Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы (өзб. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси) — 1924–1991 жылдары Орта Азияда орналасқан КСРО одақтас республикасы. Солтүстігінде және солтүстік-батысында Қазақстанмен, шығысы мен солтүстік-шығысында Қырғызстанмен, Тәжікстанмен, оңтүстік-батысында Түрікменстанмен, оңтүстігінде Әмудария өзен арқылы Ауғанстанмен шектесетін. Солтүстік жағы Арал теңізімен шайылады.
| Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы өзб. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Тәуелсіз мемлекет (1924 - 1925) КСРО құрамындағы одақтық кеңестік социалистік республика (1925 - 1991) | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» өзб. «Бутун дунё пролетарлари, бирлашингиз!» | |||||||||
| Әнұраны өзб. Ўзбекистон Совет Социалист Республикасининг давлат мадҳияси | |||||||||
 Өзбек КСР КСРО картасында | |||||||||
| Астанасы | Бұхара (1925) Самарқан (1925—1930) Ташкент (1930–1991) | ||||||||
| Ірі қалалары | Ташкент, Самарқан, Бұхара, Наманған, Ферғана, Әндіжан, Термез, Қаршы, Қоқан, Үргеніш, Нүкіс, Жызақ, Науаи | ||||||||
| Тіл(дер)і | өзбек және орыс | ||||||||
| Ақша бірлігі | КСРО рублі (өзб. Сўм) | ||||||||
| Басқарушы партия | |||||||||
| Аумағы | 447,4 | ||||||||
| Халқы | 19,905,000 | ||||||||
| Басқару формасы | Кеңестік республика | ||||||||
| Өзбек КСР Орталық атқару комитетінің 1-төрағасы | |||||||||
| - 1925—1938 (тұңғыш) | |||||||||
| Өзбек КСР президенті | |||||||||
| - 1990—1991 (соңғы) | Ислам Әбдіғаниұлы Кәрімов | ||||||||
Өзбек КСР-ы 1924 жылдың 27 қазанда құрылды. Жерінің аумағы — 447,4 мың км². Халық саны 13,7 млн (1975) тең. Әкімшілігі жағынан құрамына Қарақалпақ АКСР-ы және 11 облыс кіреді. 1930 жылдан 1991 жылға дейін астанасы – Ташкент қаласы.
Мемлекеттік құрылысы
Өзбек КСР-і жұмысшылары мен шаруалардың социалистік мемлекеті, КСРО құрамына кіретін советтік социалистік республика. Өзбекстан КСР Конституциясы Советтердің Бүкіл ӨзбекстандықТөтенше 6-съезінде, 1937 ж. 14 ақпанда қабылданған. Ең жоғары мемлекет өкімет органы – Өзбек КСР-інің бір палаталы Жоғары Советі, ол 4 жылға сайланды. Жоғары Советтің сессиялары арасында мемлекет өкіметтің жоғары органы – Өзбек КСР Жоғары Советтің Президиумы.
Жоғары Совет республиканың үкіметін – Министр Советін құрады. Облыс, аудан, қала, поселке, ауыл және қышлақтарды өкімет органы – еңбекшілер депутаттарының тиісті жергілікті Советтері басқарады.
Өзбек КСР-інің жоғарғы сот органы – республиканың Жоғары сотын Өзбек КСР Жоғары Советі 5 жылға сайлайды. Жоғары сот азаматтық және қылмысты істер жөнінде 2 коллегиядан және Пленумнен құрылады. Жоғары сот Президиумы бар. Өзбек КСР-і мен Қарақалпақ АКСР-інің прокурорын КСР бас прокуроры 5 жылға тағайындады. Табиғаты. Өзбекстан өңірі жер бедері жөнінен – солтүстік-батыс жазық және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді.
Жазық жағынан Қызылқұм шөлі, Үстірт, Тұран йпаты, Амудария атырауы алып жатыр. Таулы өлке Шатқал, Құрама, Ферғана, Алай, Зеравшан, Түркістан т.б. жоталардан құралады; бұлардың аралықтарында Ферғана, Зеравшан, Шыршық-Ангрен, Қашқадария, Сурхандария т.б. аңғарлар орналасқан.
Халқы
Совет өкіметі жылдары Өзбекстан халқы 3 есе өсті. Халықтың жылдық табиғи өсуі республикада Одақтағы орташа өсу мөлшеріне қарағанда 3 есе жоғары. Өзбекстан көп ұлтты республика. 1970 жылғы санақ мәліметтері бойынша Өзбекстан халқының 64,7%-ы өзбектер, 2%-ы қарақалпақтар, 12,5%-ы орыстар, 4,9%-ы татарлар, 4%-ы қазақтар, 3,8%-ы тәжіктер; қалған бөлігі корейлер, украиндар, қырғыздар, еврейлер, түрікмендер үлесіне тиеді.
Тарихы
Өзбекстан жерін төменгі палеолит дәуірінде (Ферғана мен Бұхар облыстарындатабылған тас құралдарға қарағанда) мекендеген тұрғындар аңшылдық және теміршілікпен айналысты. Қазіргі Өзбекстан жері 15-12 мың жыл бұрын мезолитке (тас дәуіріне) өткен. Аңшылыққа байланысты садақ, жебе пайда болды. Жаңа тас дәуірінде (неолит, б.з.б. 5 мыңыншы жыл) суда жүзу, тоқу, аңшылық пен балық аулауды игерді. Жер өңдеу мен мал өсіру пайда болды. Археологтардың қазбаларында көрінгеніндей, б.з.б. 3 мыңыншы жылдардың аяғында өлкені мекендеген тұрғындар мыстап құрал жасауды білген.
Қола дәуірінде (б.з.б. 2-1 мыңыншы жырлардың басында) жер өңдейтін кетпен пайда болған. Кейінгі қола дәуірінде Ферғана өңірінде жер шаруашылығымен шұғылданды. Қола ғасырының соңында Орта Азия территориясындағы рулар арасында ертедегі таптық қатынастар туды. Біздің заманымыздың басында Өзбекстан жерінде құл иеленуші мемлекеттер (Парфия, Бактрия, Хорезм-Кангха, Кушан және т.б.), ірі-қалалар – сауда орталықтары (оның ішінде Самарқан) пайда болды. 4-6 ғасырдарда Орта Азияда тәуелсіз 30 шақты князьдықтар өмір сүрді. 7-8 ғасырдарда арабтар олардың жерлерін жаулап алды. 5 ғасырдың ортасында құлап, 6 ғасырдың қарсаңында түрік-көшпелілердің қысымымен ыдырап кеткен Эфталит мемлекетінің кезінде феодал қатынастардың алғы шарттары пайда болды. Түрік қағандығын құрған түрік көшпелілері отырықшы жер шаруашылығымен, көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданды. 9 ғасырда Орта Азияда ірі феодал Самани мемлекеті құрылды. Мауараннахр мен Зеравшан өңірі оның неғұрлым дамыған облыстары болды.
Шаруалардың феодалдарға қарсы көтерілістері Самани мемлекетінің іргесін шайқалтты. 12 ғасырдың 2-жартысында Хорезм мемлекеті күшейіп, Бұхар мен Самарқанды бағындырды. 13 ғасырда Орта Азияны моңғол-татарлар жаулап алды: 14 ғасырдың 2-жартысында Темір мемлекетінің орталығына айналды. Темір тұсында Орта Азиядағы феодал қатынас барынша дамыды. Темір өлген соң оның мемлекеті бөлшектеніп кетті. 15 ғасырдың 1-жартысында Темірдің немересі Ұлықбектің тұсында Самарқанның мәдениеті гүлдене түсті. 16 ғасыр басында Бұхар, Хиуа хандықтары, 18 ғасырдың басында Қоқан хандығы құрылды.
Бұл хандықтар өзара бір-бірімен үнемі жауласты. Өзара соғыс, жергілікті феодалдардың зорлық-зомбылықтары, көшпелілердің шабуылдары өндіргіш күштердің өсуіне кедергі жасады, экономика құлдарады.ref name="source3">Ленин В.И., О Средней Азии и Казахстане, Таш., 1960</ref>
Дереккөздер
- “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, VIII том
- Геология КСРО, т.23, Узбекская КСР, кн. 1-2, М., 1972
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Өzbek Kenestik Socialistik Respublikasy ozb Ўzbekiston Sovet Socialistik Respublikasi 1924 1991 zhyldary Orta Aziyada ornalaskan KSRO odaktas respublikasy Soltүstiginde zhәne soltүstik batysynda Қazakstanmen shygysy men soltүstik shygysynda Қyrgyzstanmen Tәzhikstanmen ontүstik batysynda Tүrikmenstanmen ontүstiginde Әmudariya ozen arkyly Auganstanmen shektesetin Soltүstik zhagy Aral tenizimen shajylady Өzbek Kenestik Socialistik Respublikasy ozb Ўzbekiston Sovet Socialistik Respublikasi Tәuelsiz memleket 1924 1925 KSRO kuramyndagy odaktyk kenestik socialistik respublika 1925 1991 27 kazan 1924 zhyl 31 tamyz 1991 zhyl 1952 1991 1978 1991 Ұrany Barlyk elderdin proletarlary biriginder ozb Butun dunyo proletarlari birlashingiz Әnurany ozb Ўzbekiston Sovet Socialist Respublikasining davlat madҳiyasiӨzbek KSR KSRO kartasyndaAstanasy Buhara 1925 Samarkan 1925 1930 Tashkent 1930 1991 Iri kalalary Tashkent Samarkan Buhara Namangan Fergana Әndizhan Termez Қarshy Қokan Үrgenish Nүkis Zhyzak NauaiTil der i ozbek zhәne orysAksha birligi KSRO rubli ozb Sym Baskarushy partiyaAumagy 447 4Halky 19 905 000Baskaru formasy Kenestik respublikaӨzbek KSR Ortalyk atkaru komitetinin 1 toragasy 1925 1938 tungysh Өzbek KSR prezidenti 1990 1991 songy Islam Әbdiganiuly Kәrimov Өzbek KSR y 1924 zhyldyn 27 kazanda kuryldy Zherinin aumagy 447 4 myn km Halyk sany 13 7 mln 1975 ten Әkimshiligi zhagynan kuramyna Қarakalpak AKSR y zhәne 11 oblys kiredi 1930 zhyldan 1991 zhylga dejin astanasy Tashkent kalasy Memlekettik kurylysyӨzbek KSR i zhumysshylary men sharualardyn socialistik memleketi KSRO kuramyna kiretin sovettik socialistik respublika Өzbekstan KSR Konstituciyasy Sovetterdin Bүkil ӨzbekstandykTotenshe 6 sezinde 1937 zh 14 akpanda kabyldangan En zhogary memleket okimet organy Өzbek KSR inin bir palataly Zhogary Soveti ol 4 zhylga sajlandy Zhogary Sovettin sessiyalary arasynda memleket okimettin zhogary organy Өzbek KSR Zhogary Sovettin Prezidiumy Zhogary Sovet respublikanyn үkimetin Ministr Sovetin kurady Oblys audan kala poselke auyl zhәne kyshlaktardy okimet organy enbekshiler deputattarynyn tiisti zhergilikti Sovetteri baskarady Өzbek KSR inin zhogargy sot organy respublikanyn Zhogary sotyn Өzbek KSR Zhogary Soveti 5 zhylga sajlajdy Zhogary sot azamattyk zhәne kylmysty ister zhoninde 2 kollegiyadan zhәne Plenumnen kurylady Zhogary sot Prezidiumy bar Өzbek KSR i men Қarakalpak AKSR inin prokuroryn KSR bas prokurory 5 zhylga tagajyndady Tabigaty Өzbekstan oniri zher bederi zhoninen soltүstik batys zhazyk zhәne ontүstik shygys tauly bolikterge bolinedi Zhazyk zhagynan Қyzylkum sholi Үstirt Turan jpaty Amudariya atyrauy alyp zhatyr Tauly olke Shatkal Қurama Fergana Alaj Zeravshan Tүrkistan t b zhotalardan kuralady bulardyn aralyktarynda Fergana Zeravshan Shyrshyk Angren Қashkadariya Surhandariya t b angarlar ornalaskan HalkySovet okimeti zhyldary Өzbekstan halky 3 ese osti Halyktyn zhyldyk tabigi osui respublikada Odaktagy ortasha osu molsherine karaganda 3 ese zhogary Өzbekstan kop ultty respublika 1970 zhylgy sanak mәlimetteri bojynsha Өzbekstan halkynyn 64 7 y ozbekter 2 y karakalpaktar 12 5 y orystar 4 9 y tatarlar 4 y kazaktar 3 8 y tәzhikter kalgan boligi korejler ukraindar kyrgyzdar evrejler tүrikmender үlesine tiedi TarihyӨzbekstan zherin tomengi paleolit dәuirinde Fergana men Buhar oblystaryndatabylgan tas kuraldarga karaganda mekendegen turgyndar anshyldyk zhәne temirshilikpen ajnalysty Қazirgi Өzbekstan zheri 15 12 myn zhyl buryn mezolitke tas dәuirine otken Anshylykka bajlanysty sadak zhebe pajda boldy Zhana tas dәuirinde neolit b z b 5 mynynshy zhyl suda zhүzu toku anshylyk pen balyk aulaudy igerdi Zher ondeu men mal osiru pajda boldy Arheologtardyn kazbalarynda koringenindej b z b 3 mynynshy zhyldardyn ayagynda olkeni mekendegen turgyndar mystap kural zhasaudy bilgen Қola dәuirinde b z b 2 1 mynynshy zhyrlardyn basynda zher ondejtin ketpen pajda bolgan Kejingi kola dәuirinde Fergana onirinde zher sharuashylygymen shugyldandy Қola gasyrynyn sonynda Orta Aziya territoriyasyndagy rular arasynda ertedegi taptyk katynastar tudy Bizdin zamanymyzdyn basynda Өzbekstan zherinde kul ielenushi memleketter Parfiya Baktriya Horezm Kangha Kushan zhәne t b iri kalalar sauda ortalyktary onyn ishinde Samarkan pajda boldy 4 6 gasyrdarda Orta Aziyada tәuelsiz 30 shakty knyazdyktar omir sүrdi 7 8 gasyrdarda arabtar olardyn zherlerin zhaulap aldy 5 gasyrdyn ortasynda kulap 6 gasyrdyn karsanynda tүrik koshpelilerdin kysymymen ydyrap ketken Eftalit memleketinin kezinde feodal katynastardyn algy sharttary pajda boldy Tүrik kagandygyn kurgan tүrik koshpelileri otyrykshy zher sharuashylygymen koshpeli mal sharuashylygymen shugyldandy 9 gasyrda Orta Aziyada iri feodal Samani memleketi kuryldy Mauarannahr men Zeravshan oniri onyn negurlym damygan oblystary boldy Sharualardyn feodaldarga karsy koterilisteri Samani memleketinin irgesin shajkaltty 12 gasyrdyn 2 zhartysynda Horezm memleketi kүshejip Buhar men Samarkandy bagyndyrdy 13 gasyrda Orta Aziyany mongol tatarlar zhaulap aldy 14 gasyrdyn 2 zhartysynda Temir memleketinin ortalygyna ajnaldy Temir tusynda Orta Aziyadagy feodal katynas barynsha damydy Temir olgen son onyn memleketi bolshektenip ketti 15 gasyrdyn 1 zhartysynda Temirdin nemeresi Ұlykbektin tusynda Samarkannyn mәdenieti gүldene tүsti 16 gasyr basynda Buhar Hiua handyktary 18 gasyrdyn basynda Қokan handygy kuryldy Bul handyktar ozara bir birimen үnemi zhaulasty Өzara sogys zhergilikti feodaldardyn zorlyk zombylyktary koshpelilerdin shabuyldary ondirgish kүshterdin osuine kedergi zhasady ekonomika kuldarady ref name source3 gt Lenin V I O Srednej Azii i Kazahstane Tash 1960 lt ref gt Derekkozder Қazak Sovet Enciklopediyasy VIII tom Geologiya KSRO t 23 Uzbekskaya KSR kn 1 2 M 1972