Корунд– оксидтер класының минералы. Химиялық формуласы Al2O3. Тригональдық сингонияда кристалданады. Көбінесе түйірлі агрегаттар күйінде кездеседі. Кристалдары бөшке, баған, кейде дипирамидальдық пішінде болады. Қаттылығы 9; морт сынғыш, меншікті салмағы 4 г/см3; балқу t 2020 – 2050°С; химиялық әсерлерге берік. Түсі көкшіл сұр, сары қоспаларына қарай әр түрлі түске боялады. Корундқа аз мөлшерде титан кіріккен жағдайда көк түске (сапфир), ал хром кіріккен жағдайда қызыл түске (лағыл) боялады. Мөлдір және жартылай мөлдір Корундты [льтракүлгін және катод сәулелерімен сәулелендіргенде қызыл түске боялады. Табиғи Корундтың түсі рентген сәулесінің әсерінен де өзгереді. Корунд кремний оксиді өте аз болатын атпа жыныстарда, анортиттік корундты сығылмаларда, аймақтық метаморфталуға шалынған жыныстарда, туынды кварциттерде, тағы басқа жыныстарда кездеседі. Оның түйірлі күңгірт агрегаттары абразивтік және отқа төзімді материалдар ретінде пайдаланылады. Алюминий оксидін оттекті сутек жалынында балқыту арқылы Корундтың жасанды монокристалы алынады. Корундтың кен орындары Қазақстанда (Қарағанды облысы Бұқар жырау ауданы Семізбұғы), Ресейде, Үндістанда, Түркияда, тағы басқа елдерде бар.
Химиялық құрамы
Аl 53,2%; О 46,8%. Қоспалары кварц пен темір тотығы. Осы қоспалар едәуір көбірек болса, онда корунд сапасы нашарлау, наждак деп аталатын минерал түріне айналады. Кейбір элементтердің аздаған қосындылары корундтың түсін өзгертеді: хром қосылса қызыл, темір қосылса қызыл күрең немесе қара қоңыр, марганец қосылса ал қызыл, титан қосылса көк түсті болады. Қызыл корунд — рубин (асыл тас), көк корунд — сапфир (асыл тас — лағыл) деп аталады.
Қаттылығы 9, меншікті салмағы 4, жылтырлығы шыны сияқты, көбінесе сарғыш көгілдір келеді, жымдастығы жоқ деуге болады.
Сингониясы көбінесе тригондық ; дитригондық скаленоэдр.
Оптикалық солақай, Nm = 1,767, Np = 1,759.
Кристалдық ішкі құрылысы
Кристалдық ішкі құрылысы осы тектес тотықтардың бәріне ортақ , яғни оттек иондары ез ара тығыз үйлесіп орналасқан. Оттектің әрбір екі қабаттары аралығындағы октаэдр бұрыштары формалас таралған 6 оттектің аралықтарындағы бос қалған қуыстың үштен екісіне катиондар орналасқан. Демек, әрбір катион 6 анионмен қоршалған. Оттек иондарының әрбір үшеуі көршілес екі октаэдрге ортақ жақ іболып табылады. Сол октаэдрлердің орталығында катион орналасқан, демек, әрбір үш оттек иондары екі катионмен байланысқан. Әрбір жеке оттек ионының айналасын 4 катион қоршайды.
Дәл осы айтылған структура химиялық формуласы ұқсас бірнеше минералдарда, мысалы, гематит (Ғе2О3 ) , корунд (Аl2O3 ), ильменит (ҒеТіОз), перовскит (СаТіОз) тағы басқалары бар. Осы тектес ішкі құрылысты корунд типті структура деп атайды.
Кристалдық бейнесі. Қорундтың бейнесі кішкене бочка тәрізді, бағана, пирамида және пластика формалас. Оның жеке кристалдарының мөлшері кейде өте үлкен (көлденеңі 10 сантиметрге дейін) болады. Жиі кездесетін жақ формалары — дитригондық призма, дитригондық дипирамида, ромбоэдр, пинакоидалар. Призма, пирамида, пинакоида жақтарында қиғаш сызықтар жиі кездеседі. Әдетте корунд жыныстарда шашыранды және тұтас түйірлі массалар түрінде болады.
Жаратылысы
Корунд кейде глиноземға (алюминий тотығына) бай, кейде кремнеземы (кремий тотығы) аз тереңдік магмалық жыныстарда кездеседі. Сонымен қатар өнеркәсіптік маңызы зор, корундысы бар сиенитті пегматиттер де анықталған.
Корундтың контактылық пневматолитті кендері атпа жыныстармен көршілес жатқан кристалдық ізбестерде пайда болады.
Корундты жыныстар атпа жыныстармен тікелей байланысты болмай-ақ , региондық метаморфизм ңәтижесінде де пайда болуы мүмкін. Корунд өте берік, қатты минерал болғандықтан, ол шашыранды түрінде де өте жиі табылған. Гидротермалық процестерде ертеде пайда болған корунд кейде гидратацияға, яғни сулануға ұшырап, диаспорға (НАlO2 ) айналады.
Корунд станок өнеркәсібінде металдарды өңдеу үшін, сонымен қатар оптикалық шыны өңдеуде, тас кесу ісінде тағы басқа кең түрде қолданылады. Онан неше алуан қайрақ , шарық қайрақтары жасалады. Корундтың әдемі мөлдір түрлері — рубин, сапфир тағы басқа көркемдікке, сағатқа қолданылатын асыл тастар.
Табиғи корунд аз болғандықтан соңғы 15 жылдың ішінде оның жасанды түрлері шыға бастады. Мысалы, бокситтен электрлік қорыту әдісімен электр корунд (алунд) жасайды. Алунд ең алдымен өңдеуіш айналма шарықтарын істеу үшін пайдаланылады. Соңғы уақытта рубиндердің негізгі массалары заводта өңделіп, сағат механизмдерінің тірек тастарына жаратылатын болды.
Корунд кендері
Корунд кендері КСРО-да Семізбұғыда (Павлодардың оңтүстік-батысында 320 км жерде), Қыштым ауданында (Шығыс Урал), Ильмень тауларында (Миасс қаласы) бар.
Шет елдердегі кені Үндістанда, Жоғарғы Бирмада, Сиамда, Грециядағы Наксос аралында, Оңтүстік Африкадағы Трансваальде бар.
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Машинажасау. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-417-6
- Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Korund oksidter klasynyn mineraly Himiyalyk formulasy Al2O3 Trigonaldyk singoniyada kristaldanady Kobinese tүjirli agregattar kүjinde kezdesedi Kristaldary boshke bagan kejde dipiramidaldyk pishinde bolady Қattylygy 9 mort syngysh menshikti salmagy 4 g sm3 balku t 2020 2050 S himiyalyk әserlerge berik Tүsi kokshil sur sary kospalaryna karaj әr tүrli tүske boyalady Korundka az molsherde titan kirikken zhagdajda kok tүske sapfir al hrom kirikken zhagdajda kyzyl tүske lagyl boyalady Moldir zhәne zhartylaj moldir Korundty ltrakүlgin zhәne katod sәulelerimen sәulelendirgende kyzyl tүske boyalady Tabigi Korundtyn tүsi rentgen sәulesinin әserinen de ozgeredi Korund kremnij oksidi ote az bolatyn atpa zhynystarda anortittik korundty sygylmalarda ajmaktyk metamorftaluga shalyngan zhynystarda tuyndy kvarcitterde tagy baska zhynystarda kezdesedi Onyn tүjirli kүngirt agregattary abrazivtik zhәne otka tozimdi materialdar retinde pajdalanylady Alyuminij oksidin ottekti sutek zhalynynda balkytu arkyly Korundtyn zhasandy monokristaly alynady Korundtyn ken oryndary Қazakstanda Қaragandy oblysy Bukar zhyrau audany Semizbugy Resejde Үndistanda Tүrkiyada tagy baska elderde bar Әr tүrli korund kristaldaryHimiyalyk kuramyAl 53 2 O 46 8 Қospalary kvarc pen temir totygy Osy kospalar edәuir kobirek bolsa onda korund sapasy nasharlau nazhdak dep atalatyn mineral tүrine ajnalady Kejbir elementterdin azdagan kosyndylary korundtyn tүsin ozgertedi hrom kosylsa kyzyl temir kosylsa kyzyl kүren nemese kara konyr marganec kosylsa al kyzyl titan kosylsa kok tүsti bolady Қyzyl korund rubin asyl tas kok korund sapfir asyl tas lagyl dep atalady Қattylygy 9 menshikti salmagy 4 zhyltyrlygy shyny siyakty kobinese sargysh kogildir keledi zhymdastygy zhok deuge bolady Singoniyasy kobinese trigondyk ditrigondyk skalenoedr Optikalyk solakaj Nm 1 767 Np 1 759 Korund kristalyKristaldyk ishki kurylysy Kristaldyk ishki kurylysy osy tektes totyktardyn bәrine ortak yagni ottek iondary ez ara tygyz үjlesip ornalaskan Ottektin әrbir eki kabattary aralygyndagy oktaedr buryshtary formalas taralgan 6 ottektin aralyktaryndagy bos kalgan kuystyn үshten ekisine kationdar ornalaskan Demek әrbir kation 6 anionmen korshalgan Ottek iondarynyn әrbir үsheui korshiles eki oktaedrge ortak zhak ibolyp tabylady Sol oktaedrlerdin ortalygynda kation ornalaskan demek әrbir үsh ottek iondary eki kationmen bajlanyskan Әrbir zheke ottek ionynyn ajnalasyn 4 kation korshajdy Dәl osy ajtylgan struktura himiyalyk formulasy uksas birneshe mineraldarda mysaly gematit Ғe2O3 korund Al2O3 ilmenit ҒeTiOz perovskit SaTiOz tagy baskalary bar Osy tektes ishki kurylysty korund tipti struktura dep atajdy Kristaldyk bejnesi Қorundtyn bejnesi kishkene bochka tәrizdi bagana piramida zhәne plastika formalas Onyn zheke kristaldarynyn molsheri kejde ote үlken koldeneni 10 santimetrge dejin bolady Zhii kezdesetin zhak formalary ditrigondyk prizma ditrigondyk dipiramida romboedr pinakoidalar Prizma piramida pinakoida zhaktarynda kigash syzyktar zhii kezdesedi Әdette korund zhynystarda shashyrandy zhәne tutas tүjirli massalar tүrinde bolady Zharatylysy Korund kejde glinozemga alyuminij totygyna baj kejde kremnezemy kremij totygy az terendik magmalyk zhynystarda kezdesedi Sonymen katar onerkәsiptik manyzy zor korundysy bar sienitti pegmatitter de anyktalgan Korundtyn kontaktylyk pnevmatolitti kenderi atpa zhynystarmen korshiles zhatkan kristaldyk izbesterde pajda bolady Korundty zhynystar atpa zhynystarmen tikelej bajlanysty bolmaj ak regiondyk metamorfizm nәtizhesinde de pajda boluy mүmkin Korund ote berik katty mineral bolgandyktan ol shashyrandy tүrinde de ote zhii tabylgan Gidrotermalyk procesterde ertede pajda bolgan korund kejde gidrataciyaga yagni sulanuga ushyrap diasporga NAlO2 ajnalady Korund stanok onerkәsibinde metaldardy ondeu үshin sonymen katar optikalyk shyny ondeude tas kesu isinde tagy baska ken tүrde koldanylady Onan neshe aluan kajrak sharyk kajraktary zhasalady Korundtyn әdemi moldir tүrleri rubin sapfir tagy baska korkemdikke sagatka koldanylatyn asyl tastar Tabigi korund az bolgandyktan songy 15 zhyldyn ishinde onyn zhasandy tүrleri shyga bastady Mysaly boksitten elektrlik korytu әdisimen elektr korund alund zhasajdy Alund en aldymen ondeuish ajnalma sharyktaryn isteu үshin pajdalanylady Songy uakytta rubinderdin negizgi massalary zavodta ondelip sagat mehanizmderinin tirek tastaryna zharatylatyn boldy Korund kenderiKorund kenderi KSRO da Semizbugyda Pavlodardyn ontүstik batysynda 320 km zherde Қyshtym audanynda Shygys Ural Ilmen taularynda Miass kalasy bar Shet elderdegi keni Үndistanda Zhogargy Birmada Siamda Greciyadagy Naksos aralynda Ontүstik Afrikadagy Transvaalde bar DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Mashinazhasau Almaty Mektep baspasy 2007 ISBN 9965 36 417 6 Kristallografiya mineralogiya petrografiya Bul kitap Abaj atyndagy Қazaktyn memlekettik pedagogty institutynyn geografiya fakultetinde okylgan lekciyalardyn negizinde zhazyldy 1990 ISBN 2 9 3 254 69Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet