Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Атом (көне грекше: ἄτομος) - химиялық элементтерді құрайтын, олардың өзіне тән ерекшеліктерін сақтайтын ең кішкене бөлшек.
| Атом | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||
| Гелий атомының сипаттамасы: атом ядросы - қызғылт, ал электронды бұлты - қара. Ядросы (жоғарыда оң жақта) шындығында симметриялы, бірақ күрделі ядролар ондай емес. Қара белгі (шкала) 10−10 метрге тең әңстрем. | ||||||
| Классификациясы | ||||||
| ||||||
| Қасиеттері | ||||||
|
Толығырақ
Атом бүтіндей алғанда зарядсыз, бейтарап бөлшек. Ол ортасында өзінен радиусы 104 -105 есе кіші көлемді алып жатқан оң зарядты ядродан және оны айнала қозғалып жүрген теріс зарядты электрондардан тұрады. Атом өзінің сыртқы бір немесе бірнеше электрондарын жоғалтқанда оң, ал сырттан электрон қосып алғанда теріс ионға айналады. Атомның сызықтық өлшемдері ~ 10-8 см, көлденең қимасының ауданы ~10-16 см2, көлемі ~10-24 см3. Борлық атом теориясында ең қарапайым атом – сутегі атомы. Оның радиусының дәл белгілі бір мәні бар және ол мүмкін болатын ең кіші айналу орбитасының радиусы шамасына тең: a=0.53 * 10−8 см (дәлірек, 0.52917*10-8 см). Атомның массасы, негізінен оның ядросының массасына тең және ол массалық санға (А), яғни протондар мен нейтрондардың жалпы санына (нуклондардың жалпы санына) пропорционал болып ұлғаяды. Өйткені атомдағы электронның массасы (0.91*10-20 г) бір протонның немесе нейтронның массасынан (1.67*10-24 г) 1.840 есе аз. Сондықтан атомның ауырлық орталығы ядроға дәлдей келеді. Атом массасы ядро массасымен ондағы электрондар массаларының дәл қосындысына тең емес. Олардың арасындағы айырым атомның байланыс энергиясын анықтайды. Атомның ішкі энергиясының тек дискретті (үздікті) мәндері болады. Оның ең төменгі деңгейі атомның негізгі күйі E1 (ол ең тұрақты, шексіз ұзақ өмір сүретін күйі), ал жоғарғы энергия деңгейлері қозған күйлер Еі (і=2, 3, …) деп аталады, (ол аз өмір сүреді). Қозған күйден ~10-8 сек. ішінде атом негізгі күйге ауысып отырады. Осындай ауысу кезінде атомға осы екі деңгейінің айырымына тең (hν=Eν-E1, мұндағы h – Планк тұрақтысы, ν – ұшып шыққан сәуле квантының жиілігі) сырттан энергия берілуі не шығарылуы шарт. Атом энергиясының дискретті квантталуы оның құрамындағы бөлшектердің толқындық қасиетінің болуынан. Атомның осындай қасиеттерін кванттық теория ғана толық түсіндіре алады. Бұл теория бойынша атомдағы электронның күйі 4 кванттық санмен анықталады. Олар: электрон энергиясын анықтайтын бас кванттық сан (n), атомның осындай импульс моментін анықтайтын орбиталық кванттық сан (l), ал (l)-дың берілген оське түсірілген проекциясын анықтайтын магниттік кванттық сан (m) және электронның ішкі спинін анықтайтын кванттық сан (ms).
Осы 4 кванттық сан мен Паули принципі атомдағы электрондардың барлық күйлерін сипаттайды. Сонымен бірге кванттық теорияда микробөлшектердің сол 4 кванттық сан анықтайтын күйлерін толқындық функциямен (φ) өрнектейді. Ол функцияның квадраты (|φ|2) бөлшектердің кеңістік нүктелерінде болу ықтималдығын білдіреді. Кеңістіктегі электрон бұлтының тығыздығы осы ықтималдыққа пропорционал. Кванттық сандардың мәндеріне сәйкес атомдардағы қабықшалар мен қабаттар рет-ретімен толтырылып отырады. Осылайша элементтердің орны анықталады. Алдымен ең кіші n=1 қабат толтырып, онда болғаны 2 электрон ғана орналасады. Онан кейін n=2 қабат толтырылғанда ядроның заряды өсуіне сәйкес қабаттар ядроға жақындай түседі. 1-қабат 1s қабықшадан, 2-қабат 2s, 2p қабықшалардан, 3-қабат 3s, 3p, 3d қабықшалардан, т.с.с. тұрады. Әр қабат элементтің периодын анықтайды. Осы период элементтердің химиялық, оптикалық, электрлік, және магниттік қасиеттерінің қайталану периоды болып табылады. Осы периодтылық атомның ең сыртқы электрон қабықшаларының қасиетімен анықталады. Мұндай периодтылық иондар қасиетінде де сақталады.
Атомның орбиталарында 2 не одан да көп электрондар қозғалып жүрсе, онда мұндай күрделі атомдардағы электрондардың өзара әсерлесуін де еске алу керек. Ол әсерлесулер тек электр статикалық ғана емес, орбиталық магниттік моменттер мен бөлшектердің өзінің ішкі магниттік моменттері де өзара әсерлесуі мүмкін. Мысалы, гелий атомындағы 2 электронның негізгі күйдегі әсерлесу энергиясы 78.98 эВ. Көп электронды атомдар құрылысын зерттегенде бұларды есепке алып отырады. Сонымен бірге әр электронның орбита бойымен қозғалысында туатын электр магниттік өрісі мен электронның ішкі магниттік моменттерінің әсерлесуі де қосымша байланыс энергиясын тудырады. Осының нәтижесінде атом спектрлерінде нәзік түзілісті, ал электрон мен ядроның магниттік моменттерінің өзара әсерлесуінен аса нәзік түзілісті көреміз. Қазіргі замандағы кванттық электр динамикасында атом электрондарының вакуум құрамындағы виртуалды бөлшектермен әсерлесуін де есептеп атом құрылысының мұнан да күрделі екеніне көз жеткізуге болады.
Атом құрылысы
Атом құрылысы тұрғысынан периодтық заңды түсіндіру
Периодтық жүйе периодтық заңның құрылымдық кескіні. Ол 7 периодтан 8 топтан тұратын кесте. Периодтар үлкен және кіші болып бөлінеді. Алғашқы үш период кіші периодтар, олар бір қатардан ғана тұрады, ал үлкен периодтар екі қатардан тұрады.
Бір периодта орналасқан элементтердің энергетикалық деңгейлерінің саны бірдей болғанымен, олардың ядро зарядтарының артуына байланысты ядроның электронды тарту күші артады, сондықтан атом радиустары солдан оңға карай кемиді.
Периодтарда солдан оңға қарай сыртқы қабаттағы электрондар саны біртіндеп артады, бұл металдық қасиеттің біртіндеп әлсіреп, бейметалдық қасиеттің артуына әкеледі.
Атомдағы электрондардың күйі
Атом өте ұсақ бөлшек болғандықтан, ондағы электронның қозғалысы микродүниенің қозғалу заңдылықтарына бағынады. Электрондар ядро сыртындағы кеңістікті біртіндеп толтырады, электрондардың орналасу заңдылықтарын білу элементтің физикалық және химиялық қасиеттерін анықтау үшін қажет. Электрон ядроны одан белгілі бір қашықтықта (энергия қорының шамасына қарай) айналып жүру мүмкіндігі ең жоғары кеңістіктің бөлігі орбиталь - электрондық бұлт деп аталады. Қозғалыстағы электрон бұлтының пішіні әр түрлі болады: шар тәрізді, олар s әрпімен белгіленеді. р - электрондар гантель тәрізді, олардан басқа d - деңгейшелері де болады.
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Химия. Н.Нұрахметов, А.Ниязбаева, Р.Рысқалиева, Н.Далабаева. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 336 бет. ISBN 9965-36-416-8
- Балалар Энциклопедиясы, II- том
- Мұнай және газ геологиясы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Казакстанға еңбегі сіңген мұнайшы — геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Куандықов. — А.: АРНGroup, 2000. — 328 бет.
- Химия: Жалпы білім беретін мектептің 8 сыныбына арналған оқулық. Усманова М.Б., Сақариянова Қ.Н. / Алматы: Атамұра, 2009. - 216 бет. ISBN 9965-34-887
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Atom kone grekshe ἄtomos himiyalyk elementterdi kurajtyn olardyn ozine tәn erekshelikterin saktajtyn en kishkene bolshek AtomHelium atom ground stateGelij atomynyn sipattamasy atom yadrosy kyzgylt al elektrondy bulty kara Yadrosy zhogaryda on zhakta shyndygynda simmetriyaly birak kүrdeli yadrolar ondaj emes Қara belgi shkala 10 10 metrge ten әnstrem KlassifikaciyasyHimiyalyk elementҚasietteri 1 67 10 24 to 4 52 10 22 Zaryady on da teris te emes Elektron zhәne protonTolygyrakAtom bүtindej alganda zaryadsyz bejtarap bolshek Ol ortasynda ozinen radiusy 104 105 ese kishi kolemdi alyp zhatkan on zaryadty yadrodan zhәne ony ajnala kozgalyp zhүrgen teris zaryadty elektrondardan turady Atom ozinin syrtky bir nemese birneshe elektrondaryn zhogaltkanda on al syrttan elektron kosyp alganda teris ionga ajnalady Atomnyn syzyktyk olshemderi 10 8 sm koldenen kimasynyn audany 10 16 sm2 kolemi 10 24 sm3 Borlyk atom teoriyasynda en karapajym atom sutegi atomy Onyn radiusynyn dәl belgili bir mәni bar zhәne ol mүmkin bolatyn en kishi ajnalu orbitasynyn radiusy shamasyna ten a 0 53 10 8 sm dәlirek 0 52917 10 8 sm Atomnyn massasy negizinen onyn yadrosynyn massasyna ten zhәne ol massalyk sanga A yagni protondar men nejtrondardyn zhalpy sanyna nuklondardyn zhalpy sanyna proporcional bolyp ulgayady Өjtkeni atomdagy elektronnyn massasy 0 91 10 20 g bir protonnyn nemese nejtronnyn massasynan 1 67 10 24 g 1 840 ese az Sondyktan atomnyn auyrlyk ortalygy yadroga dәldej keledi Atom massasy yadro massasymen ondagy elektrondar massalarynyn dәl kosyndysyna ten emes Olardyn arasyndagy ajyrym atomnyn bajlanys energiyasyn anyktajdy Atomnyn ishki energiyasynyn tek diskretti үzdikti mәnderi bolady Onyn en tomengi dengeji atomnyn negizgi kүji E1 ol en turakty sheksiz uzak omir sүretin kүji al zhogargy energiya dengejleri kozgan kүjler Ei i 2 3 dep atalady ol az omir sүredi Қozgan kүjden 10 8 sek ishinde atom negizgi kүjge auysyp otyrady Osyndaj auysu kezinde atomga osy eki dengejinin ajyrymyna ten hn En E1 mundagy h Plank turaktysy n ushyp shykkan sәule kvantynyn zhiiligi syrttan energiya berilui ne shygaryluy shart Atom energiyasynyn diskretti kvanttaluy onyn kuramyndagy bolshekterdin tolkyndyk kasietinin boluynan Atomnyn osyndaj kasietterin kvanttyk teoriya gana tolyk tүsindire alady Bul teoriya bojynsha atomdagy elektronnyn kүji 4 kvanttyk sanmen anyktalady Olar elektron energiyasyn anyktajtyn bas kvanttyk san n atomnyn osyndaj impuls momentin anyktajtyn orbitalyk kvanttyk san l al l dyn berilgen oske tүsirilgen proekciyasyn anyktajtyn magnittik kvanttyk san m zhәne elektronnyn ishki spinin anyktajtyn kvanttyk san ms Osy 4 kvanttyk san men Pauli principi atomdagy elektrondardyn barlyk kүjlerin sipattajdy Sonymen birge kvanttyk teoriyada mikrobolshekterdin sol 4 kvanttyk san anyktajtyn kүjlerin tolkyndyk funkciyamen f ornektejdi Ol funkciyanyn kvadraty f 2 bolshekterdin kenistik nүktelerinde bolu yktimaldygyn bildiredi Kenistiktegi elektron bultynyn tygyzdygy osy yktimaldykka proporcional Kvanttyk sandardyn mәnderine sәjkes atomdardagy kabykshalar men kabattar ret retimen toltyrylyp otyrady Osylajsha elementterdin orny anyktalady Aldymen en kishi n 1 kabat toltyryp onda bolgany 2 elektron gana ornalasady Onan kejin n 2 kabat toltyrylganda yadronyn zaryady osuine sәjkes kabattar yadroga zhakyndaj tүsedi 1 kabat 1s kabykshadan 2 kabat 2s 2p kabykshalardan 3 kabat 3s 3p 3d kabykshalardan t s s turady Әr kabat elementtin periodyn anyktajdy Osy period elementterdin himiyalyk optikalyk elektrlik zhәne magnittik kasietterinin kajtalanu periody bolyp tabylady Osy periodtylyk atomnyn en syrtky elektron kabykshalarynyn kasietimen anyktalady Mundaj periodtylyk iondar kasietinde de saktalady Atomnyn orbitalarynda 2 ne odan da kop elektrondar kozgalyp zhүrse onda mundaj kүrdeli atomdardagy elektrondardyn ozara әserlesuin de eske alu kerek Ol әserlesuler tek elektr statikalyk gana emes orbitalyk magnittik momentter men bolshekterdin ozinin ishki magnittik momentteri de ozara әserlesui mүmkin Mysaly gelij atomyndagy 2 elektronnyn negizgi kүjdegi әserlesu energiyasy 78 98 eV Kop elektrondy atomdar kurylysyn zerttegende bulardy esepke alyp otyrady Sonymen birge әr elektronnyn orbita bojymen kozgalysynda tuatyn elektr magnittik orisi men elektronnyn ishki magnittik momentterinin әserlesui de kosymsha bajlanys energiyasyn tudyrady Osynyn nәtizhesinde atom spektrlerinde nәzik tүzilisti al elektron men yadronyn magnittik momentterinin ozara әserlesuinen asa nәzik tүzilisti koremiz Қazirgi zamandagy kvanttyk elektr dinamikasynda atom elektrondarynyn vakuum kuramyndagy virtualdy bolshektermen әserlesuin de eseptep atom kurylysynyn munan da kүrdeli ekenine koz zhetkizuge bolady Atom kurylysyAtom kurylysy turgysynan periodtyk zandy tүsindiru Tolyk makalasy Atom kurylysy turgysynan periodtyk zandy tүsindiru Periodtyk zhүje periodtyk zannyn kurylymdyk keskini Ol 7 periodtan 8 toptan turatyn keste Periodtar үlken zhәne kishi bolyp bolinedi Algashky үsh period kishi periodtar olar bir katardan gana turady al үlken periodtar eki katardan turady Bir periodta ornalaskan elementterdin energetikalyk dengejlerinin sany birdej bolganymen olardyn yadro zaryadtarynyn artuyna bajlanysty yadronyn elektrondy tartu kүshi artady sondyktan atom radiustary soldan onga karaj kemidi Periodtarda soldan onga karaj syrtky kabattagy elektrondar sany birtindep artady bul metaldyk kasiettin birtindep әlsirep bejmetaldyk kasiettin artuyna әkeledi Atomdagy elektrondardyn kүjiTolyk makalasy Atomdagy elektrondardyn kүji Atom ote usak bolshek bolgandyktan ondagy elektronnyn kozgalysy mikrodүnienin kozgalu zandylyktaryna bagynady Elektrondar yadro syrtyndagy kenistikti birtindep toltyrady elektrondardyn ornalasu zandylyktaryn bilu elementtin fizikalyk zhәne himiyalyk kasietterin anyktau үshin kazhet Elektron yadrony odan belgili bir kashyktykta energiya korynyn shamasyna karaj ajnalyp zhүru mүmkindigi en zhogary kenistiktin boligi orbital elektrondyk bult dep atalady Қozgalystagy elektron bultynyn pishini әr tүrli bolady shar tәrizdi olar s әrpimen belgilenedi r elektrondar gantel tәrizdi olardan baska d dengejsheleri de bolady DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Himiya N Nurahmetov A Niyazbaeva R Ryskalieva N Dalabaeva Almaty Mektep baspasy 2007 336 bet ISBN 9965 36 416 8 Balalar Enciklopediyasy II tom Munaj zhәne gaz geologiyasy terminderinin oryssha kazaksha tүsindirme sozdigi Zhalpy redakciyasyn baskargan Kazakstanga enbegi singen munajshy geologtar T N Zhumagaliev B M Kuandykov A ARNGroup 2000 328 bet Himiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Usmanova M B Sakariyanova Қ N Almaty Atamura 2009 216 bet ISBN 9965 34 887Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet