Алюминий (лат. Aluminium; Al) — элементтердің периодтық жүйесінің ІІІ тобындағы химиялық элемент, реттік нөмірі 13, атомдық массасы 26,9815. Тұрақты бір ғана изотопы бар. Жер қыртысында таралуы бойынша элементтер арасында 4, металдар арасында 1-ші орында.
| |||||||||||||||
Жай заттың сыртқы бейнесі | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
жұмсақ, жеңіл және иілгіш металл күміс-ақ түсті. | |||||||||||||||
Атом қасиеті | |||||||||||||||
Атауы, символ, нөмірі | Алюминий, 13 | ||||||||||||||
Топ типі | Басқа металдар | ||||||||||||||
Топ, период, блок | 13, 3, p | ||||||||||||||
Атомдық масса () | |||||||||||||||
Электрондық конфигурация | [Ne] 3s2 3p1 | ||||||||||||||
Қабықшалар бойынша электрондар | 2, 8, 3 | ||||||||||||||
Атом радиусы | 143 | ||||||||||||||
Химиялық қасиеттері | |||||||||||||||
121 ± 4 | |||||||||||||||
184 | |||||||||||||||
51 (+3e) | |||||||||||||||
1,61 (Полинг шкаласы) | |||||||||||||||
Тотығу дәрежелері | 0; +3 | ||||||||||||||
1-ші: 577,5 (5,984) кДж/моль (эВ) | |||||||||||||||
Жай заттың термодинамикалық қасиеттері | |||||||||||||||
Термодинамикалық фаза | |||||||||||||||
Тығыздық () | 2,6989 г/см³ | ||||||||||||||
Балқу температурасы | 660 °C, 933,5 K | ||||||||||||||
Қайнау температурасы | 2518,82 °C, 2792 K | ||||||||||||||
10,75 кДж/моль | |||||||||||||||
Булану жылуы | 284,1 кДж/моль | ||||||||||||||
24,35 Дж/(K·моль) | |||||||||||||||
Молярлық көлем | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
Жай заттың кристаллдық торы | |||||||||||||||
текше бетке бағытталған | |||||||||||||||
4,050 Å | |||||||||||||||
394 K | |||||||||||||||
Басқа да қасиеттері | |||||||||||||||
(300 K) 237 Вт/(м·К) | |||||||||||||||
Дыбыс жылдамдығы | 5200 | ||||||||||||||
70 ГПа | |||||||||||||||
Пуассон коэффициенті | 0.35 | ||||||||||||||
Моос қаттылығы | 2.75 | ||||||||||||||
160–550 | |||||||||||||||
7429-90-5 |
Табиғатта жүздеген минералдары кездескендіктен, оның көпшілігі – алюмосиликаттар болып келеді. Алюминий латынша Alumіnіum; алюминий алу үшін пайдаланылатын негізгі шикізат – боксит. Алюминийді бос күйінде алғаш рет 1825 жылы даниялық физик Ханс Кристиан Эрстед алған.
Алюминий – күміс түсті ақ металл, жылуды және электр тогын жақсы өткізеді, созуға, соғуға икемді, меншікті салмағы 2,7 г/см3; балқу температурасы 660℃, қайнау температурасы 2500℃; коррозияға берік, қалыпты температурада тұрақты, себебі бетіндегі алюминий оксидінен тұратын жұқа қабыршақ оны тотығудан қорғайды. Сондай-ақ ол амфотерлі элемент, сондықтан қышқылдармен де, сілтілермен де әрекеттеседі. Алюминий – практикалық маңызы зор металл. Ол негізінен жеңіл құймалар өндіру үшін пайдаланылады. Алюминий құймалары авиа, авто, кеме, ядролық реактор, химиялық аппараттар жасауда, құрылыста, т.б. салаларда, таза металл түрінде электртехникасында ток өткізгіш сымдар, тұрмысқа қажетті бұйымдар дайындау үшін қолданылады. Техникалық қасиеттері жағынан өте бағалы құймасы – дюралюминий.
Оның құрамында 94% алюминий, 4% мыс және аздаған магний, марганец, темір, кремний болады.
Қолданылуы
- ас үй жабдықтарында;
- терезелер, есіктер мен монтаж сымдарын жасауда, құрылыс өндірісінде;
- аэроғарыш пен басқа да көлік индустриясында;
- электр қуатын өткізу үшін электрөткізгіш ретінде;
- алюминий фольгасы сияқты орауыш материалдар, сыра мен басқа да сусын- дар ыдыстары, бояулар салған түтік пен үй өнімдерін сақтайтын ыдыстар жасауда;
- алюминий ұнтағы бояулар мен қатаң зымыран отындарда қолданылады.
Алюминий өндірісі химиясы
- Тау кеңінен бокситтер алу.
- Глинозем өндіру. Бокситті бөлшектеу, су қосу, құрамындағы кремнийді ығыстыру үшін жоғары температурада қыздыру.
- Сілтісіздендіру. Автоклавқа салу, сілтімен өңдеу, оттек сілті ерітіндіге өтеді, қалғаны қызыл шлам түрде түзіледі.
- Декомпозиция. Натрий алюминат ерітіндісін декомпозерде бірнеше тәулік араластыру, алюминий оксидінің глиноземі тұнба ретте пайда болуы.
- Алюминий электролизі. 950 °C-дағы ваннаға криолетпен салу, 400kA тоқ өткізу, алюминий мен оттек атом байланыстары үзіледі, ванна түбінде сұйық металл п.б.
- Алғашқы алюминий. Кесек түрде тұтынушыға жеткізу.
- Алюминий құймасы. Формаға құю арқылы өнім жасау, кремний/мыс/магний қосу. Автобөлшектер, авиақозғалтқыш, көлік дискілерін жасау.
- Прокат. Алюминий созылымдылығы арқасында 9м тіртөртбұрыш кесек жасау. Қақтама/жұқалтыр, сусын банкалары, автобөлшектер жасау.
- Экструзия. Арнайы пішін алу үшін металді тесу. Көзілдірік ілдірігі, телефон корпусы, ұшақ фюзеляжы, ғарыш кемесін жасау.
- Қайта құю. Алюминий коррозияға ұшырамайды, қайта қолдану мүмкіндігі бар. Бірінші алюминий өндіруге кеткен энергияның 9% алады.
Дереккөздер
- Химия: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Өңделген, толықтырылған 2-бас. / Н. Нұрахметов, К. Сарманова, К. Жексембина, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 208 бет: суретті. ISBN 9965-36-702-7
- Қазақстан балалар энциклопедиясы
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — химия бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Alyuminij lat Aluminium Al elementterdin periodtyk zhүjesinin III tobyndagy himiyalyk element rettik nomiri 13 atomdyk massasy 26 9815 Turakty bir gana izotopy bar Zher kyrtysynda taraluy bojynsha elementter arasynda 4 metaldar arasynda 1 shi orynda 13 Magnij Alyuminij KremnijB Al Ga Periodicheskaya sistema elementov13 AlZhaj zattyn syrtky bejnesizhumsak zhenil zhәne iilgish metall kүmis ak tүsti Atom kasietiAtauy simvol nomiriAlyuminij 13Top tipiBaska metaldarTop period blok13 3 pAtomdyk massa 26 9815386 8 m a b g mol Elektrondyk konfiguraciya Ne 3s2 3p1Қabykshalar bojynsha elektrondar2 8 3Atom radiusy143Himiyalyk kasietteri121 418451 3e 1 61 Poling shkalasy Totygu dәrezheleri0 31 shi 577 5 5 984 kDzh mol eV 2 shi 1816 7 kDzh mol eV 3 shi 2744 8 kDzh mol eV Zhaj zattyn termodinamikalyk kasietteriTermodinamikalyk fazaҚatty deneTygyzdyk 2 6989 g sm Balku temperaturasy660 C 933 5 KҚajnau temperaturasy2518 82 C 2792 K10 75 kDzh molBulanu zhyluy284 1 kDzh mol24 35 Dzh K mol Molyarlyk kolem10 0 sm molkysymy P Pa 1 10 100 1000 10 000 100 000T K 1482 1632 1817 2054 2364 2790Zhaj zattyn kristalldyk torytekshe betke bagyttalgan4 050 A394 KBaska da kasietteri 300 K 237 Vt m K Dybys zhyldamdygy520070 GPaPuasson koefficienti0 35Moos kattylygy2 75160 5507429 90 5 Tabigatta zhүzdegen mineraldary kezdeskendikten onyn kopshiligi alyumosilikattar bolyp keledi Alyuminij latynsha Aluminium alyuminij alu үshin pajdalanylatyn negizgi shikizat boksit Alyuminijdi bos kүjinde algash ret 1825 zhyly daniyalyk fizik Hans Kristian Ersted algan Alyuminij kүmis tүsti ak metall zhyludy zhәne elektr togyn zhaksy otkizedi sozuga soguga ikemdi menshikti salmagy 2 7 g sm3 balku temperaturasy 660 kajnau temperaturasy 2500 korroziyaga berik kalypty temperaturada turakty sebebi betindegi alyuminij oksidinen turatyn zhuka kabyrshak ony totygudan korgajdy Sondaj ak ol amfoterli element sondyktan kyshkyldarmen de siltilermen de әrekettesedi Alyuminij praktikalyk manyzy zor metall Ol negizinen zhenil kujmalar ondiru үshin pajdalanylady Alyuminij kujmalary avia avto keme yadrolyk reaktor himiyalyk apparattar zhasauda kurylysta t b salalarda taza metall tүrinde elektrtehnikasynda tok otkizgish symdar turmyska kazhetti bujymdar dajyndau үshin koldanylady Tehnikalyk kasietteri zhagynan ote bagaly kujmasy dyuralyuminij Onyn kuramynda 94 alyuminij 4 mys zhәne azdagan magnij marganec temir kremnij bolady Қoldanyluyas үj zhabdyktarynda terezeler esikter men montazh symdaryn zhasauda kurylys ondirisinde aerogarysh pen baska da kolik industriyasynda elektr kuatyn otkizu үshin elektrotkizgish retinde alyuminij folgasy siyakty orauysh materialdar syra men baska da susyn dar ydystary boyaular salgan tүtik pen үj onimderin saktajtyn ydystar zhasauda alyuminij untagy boyaular men katan zymyran otyndarda koldanylady Alyuminij ondirisi himiyasyTau keninen boksitter alu Glinozem ondiru Boksitti bolshekteu su kosu kuramyndagy kremnijdi ygystyru үshin zhogary temperaturada kyzdyru Siltisizdendiru Avtoklavka salu siltimen ondeu ottek silti eritindige otedi kalgany kyzyl shlam tүrde tүziledi Dekompoziciya Natrij alyuminat eritindisin dekompozerde birneshe tәulik aralastyru alyuminij oksidinin glinozemi tunba rette pajda boluy Alyuminij elektrolizi 950 C dagy vannaga krioletpen salu 400kA tok otkizu alyuminij men ottek atom bajlanystary үziledi vanna tүbinde sujyk metall p b Algashky alyuminij Kesek tүrde tutynushyga zhetkizu Alyuminij kujmasy Formaga kuyu arkyly onim zhasau kremnij mys magnij kosu Avtobolshekter aviakozgaltkysh kolik diskilerin zhasau Prokat Alyuminij sozylymdylygy arkasynda 9m tirtortburysh kesek zhasau Қaktama zhukaltyr susyn bankalary avtobolshekter zhasau Ekstruziya Arnajy pishin alu үshin metaldi tesu Kozildirik ildirigi telefon korpusy ushak fyuzelyazhy garysh kemesin zhasau Қajta kuyu Alyuminij korroziyaga ushyramajdy kajta koldanu mүmkindigi bar Birinshi alyuminij ondiruge ketken energiyanyn 9 alady DerekkozderHimiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 9 synybyna arnalgan okulyk Өndelgen tolyktyrylgan 2 bas N Nurahmetov K Sarmanova K Zheksembina t b Almaty Mektep baspasy 2009 208 bet suretti ISBN 9965 36 702 7 Қazakstan balalar enciklopediyasy Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul himiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz