Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Балықтар (лат. Pisces) — негізінен судағы тіршілікке бейімделген жануарлар. Жүзу жағынан олар өзге жануарлардан асып түседі; балықтар өкпе арқылы емес, желбезек арқылы (суйытылған оттекпен) тыныс алады. Балықтар тұзды суларда (мұхиттарда), не болмаса тұщы суларда (өзен – мен су қоймалары) тіршілік ете алады. сияқты кейбір балықтар тұзды суда да, тұщы суда да өмір сүреді. Теңіз балықтары тұщы су балықтарыннан әдетте ірілеу болып келеді.
| Балықтар Қазбалық ауқымы: Mid Cambrian–Recent | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 swimming among of other fish  Head-on view of a | ||||||||
| ||||||||
| Кластары | ||||||||
|
Балықтар — хордалылар типінің жақтылар тобына жататын омыртқалы су жануарлары. Балықтардың 22000-нан астам түрі бар деп есептеледі. Олардың үштен бір бөлігі тұщы суда өмір сүреді. Балықтар үш топқа бөлінеді: жақсыз ( сияқты), шеміршекті (акулалар және ) және ең үлкен топты құрайтын сүйекті балықтар. 20 мыңнан астам түрі белгілі, олардың 97 – 98%-ы сүйекті балықтарға жатады, қалғандары шеміршекті балықтар. Қазақстанда 180-дей түрі мен түр тармақтары кездеседі. Балықтар девон кезеңінен белгілі. Қазіргі көптеген түрлері 500 мың жылдан бері өзгерместен тіршілік етіп келеді. Балықтардың мекен ету аумағы биік тау суқоймаларынан мұхиттың терең су түбіне дейінгі ауқымды қамтиды. Олар –2°С-тан (арктикалық суда) 50°С (ыстық бұлақтарда) температура аралығында тіршілік ете алады. Тұздылығы 70‰ суға төзетін балықтар да бар. Балықтар дене тұрқы, түсі, құрылысы, физиологиясы жағынан айтарлықтай ерекшеленеді. Олардың дене тұрқы 1 см-ден 20 м-ге дейін болады, ал салмағы 1,5 граммнан 12 – 14 тоннаға дейін жетеді. Олардың пішіндері де әр түрлі: ұршық, жебе тәрізді, екі бүйірінен немесе арқасынан бауырына қарай қысыңқы, жылан, таспа, шар тәрізді, дөңгелек, т.б. болады. Балықтың денесі үш бөліктен (бас, кеуде, құйрық) тұрады. Олардың жұп танау тесігі мен көзі, жұп (кеуде, құрсақ) және дара (арқа, құйрық, құйрық асты) қанаттары болады. Кейбір балықтардың қанаттары жетілмеген, ал кейбір түрлерінде өте жақсы жетілген (мысалы, албырттардың май қанаты).
Денесін қабыршақ жапқан, бірақ қабыршақсыз немесе сүйекті қылтан жапқан түрлері де кездеседі. Желбезекпен тыныс алады, ауамен тыныс алуға бейім органы бар балықтар да табиғатта аз емес. Балықтар жыныстық қабілеті жетілгенше тез өседі, олардың өсуі көбіне жыл маусымына, тіршілік жағдайына байланысты. 1-2 жыл (кейбір бұзаубас балықтар), тіпті 100 жылға дейін тіршілік ететін балықтар да бар. Жүрегі 2 камералы, қан айналу шеңбері – біреу. Миының құрылысы қарапайым. Көптеген балықтардың иіс сезу, сезім, есту, көру (өте терең және жер асты суларында тіршілік ететіндерінде болмайды) мүшелері жақсы жетілген. Олардың бүйір сызығы судың қозғалысын қабылдайды. Сүйекті балықтардың көпшілігінде денесінің тепе-теңдігін сақтау қызметін атқаратын торсылдағы болады. Ал кейбір балықтарда – тыныс алу органы. Балықтар торсылдақ арқылы өзі шығаратын дыбысты күшейтеді. Қорегінің түріне қарай балықтар: фитофаг, , , , жыртқыштар болып бөлінеді. Балықтардың әдетте дара жынысты, қос жынысты түрлері де бар. Балықтардың көпшілігі сырттай ұрықтанып, уылдырық шашу арқылы көбейеді. Сондай-ақ іштей ұрықтанып, тірі шабақ немесе ұрықтанған уылдырық туатын түрлері де болады (мысалы, акулалар, гамбузия, т.б.). Тіршілігінде олар бірнеше рет уылдырық шашады, бір рет қана уылдырық шашатындары да бар (мысалы, , кета, т.б.). Уылдырығын судағы өсімдікке, тасқа жабыстырып қоятындары, көміп тастайтындары, тіпті денесіне тығып сақтайтындары да кездеседі. Балықтар жыл маусымына сәйкес қорегін, қыстауын немесе уылдырық шашатын жерін іздеп, кейде мыңдаған километрге дейін өрістейді. Балықтар – адам үшін қажетті белокқа бай тағам көзі. Оның еті, уылдырығы, ал кейбір түрінің терісі де пайдаланылады, олардан балық майы алынады. Ішінде улы түрлері де кездеседі. Балық аулау шаруашылығы ертеден белгілі, дегенмен оның шарықтау биігі XX ғасырдың 70-жылдарына тура келеді. Осыған байланысты кейбір кәсіптік маңызы зор балықтардың санын азайтпау үшін, олардың табиғи көбеюіне қосымша әр түрлі қолдан өсіру әдістері көмегімен қамқорлық жасалады. Саны өте азайып кеткен, айрықша қорғауға алынған балықтардың түрлері мен түр тармақтары халықаралық және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген (мысалы, ақ балық, Арал албырты, Арал бекіресі, Каспий албырты, көкбас, т.б.). Ғылыми мақсат үшін кейбір балықтарды лабораторияда өсіреді. Балықтарды аквариумда өсіру кең өріс алуда. Балықтар туралы ғылым ихтиология деп аталады.
Балықтың түрлері
Балықтар - түрлері ең көп тараған омыртқалы жануарлар. Балықтардың 22 000-нан астам түрі бар деп есептеледі. Олардың үштен бірі тұщы суда өмір сүреді. Балықтар үш топқа бөлінеді: жақсыз,шеміршекті және ең үлкен топты құрайтын сүйекті балықтар. Балықтардың дене тұрқы 1 см-ден 20 м-ге дейін болады, ал салмағы 1,5 г-нан 12 – 14 т-ға дейін жетеді. Олардың пішіндері де әр түрлі: ұршық, жебе тәрізді, екі бүйірінен немесе арқасынан бауырына қарай қысыңқы, жылан, таспа, шар тәрізді, дөңгелек, т.б. болады. Балықтың денесі үш бөліктен (бас, кеуде, құйрық) тұрады. Олардың жұп танау тесігі мен көзі, жұп (кеуде, құрсақ) және дара (арқа, құйрық, құйрық асты) қанаттары болады. Кейбір балықтың қанаттары жетілмеген, ал кейбір түрлерінде өте жақсы (мысалы, албырттардың май қанаты) жетілген. Денесін қабыршақ жапқан, бірақ қабыршақсыз немесе сүйекті қылтан жапқан түрлері де бар. Желбезекпен тыныс алады, ауамен тыныс алуға бейім органы бар балықтар да кездеседі. Балық жыныстық қабілеті жетілгенше тез өседі, олардың өсуі көбіне жыл маусымына, тіршілік жағдайына байланысты.
Бір-екі жыл (кейбір бұзаубас балықтар), тіпті жүз жылға дейін (қортпа) тіршілік ететін балықтар да бар. Көптеген балықтардың иіс сезу, сезім, есту, көру (өте терең және жер асты суларында тіршілік ететіндерінде болмайды) мүшелері жақсы жетілген. Олардың бүйір сызығы судың қозғалысын қабылдайды. Сүйекті балықтардың көпшілігінде болады, ол дене тепе-теңдігін сақтау қызметін атқарады, ал кейбір балықта торсылдақ – тыныс алу органы; балық торсылдақ арқылы өзі шығаратын дыбысты күшейтеді. Қорегінің түріне қарай балық: фитофаг, планктофаг, бентофаг, детритофаг, жыртқыштар болып бөлінеді. Балық әдетте дара жынысты, сондай-ақ қос жынысты түрлері де кездеседі. Балықтардың көпшілігі сырттай ұрықтанып, уылдырық шашу арқылы көбейеді. Сондай-ақ іштей ұрықтанып, тірі шабақ немесе ұрықтанған уылдырық туатын түрлері де (мысалы, акулалар, гамбузия, т.б.) болады. Тіршілігінде олар бірнеше рет уылдырық шашады, бір рет қана уылдырық шашатындары да (мысалы, қиыр шығыс албырты, кета, т.б.) болады. Уылдырығын судағы өсімдікке, тасқа жабыстырып қоятындары, көміп тастайтындары, тіпті моллюскілердің денесіне тығып сақтайтындары да кездеседі. Балық жыл маусымына сәйкес қорегін, қыстауын немесе уылдырық шашатын жерін іздеп, кейде мыңдаған киллометрге дейін өрістейді.
Балықтың ауыл-шаруашылығындағы орны
Балық – адам үшін қажетті белокқа бай тағам көзі. Оның еті, уылдырығы, ал кейбір түрінің терісі де пайдаланылады, олардан балық майы алынады. Ішінде улы түрлері де кездеседі. Балық аулау шаруашылығы ертеден белгілі, дегенмен оның шарықтау биігі 20 ғасырдың 70-жылдарына тура келеді. Осыған байланысты кейбір кәсіптік маңызы зор балықтың санын азайтпау үшін, олардың табиғи көбеюіне қосымша әр түрлі қолдан өсіру әдістері жасалады. Саны өте азайып кеткен, айрықша қорғауға алынған балық түрлері мен түр тармақтары халықаралық және ұлттық «Қызыл кітапқа» енгізілген (мысалы, ақ балық, нельма, Арал албырты, Арал бекіресі, Каспий албырты, көкбас, т.б.). Ғылыми мақсат үшін кейбір балықты лабораторияда өсіреді. Балықты аквариумда өсіру кең өріс алуда. Балық туралы ғылым ихтиология деп аталады.
Балық аулау құрал-жабдықтары
Балық аулау құрал-жабдықтары – мұхит, теңіз, көл, өзен, т.б. су алаптарынан балық аулауға арналған құралдар мен жабдықтар. Оған трал, сүзекі, қалталы жылымдар, ығызбай және құрма аулар, қабадан, қармақ, жарық түсіріп аулайтын құралдар мен электр қондырғылары жатады. Ертеде балықты сүңгі, шанышқы, гарпун (ұшы тастан, сүйектен, темірден жасалған), қаза (қамыстан тоқып таяз суларға салынады), т.б. құралдармен, түнде – буылған қамыстан жаққы жағып та аулаған. Кейін синтетикалық материалдардан тоқылған құралдар кеңінен пайдаланыла бастады. Балық аулау құрал-жабдықтары балық түрлерінің мекеніне, ерекшеліктеріне сай жасалынады. Мысалы, трал конус қалта пішінінде жасалып, оны сүйретіп жүру, көтеріп алу үшін кемеге арнайы қондырғылар орнатылады. Трал үйір-үйір боп жүретін треска, камбала, майшабақ аулауға қажет. Осындай шоғырланып жүретін балықтарды сүзекі және қалталы жылымдармен де аулайды. Сүзекі-жылымды суға тастап, кемемен біраз сүйретіп барғаннан кейін, табандық арқанын лебедкамен тартқанда, астыңғы жағы бүріліп қалталанады да, балық ішінде қалады. Оны кемеге тартып алу, көтеру, трюмге төгу жұмыстарының бәрі механикаландырылған. Ағынды суларда ығызбай аулар пайдаланылады. Ағын судың еніне қарай әрқайсысы 25 м болатын бірнеше ауды бір-біріне жымдастыра жалғап, өзенге көлденең салады. Бір жақ шетінің арқалығына қалтқы-бояқ, табандығына салдауыр байлайды да, арқалықтың екінші ұшын қайықтағы адам ұстап отырады. Мөлшерлі жерге дейін ығып барған соң, балығымен қоса тез суырып алады. Қос қанатында балық кірсе қайтып шыға алмастай етіп, бір-бірінің ішіне кигізіле бекітілген, конус тәрізді бірнеше қалтадан тұратын (әр қалтаның ауыз жағында оны керіп тұратын шеңбер шыбықтары бар) құрал түрлерін құрма тор, қабадан (не нәрете) деп атайды. Мұндай құралдар жағалауда өскен қамыс жиегіне, өзекшелерге құрылады. Электр жарығын су астына жіберіп, шоғырланған балықтарды сумен қоса кеме үстіне шығару үшін қуатты сорғылар орнатылған конус тәрізді шағын жылымдарды қолдану да жиі кездеседі. Шағын көлдер мен теңіз қолтықтарынан жарық түсіру тәсілімен аулағанда, электр жарығының орнына буылған қамысты жағады. Оның жарығына жиналған балықтарды ұзын сапты, жеңіл де ауқымды сүзекімен сүзіп не шанышқымен шаншып алады. Мұны жаққы жағу дейді. Ірі балық шоғырларын іздестіру үшін гидроакустикалық локатор қолданылады.
Балық өңдеу
Балық өңдеу – балықты сақтау және балықтан дайын өнім алу жұмыстарының жиынтығы. Өңделген балықтың дәмдік, тағамдық қасиеттері жақсарады, сақтау мерзімі ұзарады әрі тасымалдауға да қолайлы болады. Балық өңдеудің кең тараған әдісі – оны тоңазыту, суықта сақтау және мұз етіп қатыру. Балықты тоңазыту үшін көбіне мұз қолданылады, контейнердің ішіне балықтарды қаз-қатарымен қойып, арасына ұсақталған мұз (балық массасының 30 – 40%-ы) салады. Тоңазытылған балықтың дене температурасы –1 – 50С болады. Мұндай күйде балықты сегіз – он бір тәулік сақтауға болады. Ұзақ мерзімге (4 айға дейін) сақтау үшін балықты арнаулы тоңазытқыштарда –18 – 400С температурада мұз етіп қатырады. Балықтың дәмдік, тағамдық қасиеттерін жақсарту үшін тұздау, кептіру, қақтау, ыстау, консервілеу сияқты балық өңдеу тәсілдері қолданылады. Тұздау – балық өңдеудің ежелден келе жатқан, кең тараған әдісі. Тұз мөлшері балық етінде 10 – 15%-ға жету керек, мұндай жағдайда шіріткіш микроорганизмдердің өсіп-өнуі тоқтағанымен, балықты сақтау үшін қосымша антисептикалық заттар мен салқын температура қажет. Ыстау – тұздалған балықты 40ӘС-тан аспайтын температурада түтінмен өңдеу әдісі. Ыстау барысында балық кебеді, түтін балық етінің терең қабатына дейін сіңеді. Ыстауға көбіне арша, қарағай, емен, жаңғақ ағаштарының жаңқаларының түтіні қолданылады. Кептіру – тұздалған балықты одан әрі өңдеу әдісі. Балықты табиғи жағдайда немесе арнайы кептіргіш қондырғыларда кептіреді. Балықты консервілеу – балыққа томатты тұздық қосып немесе майға араластырып, қаңылтыр қалбырда ұзақ мерзім сақталатын дайын тағам алу әдісі. Балықтан жасалған консерві құрамында белок, май, кальций, фосфор, А, В, С, Д витаминдері бар. Консервілеу процестерінің қалдықтарынан жануарлар жеміне қосылатын балық ұны жасалады. Қазақстанда балық өңдейтін Атырау және Балқаш балық комбинаттары бар.
Балық өсіру
Балық өсіру – балық шаруашылығының балықтарды жерсіндіретін, олардың жаңа тұқымын шығаратын, қоректендіретін, судағы қорын молайтып, сапасын арттыратын саласы. Балық негізінен табиғи сулар мен тоғандарда өсіріледі. Табиғи суда балық өсіру – өзен, көл, су қоймалары мен теңіздердегі балық түрлерінің сапасын арттыруға және оның қорын молайтуға бағытталған. Адамның іс-әрекетінің нәтижесінде (мысалы, су құрылыстарының салынуы, судың ластануы, т.б.) табиғи сулардағы балықтардың өсіп-өнуі нашарлап, тіпті кейбір түрлерінің жойылуына апарып соқты, сондықтан олардың өсіп-өнуін қамтамасыз ету, сапалы балық түрлерін көбейту сияқты жұмыстардың қажеті туды. Адам әрекетінің кері ықпалы, әсіресе, жартылай өткінші (көксерке, тыран, сазан, торта, т.б.) және өткінші балықтарға (бекіре тәрізділердің, албырттардың көпшілігі, т.б.) қатты тиді. Жартылай өткінші балықтар көлдерде, өзендерде және оның сағасында, ал өткінші балықтар теңіздерде тіршілік етіп, уылдырығын шашу үшін өзен арнасымен жоғары өрлейді. Балықтардың өрлеу жолында кездесетін кедергілер жойылады; мысалы, жыртқыш балықтар ауланады, жыртқыш сүтқоректілер мен құстар үркітіледі, уылдырық шашатын балықтарды аулау уақытша тоқтатылады. Сондай-ақ суда балық жемінің мол болуы мен судың тазалығы қадағаланады. Балық уылдырық шашатын жерлер табиғи қалпында сақталуы керек. Көктемгі су тасқынынан өзен жайылымдарында майда шабақтардың біразы қалып қояды да, су тартылғаннан кейін қырылып қалады. Мұны болдырмау үшін арнайы канал қазылып, шабақтар өзен-көлдерге ағызылады немесе шабақтар ауланып, өзенге қолдан жіберіледі. Кәсіптік маңызы бар балық түрлерінің әр түрлі себептерден табиғи көбеюі жоғары деңгейде болмаса, олардың шабағы қолдан өсіріліп, есейген соң, табиғи суға жіберіледі. Балық ауланатын сулардағы ихтиофаунаның сапасын арттыру үшін кәсіптік маңызы бар балық түрлерін жерсіндіреді. Мысалы, кезінде Каспийге Қара теңізден кефал, Аралға Балтық теңізінен салака, Қара теңізден камбала, Аралдан Балқаш көліне арал бекіресі мен қаязы, т.б. әкелінген. Тоғанда балық өсіру, арнайы қазылған су қоймаларында жүргізіледі, сондықтан мұндағы балықтар ұрықтануынан бастап үлкейгенге дейін адамның бақылауында болады. Тоған шаруашылықтарында ежелгі тұқыдан басқа көптеген балық түрлері (ақ амур, дөңмаңдай, табан, оңғақ, бахтах (форель), бестер, т.б.) өсіріледі. Балықтарды қоректендіру үшін құрама азық қолданылады. Қазақстанда жалпы аумағы үш мың гектардай тоғыз тоған шаруашылығы (Алматы, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қызылорда облысында), он үш питомник және бірнеше арнаулы шаруашылықтар (Атыраудағы бекіре шабағын өсіретін шаруашылық, т.б.) бар.
Балықтардың ұрпағына қамқорлық жасауы
Уылдырығы көп сутіл (2-2,5 млн), треска (2,5-10млн), шортан (100 мың 1млн), көксерке(200мың-1 млн) және сазан сияқты балықтар ұрпағына қамқорлық жасамайды,уылдырықтарының көптігі арқылы ұрпақ жалғастырады. Албырт тұқымдас құнысбалық (1-2 мың), кета(2-4 мың) сияқты балықтар саны аз болғандықтан, қорғап қалу үшін уылдырығын малтатасты топыраққа көміп,бірнеше күн қорғаумен болады. Тікенді кекіренің уылдырығы 600-ге жуық, ал кәдімгі кекіренің уылдырықтары 100 болады. Бұл балықтар уылдырығын былқылдақденелілердің шапанша қуысына салады. Уылдырық жарған кекіренің дернәсілдері бақалшақтағы сарыуызды қорек етеді. Ал аналығы 60-400-ге дейін уылдырық салатын үштікенді шаншарбалықтың аталығы ұя жасап, шабақтарын жауынан қорғайды, тропиктік суларда тіршілік ететін кішкене жайынша- бәсірлердің аталығы, тиляпия балығының аналы,ы уылдырығын аузында сақтап , шабақ өрбітеді. Балықтар ұрпағын сақтап қалу үшін әр түрлі әрекеттер жасауға бейімделе алады.
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы
- Сұрақ және жауап. Энциклопедия
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
- Балалар Энциклопедиясы, II- том
- Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 143 б., ISBN 5-625-03599-7
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Balyktar lat Pisces negizinen sudagy tirshilikke bejimdelgen zhanuarlar Zhүzu zhagynan olar ozge zhanuarlardan asyp tүsedi balyktar okpe arkyly emes zhelbezek arkyly sujytylgan ottekpen tynys alady Balyktar tuzdy sularda muhittarda ne bolmasa tushy sularda ozen men su kojmalary tirshilik ete alady siyakty kejbir balyktar tuzdy suda da tushy suda da omir sүredi Teniz balyktary tushy su balyktarynnan әdette irileu bolyp keledi Balyktar Қazbalyk aukymy Mid Cambrian Recent PreK K O S D Kr P T Yu B Pg Nswimming among of other fish Head on view of aDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarKishi zhamagaty OmyrtkalylarTaby PiscesKlastarySүjekti balyktar lat Osteichthyes Shemirshekti balyktar lat Chondrichthyes Akantodtar lat Acanthodii lat Placodermi Balyktar hordalylar tipinin zhaktylar tobyna zhatatyn omyrtkaly su zhanuarlary Balyktardyn 22000 nan astam tүri bar dep esepteledi Olardyn үshten bir boligi tushy suda omir sүredi Balyktar үsh topka bolinedi zhaksyz siyakty shemirshekti akulalar zhәne zhәne en үlken topty kurajtyn sүjekti balyktar 20 mynnan astam tүri belgili olardyn 97 98 y sүjekti balyktarga zhatady kalgandary shemirshekti balyktar Қazakstanda 180 dej tүri men tүr tarmaktary kezdesedi Balyktar devon kezeninen belgili Қazirgi koptegen tүrleri 500 myn zhyldan beri ozgermesten tirshilik etip keledi Balyktardyn meken etu aumagy biik tau sukojmalarynan muhittyn teren su tүbine dejingi aukymdy kamtidy Olar 2 S tan arktikalyk suda 50 S ystyk bulaktarda temperatura aralygynda tirshilik ete alady Tuzdylygy 70 suga tozetin balyktar da bar Balyktar dene turky tүsi kurylysy fiziologiyasy zhagynan ajtarlyktaj erekshelenedi Olardyn dene turky 1 sm den 20 m ge dejin bolady al salmagy 1 5 grammnan 12 14 tonnaga dejin zhetedi Olardyn pishinderi de әr tүrli urshyk zhebe tәrizdi eki bүjirinen nemese arkasynan bauyryna karaj kysynky zhylan taspa shar tәrizdi dongelek t b bolady Balyktyn denesi үsh bolikten bas keude kujryk turady Olardyn zhup tanau tesigi men kozi zhup keude kursak zhәne dara arka kujryk kujryk asty kanattary bolady Kejbir balyktardyn kanattary zhetilmegen al kejbir tүrlerinde ote zhaksy zhetilgen mysaly albyrttardyn maj kanaty Denesin kabyrshak zhapkan birak kabyrshaksyz nemese sүjekti kyltan zhapkan tүrleri de kezdesedi Zhelbezekpen tynys alady auamen tynys aluga bejim organy bar balyktar da tabigatta az emes Balyktar zhynystyk kabileti zhetilgenshe tez osedi olardyn osui kobine zhyl mausymyna tirshilik zhagdajyna bajlanysty 1 2 zhyl kejbir buzaubas balyktar tipti 100 zhylga dejin tirshilik etetin balyktar da bar Zhүregi 2 kameraly kan ajnalu shenberi bireu Miynyn kurylysy karapajym Koptegen balyktardyn iis sezu sezim estu koru ote teren zhәne zher asty sularynda tirshilik etetinderinde bolmajdy mүsheleri zhaksy zhetilgen Olardyn bүjir syzygy sudyn kozgalysyn kabyldajdy Sүjekti balyktardyn kopshiliginde denesinin tepe tendigin saktau kyzmetin atkaratyn torsyldagy bolady Al kejbir balyktarda tynys alu organy Balyktar torsyldak arkyly ozi shygaratyn dybysty kүshejtedi Қoreginin tүrine karaj balyktar fitofag zhyrtkyshtar bolyp bolinedi Balyktardyn әdette dara zhynysty kos zhynysty tүrleri de bar Balyktardyn kopshiligi syrttaj uryktanyp uyldyryk shashu arkyly kobejedi Sondaj ak ishtej uryktanyp tiri shabak nemese uryktangan uyldyryk tuatyn tүrleri de bolady mysaly akulalar gambuziya t b Tirshiliginde olar birneshe ret uyldyryk shashady bir ret kana uyldyryk shashatyndary da bar mysaly keta t b Uyldyrygyn sudagy osimdikke taska zhabystyryp koyatyndary komip tastajtyndary tipti denesine tygyp saktajtyndary da kezdesedi Balyktar zhyl mausymyna sәjkes koregin kystauyn nemese uyldyryk shashatyn zherin izdep kejde myndagan kilometrge dejin oristejdi Balyktar adam үshin kazhetti belokka baj tagam kozi Onyn eti uyldyrygy al kejbir tүrinin terisi de pajdalanylady olardan balyk majy alynady Ishinde uly tүrleri de kezdesedi Balyk aulau sharuashylygy erteden belgili degenmen onyn sharyktau biigi XX gasyrdyn 70 zhyldaryna tura keledi Osygan bajlanysty kejbir kәsiptik manyzy zor balyktardyn sanyn azajtpau үshin olardyn tabigi kobeyuine kosymsha әr tүrli koldan osiru әdisteri komegimen kamkorlyk zhasalady Sany ote azajyp ketken ajryksha korgauga alyngan balyktardyn tүrleri men tүr tarmaktary halykaralyk zhәne Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen mysaly ak balyk Aral albyrty Aral bekiresi Kaspij albyrty kokbas t b Ғylymi maksat үshin kejbir balyktardy laboratoriyada osiredi Balyktardy akvariumda osiru ken oris aluda Balyktar turaly gylym ihtiologiya dep atalady Balyktyn tүrleriBalyktar tүrleri en kop taragan omyrtkaly zhanuarlar Balyktardyn 22 000 nan astam tүri bar dep esepteledi Olardyn үshten biri tushy suda omir sүredi Balyktar үsh topka bolinedi zhaksyz shemirshekti zhәne en үlken topty kurajtyn sүjekti balyktar Balyktardyn dene turky 1 sm den 20 m ge dejin bolady al salmagy 1 5 g nan 12 14 t ga dejin zhetedi Olardyn pishinderi de әr tүrli urshyk zhebe tәrizdi eki bүjirinen nemese arkasynan bauyryna karaj kysynky zhylan taspa shar tәrizdi dongelek t b bolady Balyktyn denesi үsh bolikten bas keude kujryk turady Olardyn zhup tanau tesigi men kozi zhup keude kursak zhәne dara arka kujryk kujryk asty kanattary bolady Kejbir balyktyn kanattary zhetilmegen al kejbir tүrlerinde ote zhaksy mysaly albyrttardyn maj kanaty zhetilgen Denesin kabyrshak zhapkan birak kabyrshaksyz nemese sүjekti kyltan zhapkan tүrleri de bar Zhelbezekpen tynys alady auamen tynys aluga bejim organy bar balyktar da kezdesedi Balyk zhynystyk kabileti zhetilgenshe tez osedi olardyn osui kobine zhyl mausymyna tirshilik zhagdajyna bajlanysty Bir eki zhyl kejbir buzaubas balyktar tipti zhүz zhylga dejin kortpa tirshilik etetin balyktar da bar Koptegen balyktardyn iis sezu sezim estu koru ote teren zhәne zher asty sularynda tirshilik etetinderinde bolmajdy mүsheleri zhaksy zhetilgen Olardyn bүjir syzygy sudyn kozgalysyn kabyldajdy Sүjekti balyktardyn kopshiliginde bolady ol dene tepe tendigin saktau kyzmetin atkarady al kejbir balykta torsyldak tynys alu organy balyk torsyldak arkyly ozi shygaratyn dybysty kүshejtedi Қoreginin tүrine karaj balyk fitofag planktofag bentofag detritofag zhyrtkyshtar bolyp bolinedi Balyk әdette dara zhynysty sondaj ak kos zhynysty tүrleri de kezdesedi Balyktardyn kopshiligi syrttaj uryktanyp uyldyryk shashu arkyly kobejedi Sondaj ak ishtej uryktanyp tiri shabak nemese uryktangan uyldyryk tuatyn tүrleri de mysaly akulalar gambuziya t b bolady Tirshiliginde olar birneshe ret uyldyryk shashady bir ret kana uyldyryk shashatyndary da mysaly kiyr shygys albyrty keta t b bolady Uyldyrygyn sudagy osimdikke taska zhabystyryp koyatyndary komip tastajtyndary tipti mollyuskilerdin denesine tygyp saktajtyndary da kezdesedi Balyk zhyl mausymyna sәjkes koregin kystauyn nemese uyldyryk shashatyn zherin izdep kejde myndagan killometrge dejin oristejdi Balyktyn auyl sharuashylygyndagy ornyBalyk adam үshin kazhetti belokka baj tagam kozi Onyn eti uyldyrygy al kejbir tүrinin terisi de pajdalanylady olardan balyk majy alynady Ishinde uly tүrleri de kezdesedi Balyk aulau sharuashylygy erteden belgili degenmen onyn sharyktau biigi 20 gasyrdyn 70 zhyldaryna tura keledi Osygan bajlanysty kejbir kәsiptik manyzy zor balyktyn sanyn azajtpau үshin olardyn tabigi kobeyuine kosymsha әr tүrli koldan osiru әdisteri zhasalady Sany ote azajyp ketken ajryksha korgauga alyngan balyk tүrleri men tүr tarmaktary halykaralyk zhәne ulttyk Қyzyl kitapka engizilgen mysaly ak balyk nelma Aral albyrty Aral bekiresi Kaspij albyrty kokbas t b Ғylymi maksat үshin kejbir balykty laboratoriyada osiredi Balykty akvariumda osiru ken oris aluda Balyk turaly gylym ihtiologiya dep atalady Balyk aulau kural zhabdyktaryBalyk aulau kural zhabdyktary muhit teniz kol ozen t b su alaptarynan balyk aulauga arnalgan kuraldar men zhabdyktar Ogan tral sүzeki kaltaly zhylymdar ygyzbaj zhәne kurma aular kabadan karmak zharyk tүsirip aulajtyn kuraldar men elektr kondyrgylary zhatady Ertede balykty sүngi shanyshky garpun ushy tastan sүjekten temirden zhasalgan kaza kamystan tokyp tayaz sularga salynady t b kuraldarmen tүnde buylgan kamystan zhakky zhagyp ta aulagan Kejin sintetikalyk materialdardan tokylgan kuraldar keninen pajdalanyla bastady Balyk aulau kural zhabdyktary balyk tүrlerinin mekenine erekshelikterine saj zhasalynady Mysaly tral konus kalta pishininde zhasalyp ony sүjretip zhүru koterip alu үshin kemege arnajy kondyrgylar ornatylady Tral үjir үjir bop zhүretin treska kambala majshabak aulauga kazhet Osyndaj shogyrlanyp zhүretin balyktardy sүzeki zhәne kaltaly zhylymdarmen de aulajdy Sүzeki zhylymdy suga tastap kememen biraz sүjretip bargannan kejin tabandyk arkanyn lebedkamen tartkanda astyngy zhagy bүrilip kaltalanady da balyk ishinde kalady Ony kemege tartyp alu koteru tryumge togu zhumystarynyn bәri mehanikalandyrylgan Agyndy sularda ygyzbaj aular pajdalanylady Agyn sudyn enine karaj әrkajsysy 25 m bolatyn birneshe audy bir birine zhymdastyra zhalgap ozenge koldenen salady Bir zhak shetinin arkalygyna kaltky boyak tabandygyna saldauyr bajlajdy da arkalyktyn ekinshi ushyn kajyktagy adam ustap otyrady Molsherli zherge dejin ygyp bargan son balygymen kosa tez suyryp alady Қos kanatynda balyk kirse kajtyp shyga almastaj etip bir birinin ishine kigizile bekitilgen konus tәrizdi birneshe kaltadan turatyn әr kaltanyn auyz zhagynda ony kerip turatyn shenber shybyktary bar kural tүrlerin kurma tor kabadan ne nәrete dep atajdy Mundaj kuraldar zhagalauda osken kamys zhiegine ozekshelerge kurylady Elektr zharygyn su astyna zhiberip shogyrlangan balyktardy sumen kosa keme үstine shygaru үshin kuatty sorgylar ornatylgan konus tәrizdi shagyn zhylymdardy koldanu da zhii kezdesedi Shagyn kolder men teniz koltyktarynan zharyk tүsiru tәsilimen aulaganda elektr zharygynyn ornyna buylgan kamysty zhagady Onyn zharygyna zhinalgan balyktardy uzyn sapty zhenil de aukymdy sүzekimen sүzip ne shanyshkymen shanshyp alady Muny zhakky zhagu dejdi Iri balyk shogyrlaryn izdestiru үshin gidroakustikalyk lokator koldanylady Balyk ondeuBalyk ondeu balykty saktau zhәne balyktan dajyn onim alu zhumystarynyn zhiyntygy Өndelgen balyktyn dәmdik tagamdyk kasietteri zhaksarady saktau merzimi uzarady әri tasymaldauga da kolajly bolady Balyk ondeudin ken taragan әdisi ony tonazytu suykta saktau zhәne muz etip katyru Balykty tonazytu үshin kobine muz koldanylady kontejnerdin ishine balyktardy kaz katarymen kojyp arasyna usaktalgan muz balyk massasynyn 30 40 y salady Tonazytylgan balyktyn dene temperaturasy 1 50S bolady Mundaj kүjde balykty segiz on bir tәulik saktauga bolady Ұzak merzimge 4 ajga dejin saktau үshin balykty arnauly tonazytkyshtarda 18 400S temperaturada muz etip katyrady Balyktyn dәmdik tagamdyk kasietterin zhaksartu үshin tuzdau keptiru kaktau ystau konservileu siyakty balyk ondeu tәsilderi koldanylady Tuzdau balyk ondeudin ezhelden kele zhatkan ken taragan әdisi Tuz molsheri balyk etinde 10 15 ga zhetu kerek mundaj zhagdajda shiritkish mikroorganizmderdin osip onui toktaganymen balykty saktau үshin kosymsha antiseptikalyk zattar men salkyn temperatura kazhet Ystau tuzdalgan balykty 40ӘS tan aspajtyn temperaturada tүtinmen ondeu әdisi Ystau barysynda balyk kebedi tүtin balyk etinin teren kabatyna dejin sinedi Ystauga kobine arsha karagaj emen zhangak agashtarynyn zhankalarynyn tүtini koldanylady Keptiru tuzdalgan balykty odan әri ondeu әdisi Balykty tabigi zhagdajda nemese arnajy keptirgish kondyrgylarda keptiredi Balykty konservileu balykka tomatty tuzdyk kosyp nemese majga aralastyryp kanyltyr kalbyrda uzak merzim saktalatyn dajyn tagam alu әdisi Balyktan zhasalgan konservi kuramynda belok maj kalcij fosfor A V S D vitaminderi bar Konservileu procesterinin kaldyktarynan zhanuarlar zhemine kosylatyn balyk uny zhasalady Қazakstanda balyk ondejtin Atyrau zhәne Balkash balyk kombinattary bar Balyk osiruBalyk osiru balyk sharuashylygynyn balyktardy zhersindiretin olardyn zhana tukymyn shygaratyn korektendiretin sudagy koryn molajtyp sapasyn arttyratyn salasy Balyk negizinen tabigi sular men togandarda osiriledi Tabigi suda balyk osiru ozen kol su kojmalary men tenizderdegi balyk tүrlerinin sapasyn arttyruga zhәne onyn koryn molajtuga bagyttalgan Adamnyn is әreketinin nәtizhesinde mysaly su kurylystarynyn salynuy sudyn lastanuy t b tabigi sulardagy balyktardyn osip onui nasharlap tipti kejbir tүrlerinin zhojyluyna aparyp sokty sondyktan olardyn osip onuin kamtamasyz etu sapaly balyk tүrlerin kobejtu siyakty zhumystardyn kazheti tudy Adam әreketinin keri ykpaly әsirese zhartylaj otkinshi kokserke tyran sazan torta t b zhәne otkinshi balyktarga bekire tәrizdilerdin albyrttardyn kopshiligi t b katty tidi Zhartylaj otkinshi balyktar kolderde ozenderde zhәne onyn sagasynda al otkinshi balyktar tenizderde tirshilik etip uyldyrygyn shashu үshin ozen arnasymen zhogary orlejdi Balyktardyn orleu zholynda kezdesetin kedergiler zhojylady mysaly zhyrtkysh balyktar aulanady zhyrtkysh sүtkorektiler men kustar үrkitiledi uyldyryk shashatyn balyktardy aulau uakytsha toktatylady Sondaj ak suda balyk zheminin mol boluy men sudyn tazalygy kadagalanady Balyk uyldyryk shashatyn zherler tabigi kalpynda saktaluy kerek Koktemgi su taskynynan ozen zhajylymdarynda majda shabaktardyn birazy kalyp koyady da su tartylgannan kejin kyrylyp kalady Muny boldyrmau үshin arnajy kanal kazylyp shabaktar ozen kolderge agyzylady nemese shabaktar aulanyp ozenge koldan zhiberiledi Kәsiptik manyzy bar balyk tүrlerinin әr tүrli sebepterden tabigi kobeyui zhogary dengejde bolmasa olardyn shabagy koldan osirilip esejgen son tabigi suga zhiberiledi Balyk aulanatyn sulardagy ihtiofaunanyn sapasyn arttyru үshin kәsiptik manyzy bar balyk tүrlerin zhersindiredi Mysaly kezinde Kaspijge Қara tenizden kefal Aralga Baltyk tenizinen salaka Қara tenizden kambala Araldan Balkash koline aral bekiresi men kayazy t b әkelingen Toganda balyk osiru arnajy kazylgan su kojmalarynda zhүrgiziledi sondyktan mundagy balyktar uryktanuynan bastap үlkejgenge dejin adamnyn bakylauynda bolady Togan sharuashylyktarynda ezhelgi tukydan baska koptegen balyk tүrleri ak amur donmandaj taban ongak bahtah forel bester t b osiriledi Balyktardy korektendiru үshin kurama azyk koldanylady Қazakstanda zhalpy aumagy үsh myn gektardaj togyz togan sharuashylygy Almaty Shygys Қazakstan Pavlodar Қyzylorda oblysynda on үsh pitomnik zhәne birneshe arnauly sharuashylyktar Atyraudagy bekire shabagyn osiretin sharuashylyk t b bar Balyktardyn urpagyna kamkorlyk zhasauyUyldyrygy kop sutil 2 2 5 mln treska 2 5 10mln shortan 100 myn 1mln kokserke 200myn 1 mln zhәne sazan siyakty balyktar urpagyna kamkorlyk zhasamajdy uyldyryktarynyn koptigi arkyly urpak zhalgastyrady Albyrt tukymdas kunysbalyk 1 2 myn keta 2 4 myn siyakty balyktar sany az bolgandyktan korgap kalu үshin uyldyrygyn maltatasty topyrakka komip birneshe kүn korgaumen bolady Tikendi kekirenin uyldyrygy 600 ge zhuyk al kәdimgi kekirenin uyldyryktary 100 bolady Bul balyktar uyldyrygyn bylkyldakdenelilerdin shapansha kuysyna salady Uyldyryk zhargan kekirenin dernәsilderi bakalshaktagy saryuyzdy korek etedi Al analygy 60 400 ge dejin uyldyryk salatyn үshtikendi shansharbalyktyn atalygy uya zhasap shabaktaryn zhauynan korgajdy tropiktik sularda tirshilik etetin kishkene zhajynsha bәsirlerdin atalygy tilyapiya balygynyn analy y uyldyrygyn auzynda saktap shabak orbitedi Balyktar urpagyn saktap kalu үshin әr tүrli әreketter zhasauga bejimdele alady DerekkozderҚazak Enciklopediyasy Surak zhәne zhauap Enciklopediya Қazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Balalar Enciklopediyasy II tom Қ Қajym B Muhanov R Sәtimbekuly M Shajmardankyzy Zhanuartanu 1998 143 b ISBN 5 625 03599 7Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet