жақын яшма атты метаморфтық жыныс бар. Бірақ мұның минералдық құрамы көбінесе квард пен халцедоннан тұрады. Оның арасында аздаған гематит, эпидот, хлорит кездеседі. Яшманың әдемі түсті түрлерін көркемдік істерінде қолданады . Яшма Оралда, Қазақстанда (Алтайда) көп кездеседі. — қоңырқай түсті, ірі кристалды контактылық метаморфизмда пайда болатын жыныс. Оның минералдық құрамы құрделі және өзгермелі келеді. Скарн минералдарына көбінесе , пироксендер, кальцит, магнетит, волластонит, эпидот т. б. жатады. Скарн арасында кейде едәуір ірі кендер: магнетит (), (), вольфрамит, шеелит, молибденит (Кавказ, Алтай, Орта Азия) кездеседі. Амфиболит көбінесе амфиболдар мен дала шпаттарынан тұратын метаморфтық тау жынысы. Құрамында анарлар, эпидот, пироксендер және биотит болады. Амфиболит габбромен диориттердің метаморфизмынан жаратылады, кейде магнезитті мергельден пайда болуы мүмкін. Метаморфизмның күшті жерінде амфиболиттер көбінесе ірі кристалды, тығыз, түсі қара қоңыр болып келеді; метаморфизмның әлсіз зонасында тақталанған қара сүр түсті болады. Амфиболиттер көп тарағам тау жынысы емес, олар тек слюдалы тақтатастар мен гнейстер арасында шағын денелер түрінде кездеседі. Мрамор — біркелкі кристалл түйіршікті, ізбестастың өзгеруінен пайда болған тығыз жыныс. Оның құрамы ылғи кристалды кальциттен тұрады, кейде арасында аздап кварц, анар, пироксен, дала шпаты кездеседі. Метаморфизм күшті әсер ететін жердегі мрамор ірі кристалды, сарғыш қызғылт түсті келеді; онан қашықтаған сайын майда кристалды кегілдір сұрғылт түске айналады. Мрамор қ ұрылыста, орнамент жасауда, көркемдікке, скульп- тура жасауда қолданылады. Мрамор кендері әсіресе Оралда, доломиттен шыққан бір түрі Карелияда, Кавказда, Қазақстанда т. б. жерлерде кеп кездеседі.
Пайдаланылған cілтемелер
- Қазақ Энциклопедиясы
- Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69
Елисеев Н.А., Метаморфизм, М., 1963; Бекботаев А.Т., Петрография және петрология, А., 1992
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Тағы қараңыз
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Metamorftyk tau zhynystary grek metamorpho ozgeru metamorfizm әserinen pajda bolady Eger metamorfizmde bastapky tau zhynystarynyn himiyalyk kuramy ozgeriske ushyramasa onda kalyptaskan Metamorftyk tau zhynystaryn al ozgeriske tүskenderin dep atajdy Metamorftyk tau zhynystary geologiyalyk kalyptasu zhagdajyna karaj kataklazdyk zhapsar termalyk ajmaktyk zhәne bolady Kataklazdyk Metamorftyk tau zhynystary tektonikalyk kozgalystarga bajlanysty tuatyn kysymnyn әserinen kalyptasady Uatylu dәrezhesine karaj olardyn tektonikalyk brekchiyalar kataklazitter milonitter syndy tүrleri pajda bolady Zhapsar termalyk Metamorftyk tau zhynystary intruziyalardyn syrtynda zhyludyn әserinen kalyptasady Onda silikatty tau zhynystary mүjiz tastarga karbonattylar mәrmәrlerge kremnijliler kvarcitterge ajnalady Olardyn mineraldyk kuramy bastapky tau zhynystarynyn kuramy men temperaturasyna bajlanysty әr tүrli bolyp keledi Ajmaktyk metamorfizmde zhyludyn kysymnyn eritindilerdin әserinen taktatastar gnejster granulitter amfibolitter mәrmәrler kvarcitter migmatitter eklogitter kalyptasady Olarga taktatastyk sirek shombal bitim әrkelki tүjirli kurylym kordierit andaluzit sillimanit kianit stavrolit omfacit almandin pirop siyakty tipomorftyk mineraldar tәn Magmalyk zhәne shogindi zhynystar zherdin teren kabatyna tүsse nemese zhanadan koterilgen magmalyk ystyk lebine ushyrasa olar kysym kүshinin zhәne ystyk leptin әserinen әr turli ozgeristerge ushyrap ozinin bastapky kurylys tүrin zhogaltady sonymen katar olardyn mineraldyk zhәne himiyalyk kuramy da ozgeredi Osyndaj ozgeristen pajda bolgan zhynystardy metamorftyk zhynystar dep atajdy Mysaly izbestas metamorftyk әserden kristaldanyp tygyzdalyp mramorga ajnalady Demek mramor metamorftyk zhynys Saztastar әserinen zhanshylyp kristaldy taktatask a ajnalady Granitter men kumtastar metamorfizm әserinen zhanshylyp kristaldanyp taktalanady ony gnejs dep atajdy Gabbro ozgergende onan amfibolit atty zhynys shygady Қazakstan zherindegi de kembrijlik beldemderinin keshenderi epidot amfibolittik zhasyl tastyk faciyalardyn tүzilu temp ralaryna sәjkes orta zhogargy kysym zhagdajlarynda pajda bolgany anyktalgan Bul keshender beldeulik olytau zhәne ten olshemdi Makpal Shu Kokshetau koterilimderi bolyp bolinedi Metamorftyk tau zhynystary Metamorfizm tүrleriӘrbir tau zhynysy belgili bir zhagdajda pajda bolatynyn kordik Sol zhagdajlary ezgeretin bolsa ol zhynys ta sogan karaj bejimdelip ozgermek Sonda tau zhynystarynyn syrt bejnesi de mineraldyk kuramy da zhәne ishki kurylysy da ezgeredi Tau zhynystaryn ozgertushi әreketterdin negizgi tүrleri mynalar 1 zhogary temperatura 2 zhogary 3 bolingen zattardyn әseri 4 su eritindilerinin әseri ulardyn algashky үsheui magmanyn әseri bolyp tabylady zhәne olar bir birine bajlanysty keledi Sonymen katar zhogargy kysym magmasyz zherde de tau zhynysy kalyn kabattar astyna tүskende de nemese tau k urylu әserine ushyraganda da bolady Osy ajtylgan әserlerdin basymdygyna zhәne tүrine karaj metamorfizm mynadaj tүrlerge bolinedi 1 metamorfizm yagni kyzu әserinen bolatyn metamorfizm Bul magmanyn ystyk lebinen bolatyn ozgeris 2 magmanyd ajnala zhapsarynda sogan zhanasu әserinen bolatyn metamorfizm Munda ta kysym da magmalyk zattar әseri de birdej bolady 3 dinamometamorfizm tau zhynysy terenge tүskende nemese tau kurylu kozgalystaryna ushyraganda bolatyn 4 su eritindilerinid әserinen bolatyn metamorfizm Metamorfizm bastalgan ornynan әri karaj kashyktagan sajyn zhynystyn ozgerisi әlsirej beredi akyrinda ol ezgermegen bastapky zhynystarga zhalgasady Metamorftyk zhynystardyn basynda kandaj zhynystan shyk kanyn osy arkyly biluge bolady Metamorftyk zhynystar basynda shegindi zhynystan shyksa onyn aldyna para degen zhurnak kosady mysaly Al egerde bastapky zhynys magmalyk bolsa ogan orto degen zhurnak zhalganyp bolar edi Kysym kүshinen zhanshylyp ozgergen kezde zhynystyn strukturasy da teksturasy da ozgeredi Sonymen kysym kezinde pajda bolgan mineraldar kristaldar sol kysymnyn bagytyna karaj sozylyp sogan bejimdelip osedi Osynyn arkasynda metamorftyk zhynystardyn strukturasyn zertteuge olardyn zharatylysyn tanuga zhәne sol zhsrde bolgan kozgalysty ajyruga bolady Metamorfizm әreketi әr tүrli dәrezhede kezdesedi Onyn en әlsizip epizona dejdi Munda albit serpentin talk sericit aktinolit epidot kvarc mineraldary kezdesedi Ekinshi ortasha metamorfizmdy dep atajdy Munda orta plagioklazdar amfiboldar slyudalar biotit muskovit kianit stavrolit siyakty mineraldar kezdeeedi Үshinshi en kүshti metamorfizmdy dep atajdy Munda negizdi plagioklazdar piroksender kordierit sillimanit shpinel siyakty mineraldar bolady Metamorftyk zhynystardy sipattauGnejster kobinese kvarc dala shpaty zhәne slyudalardan turatyn taktalangan zhynystar Gnejs kuraushy mineraldar onyn taktasyna karaj rettelip kabattar kurap iriktelgen Sonyn saldarynan kejde onyn zhol zhol tandajly tүrleri bolady Ortognejster kebinese granitten nemese sol kuramdy zhynystan pajda bolady Granit pen gnejske ortak tүrlerin garnitognejs dep atajdy Paragnejster kobinese arkoz kumtastarynan pajda bolady Gnejster kobinese erte zamandardagy tau zhynystary arasynan zhii kezdesedi Olardy kurylys materialy retinde koldanuga bolady Kristaldytak tatastar Taktatastardyd metamorftyk kristaldy tүrine kiretinder talkty taktatastar Olardyn kurylysy taktaly kristaldy keledi paraktary sol taktasyna karaj zhazylgan Osy mineraldardyn tүrine karaj slyudaly taktatas taktatas taktatas dep atajdy Sonymen katar olardyn arasynda bask a mineraldardyn da edәuir kospalary bolady Mysaly taktatasta kvarc anar turmalin kejde grafit taktatasta magnetit aktinolit epidot albit t b kezdesedi Osy taktatastardyn kejde aralask an tүrleri de ushyrasady Kvarcit kvarc tүjirshikterinin kvarcti cementpen birikken sonymen katar tүtas kvarctan turatyn metamorftyk tygyz tau zhynysy Ol ote berik ondegende әdemi tegisteletin katty zhynys Kvarcit kurylys isinde koldanylady Kvarcitter arasynda kejde temir rudalary gematit magnetit bolady olardy temirli kvarcit dejdi oblysynyn zhәne Karsakpajdyn temir kenderi osyndaj temirli kvarcitten turady Onyn kajtalama kvarcit atalatyn bir tүri bar Ol kobinese majda kvarc tүjirshikterinen kuralgan kyshkyl magmalyk zhynystardyn metasomatikalyk almasuynan pajda bolgan zhynys Osy almasuda giajda bolgan kajtalama kvarcittermen tygyz bajlanysty kender Қazakstan zherinde kop kezdesedi Mysaly Konyrattyn mys keni Semizbүgy korund keni t b Rogovikter mikrokristaldy shyny siyakty akshyl sur katty tygyz zhynys Onyn kuramynda kvarc biotit ortoklaz magnetit piroksender bolady Rogovikterdi sazdy taktatastar men zhasyl tүsti effuzivterdin granitpen kezdesken kontaktylyk metamorfizmynan zharalady dep eseptejdi Kej zherlerde rogovikter arasynda tүsti metal kenderi de kezdesedi Mysaly Altajdagy polimetall kenderi kobinese osy rogovik arasynan tabylady Yashma Kurylysy zhәne zharatylysy zhagynan rogovikke zhakyn yashma atty metamorftyk zhynys bar Birak munyn mineraldyk kuramy kobinese kvard pen halcedonnan turady Onyn arasynda azdagan gematit epidot hlorit kezdesedi Yashmanyn әdemi tүsti tүrlerin korkemdik isterinde koldanady Yashma Oralda Қazakstanda Altajda kop kezdesedi konyrkaj tүsti iri kristaldy kontaktylyk metamorfizmda pajda bolatyn zhynys Onyn mineraldyk kuramy kurdeli zhәne ozgermeli keledi Skarn mineraldaryna kobinese piroksender kalcit magnetit vollastonit epidot t b zhatady Skarn arasynda kejde edәuir iri kender magnetit volframit sheelit molibdenit Kavkaz Altaj Orta Aziya kezdesedi Amfibolit kobinese amfiboldar men dala shpattarynan turatyn metamorftyk tau zhynysy Қuramynda anarlar epidot piroksender zhәne biotit bolady Amfibolit gabbromen dioritterdin metamorfizmynan zharatylady kejde magnezitti mergelden pajda boluy mүmkin Metamorfizmnyn kүshti zherinde amfibolitter kobinese iri kristaldy tygyz tүsi kara konyr bolyp keledi metamorfizmnyn әlsiz zonasynda taktalangan kara sүr tүsti bolady Amfibolitter kop taragam tau zhynysy emes olar tek slyudaly taktatastar men gnejster arasynda shagyn deneler tүrinde kezdesedi Mramor birkelki kristall tүjirshikti izbestastyn ozgeruinen pajda bolgan tygyz zhynys Onyn kuramy ylgi kristaldy kalcitten turady kejde arasynda azdap kvarc anar piroksen dala shpaty kezdesedi Metamorfizm kүshti әser etetin zherdegi mramor iri kristaldy sargysh kyzgylt tүsti keledi onan kashyktagan sajyn majda kristaldy kegildir surgylt tүske ajnalady Mramor k urylysta ornament zhasauda korkemdikke skulp tura zhasauda koldanylady Mramor kenderi әsirese Oralda dolomitten shykkan bir tүri Kareliyada Kavkazda Қazakstanda t b zherlerde kep kezdesedi Pajdalanylgan ciltemelerҚazak Enciklopediyasy Kristallografiya mineralogiya petrografiya Bul kitap Abaj atyndagy Қazaktyn memlekettik pedagogty institutynyn geografiya fakultetinde okylgan lekciyalardyn negizinde zhazyldy 1990 ISBN 2 9 3 254 69 Eliseev N A Metamorfizm M 1963 Bekbotaev A T Petrografiya zhәne petrologiya A 1992 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Tagy karanyzmagmalyk tau zhynystary shogindi tau zhynystary