1977 жылғы КСРО Конституциясы орыс Конституция СССР 1977 года 1977 жылы 7 қазанда тоғызыншы шақырылымының КСРО Жоғарғы К

1977 жылғы КСРО Конституциясы (орыс. Конституция СССР 1977 года) — 1977 жылы 7 қазанда тоғызыншы шақырылымының КСРО Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясында КСРО Жоғарғы Кеңесі қабылдаған.

Жалпы мәлімет
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Конституциясы

Мемлекет	КСРО
Саласы	Конституциялық құқық
Қабылдауы және күшке енуі
Бекітілді	1977 жылы 7 қазан КСРО Жоғарғы Кеңесі
Жарияланды	КСРО Жоғарғы Кеңесiнiң хабаршысы, 1977, №41, б. 617
Күшін жойды	1991 жылы 26 желтоқсан
Сайтта оқу
өңдеу

Бірінші басылым мемлекеттік құрылымды айтарлықтай өзгертпеді — КОКП, БЛКЖО, , БАҰ, , , шығармашылық одақтар, заңды қоғамдық ұйымдармен бірге еңбек ұжымдарын мойындап, оларға кандидаттар ұсынудың ресми құқығы берілді (бұл ретте еңбек ұжымдарының қызметі 1983 жылы қабылданған «Еңбек ұжымдары және олардың кәсіпорындарды, мекемелерді, ұйымдарды басқарудағы рөлін арттыру туралы» Заңда толық сипатталған). Елеулі емес өзгерістерге еңбекшілер депутаттары кеңестерінің атауын халық депутаттары кеңестері деп өзгерту және Жоғарғы Кеңестің өкілеттік мерзімін 5 жылға, халық депутаттары кеңестерінің 2,5 жылға дейін ұлғайту жатады. Бұл конституция бірпартиялық саяси жүйені бекітті (6-бап). Ол тарихқа «дамыған социализмнің конституциясы» деген атпен енді.

Конституцияның 1988 жылғы редакциясында КСРО-да болған мемлекеттік органдар жүйесіне өзгерістер енгізілді: онда халық депутаттарының съезі КСРО Жоғарғы Кеңесінің орнына жоғары билік органы болып жарияланды, оған ұсынылған кандидаттар саны шектелмеуі керек еді; халық депутаттары съездерінің арасында «КСРО Жоғарғы Кеңесі» деп аталатын және екі палатадан – мен тұратын тұрақты жұмыс істейтін заң шығарушы және бақылау органы болды, Жоғарғы Кеңес төралқасы Жоғарғы Кеңестің ұйымдастыру органы болды, ал бұрынғы Жоғарғы Кеңес төралқасы өкілеттіктерінің басым бөлігі дәл осындай түзетулермен енгізілген Жоғарғы Кеңестің төрағасы лауазымына берілді. Дәл осындай түзетулер құрды.

Әлеуметтік және экономикалық құрылымдағы өзгерістерді нақты бекіткен ең маңызды түзетулер Конституцияға 1990 жылғы редакцияда енгізілді. КОКП-ның жетекші және бағыттаушы рөлі жайлы ескерту алынып тасталды, жеке меншік заңдастырылды, КСРО Президенті қызметі енгізілді.

Тарихы

Жаңа конституцияның қабылдануына арналған пошта блогы. КСРО поштасы, 1977 ж.

Жаңа конституцияны әзірлеу сонау 1962 жылы, сол жылдың 25 сәуірінде КСРО Жоғарғы Кеңесі КСРО-ның жаңа Конституциясының жобасын жасау туралы шешім қабылдап, құрамында 97 адамнан тұратын Конституциялық комиссия құрған кезде басталды. Конституциялық комиссияның төрағасы болып Н.С.Хрущев тағайындалды.

1962 жылы 15 маусымда Конституциялық комиссияның отырысында жаңа Конституцияның жобасын дайындаудың негізгі міндеттері талқыланып, 9 кіші комиссия құрылды.

1964 жылы тамызда Конституциялық комиссия КСРО Конституциясының жобасын және оған түсіндірме хатты әзірлеуді аяқтады. Бұл жоба 276 баптан тұрды. Алайда кейінірек күрделі қайта қараудан өтіп, бастапқы түрінде бекітілмеді.

1964 жылы 11 желтоқсанда Л.И.Брежнев Конституциялық комиссияның төрағасы болды.

1966 жылы 19 желтоқсанда Жоғарғы Кеңестің қаулысына сәйкес, Конституциялық комиссияның құрамына шығып кеткендердің орнына 33 жаңа депутат кірді.

Конституция жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобын: 1962 жылдан бастап — , 1968 жылдан бастап — , 1973 жылдан бастап — Б.Н.Пономарев басқарды.

1977 жылы 4-6 қазанда Жоғарғы Кеңес палаталарының мәжілістерінде Конституция жайлы отырыс болды. 7 қазанда КСРО Жоғарғы Кеңесі палаталарының қорытынды бірлескен отырысы өтті, онда алдымен бөлімдер бойынша, содан кейін тұтастай Конституция қабылданды. Сол күні КСРО Жоғарғы Кеңесі палаталарда бөлек дауыс беру арқылы КСРО Конституциясын (Негізгі Заңын) қабылдау және жариялау туралы КСРО Жоғарғы Кеңесінің Декларациясын, КСРО Конституциясы (Негізгі Заңы) қабылданған күнді мемлекеттік мереке деп жариялау және КСРО Конституциясын (Негізгі Заңы) қолданысқа енгізу тәртібі туралы КСРО Заңын қабылдады.

8 қазанда елдің барлық газеттерінде КСРО-ның жаңа Конституциясы жайлы жарияланды.

Конституцияның құрылымы

1977 жылы қабылданған конституция 9 бөлім, 21 тарау, 174 баптан тұрды.

Конституцияның қабылданған кездегі құрылымы (1977 жыл 7 қазан):

Кіріспе
1-бөлім. КСРО-ның қоғамдық құрылымы мен саясатының негіздері:
1-тарау. Саяси жүйе
2-тарау. Экономикалық жүйе
3-тарау. Әлеуметтік даму және мәдениет
4-тарау. Сыртқы саясат
5-тарау. Социалистік Отанды қорғау
2-бөлім. Мемлекет және тұлға
6-тарау. КСРО азаматтығы. Азаматтардың теңдігі
7-тарау. КСРО азаматтарының негізгі құқықтары, еркіндіктері мен міндеттері
3-бөлім. КСРО-ның ұлттық-мемлекеттік құрылымы:
8-тарау. КСРО — Одақтық мемлекет
9-тарау. Одақтық Кеңестік Социалистік Республикасы
10-тарау. Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы
11-тарау. Автономиялық облыс және автономиялық округ
4-бөлім. Халық депутаттары Кеңестері және оларды сайлау тәртібі:
12-тарау. Халық депутаттары Кеңестері қызметінің жүйесі мен қағидаттары
13-тарау. Сайлау жүйесі
14-тарау. Халық депутаты
5-бөлім. КСРО мемлекеттік билігі пен басқарудың жоғарғы органдары:
15-тарау. КСРО Жоғарғы Кеңесі
16-тарау. КСРО Министрлер Кеңесі
6-бөлім. Одақтас республикалардағы мемлекеттік билік пен басқару органдарын құрудың негіздері:
17-тарау. Одақтас республиканың мемлекеттiк билiгi мен басқарудың жоғары органдары
18-тарау. Автономиялық республиканың мемлекеттік билігі мен басқарудың жоғары органдары
19-тарау. Мемлекеттік билік пен басқарудың жергілікті органдары
7-бөлім. Әділ сот, төрелік және прокурорлық қадағалау:
20-тарау. Сот және төрелік
21-тарау. Прокуратура
8-бөлім. КСРО елтаңбасы, туы, әнұраны және астанасы
9-бөлім. КСРО Конституциясының күші және оны өзгерту тәртібі

Кіріспе

Конституцияның кіріспесінде социалистік Қазан төңкерісінен кейінгі 60 жыл ішінде кеңес қоғамы басып өткен тарихи жолы жалпы бағаланады. Кеңес қоғамына «дамыған социалистік қоғам, коммунизм жолындағы табиғи кезең» ретінде сипаттама берілді. Кіріспеде сондай-ақ Конституцияда бұрынғы Конституциялардың қағидалары сақталғаны, Кеңес үкіметінің терең әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар жүргізілгені және адамның адамды қанауын, таптық қарама-қайшылық пен ұлт араздығын мәңгілікке тоқтатқаны айтылады.

1990 жылы 14 наурызда кіріспеден қоғамдық даму үдерісінде «Коммунистік партияның, бүкіл халықтың авангардының жетекші рөлінің» артқаны туралы ескертпе алынып тасталды, бұл көппартиялық жүйені заңдастырумен және елдің социалистік даму жолынан іс жүзінде бас тартуына байланысты болды.

Саяси жүйе

Конституцияның бірінші бөлімі социалистік жүйенің жалпы қағидаларын және дамыған социалистік қоғамның негізгі белгілерін бекітті.

1-бапта КСРО «елдің барлық ұлттары мен халықтардың жұмысшыларының, шаруаларының, зиялылардың, еңбекшілерінің еркі мен мүдделерін білдіретін бүкіл халықтың социалистік мемлекеті» делінген.

6-бапта КСРО саяси жүйесінің өзегі болған КОКП-ның жетекші және бағыттаушы рөлі заңмен бекітілді. Бұрынғы Конституциялардан айтарлықтай айырмашылығы бұл кәсіподақтардың, комсомолдың және басқа да бұқаралық қоғамдық ұйымдардың саяси жүйесінде маңызды рөл заңнамалық тұрғыда бекітілгені болды: 1936 жылғы Конституцияда БК(б)П «еңбекшілердің барлық қоғамдық және мемлекеттік ұйымдарының басқарушы өзегі болды» (126-бап), ал 1924 жылғы Конституцияда бұл жайлы мүлде айтылмады.

Конституцияда басқа партиялардың болу мүмкіндігі туралы ештеңе айтылмады; Конституция азаматтардың «қоғамдық ұйымдарға бірігу» құқығын ғана мойындады (51-бап).

1990 жылы 1977 жылғы Конституцияға елеулі түзетулер қабылданды, атап айтқанда, көппартиялы жүйе енгізілді. Бұл ретте 6-баптың жаңа редакциясында КОКП-ға сілтеме сақталды, бұл қалыптасқан саяси жүйені үстем партия бар жүйе ретінде сипаттауға мүмкіндік береді.

Экономикалық жүйе

2-тарау, 10-бапта КСРО-ның экономикалық жүйесінің негізі екі нысанда: мемлекеттік (жалпыхалықтық) және ұжымшарлы-кооперациялық меншікте болатын өндіріс құралдарына социалистік меншік болып табылады деп көрсетілген.

1990 жылы 14 наурызда 10-бап жаңа редакцияда жазылды, оған сәйкес кеңестік азаматтардың меншігі мен мемлекеттік меншік КСРО-ның экономикалық жүйесінің негізі болып жарияланды.

16-бапта мемлекеттік экономиканы жоспарлау қағидасы бекітілді, сонымен бірге ол орталықтандырылған басқаруды кәсіпорындардың шаруашылық дербестігімен және бастамасымен, шаруашылық есептің, пайданың, шығынның және басқа да экономикалық тұтқалар мен ынталандырулардың қолданылуымен үйлестіруді көздеді.

Билік органдары

Жаңа Конституцияға жаңа 4-бөлім – «Халық депутаттары Кеңестері және оларды сайлау тәртібі» енгізілді, онда Кеңестердің бүкіл жүйесі бекітілді, Жоғарғы Кеңестердің өкілеттік мерзімі 4 жылдан 5 жылға дейін, жергілікті Кеңестер — 2 жылдан 2,5 жылға дейін ұзартылды. Кейіннен (1988 жылы) барлық Кеңестер үшін бірыңғай мерзім — 5 жыл белгіленді.

Бұрынғы Конституцияда болған жалпыға бірдей, тең, жасырын дауыс беру арқылы төте сайлау құқығы қағидасы да бекітілді. Сонымен бірге, 96-бапқа сәйкес, Кеңестер үшін енжар сайлау құқығының жасы 18 жасқа, КСРО Жоғарғы Кеңесі үшін — 21 жасқа (бұрын — 23 жас) қысқартылды.

5-бөлімде жоғары мемлекеттік билік органдары – КСРО Жоғарғы Кеңесі мен туралы ережелер белгіленген. 6-бөлімде одақтық және автономиялық республикалардың билігі көрсетілді, олардың жоғарғы мемлекеттік органдары жергілікті Жоғарғы Кеңестер мен Министрлер Кеңестері болды.

Мемлекеттік құрылым

3-бөлім Одақтың ұлттық және мемлекеттік құрылымын анықтады, сондай-ақ, КСРО-ның барлық бұрынғы Конституциялары сияқты одақтық республикалардың КСРО-дан еркін шығу құқығын қамтамасыз етті. Бұл жағдай 1991 жылы КСРО-ның ыдырауында маңызды рөл атқарды.

Білім беру жайлы Конституция

45-бапта білім берудің барлық түрлерінің тегін екендігі, «сырттай және кешкі оқытуды дамыту», «оқушылар мен студенттерге мемлекеттік стипендиялар мен жеңілдіктер беру», «мектеп оқулықтарын тегін беру» және «өзін-өзі тәрбиелеу үшін жағдайлар жасау» айтылған (бұның бәрі 1936 жылғы конституцияда болмады).

Тағы басқа жаңа енгізілімдер

1977 жылғы КСРО Конституциясының 67-бабы қоршаған ортаны қорғау жайында 1984 жылғы КСРО пошта блогында жазылған

1936 жылғы Конституциямен салыстырғанда, атап айтқанда, мынадай баптар пайда болды:

42-бап. КСРО азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар.
44-бап. КСРО азаматтарының тұрғын үйге құқығы бар.
46-бап. КСРО азаматтарының мәдениет жетістіктерін пайдалануға құқығы бар.
47-бап. КСРО азаматтарына ...ғылыми, техникалық және көркем шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Авторлардың, өнертапқыштардың және рационализаторлардың құқықтарын мемлекет қорғайды.
66-бап. КСРО азаматтары балалардың тәрбиесі жайлы ойлануы мiндеттi... Балалар ата-анасына қамқорлық жасауға және оларға көмек көрсетуге мiндеттi.
67-бап. КСРО азаматтары табиғатты аялауға, оның байлығын қорғауға мiндеттi.
68-бап. Тарихи ескерткiштер мен өзге де мәдени құндылықтарды сақтау туралы қамқорлық КСРО азаматтарының борышы мен мiндетi болып табылады.
69-бап. КСРО азаматының интернационалдық борышы басқа елдердің халықтарымен достық және ынтымақтастықты дамытуға, жалпыға ортақ бейбітшілікті сақтау мен нығайтуға жәрдемдесу болып табылады.

Конституцияның эволюциясы

Конституцияның қолданысы кезінде оған 6 рет өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.

1981 жылы 24 маусымда 132-бапқа түзетулер енгізілді, оған сәйкес КСРО Министрлер Кеңесінің Төралқасының құрамына КСРО Министрлер Кеңесінің шешімімен КСРО Үкіметінің басқа да мүшелері кіруі мүмкін еді.

1988 жылы 1 желтоқсанда сайлау жүйесіне және халық депутаттарының съезін құруға қатысты үш тарауға түзетулер енгізілді.

1989 жылы 20 желтоқсанда Халық депутаттарының съезіне қатысты 108, 110, 111, 121, 122 және 130-баптарға түзетулер енгізілді.

Сол жылдың 23 желтоқсанында 125-бапқа конституциялық бақылауға қатысты түзетулер енгізілді.

1990 жылы 14 наурызда Конституцияға ең ауқымды түзетулер енгізілді, оған сәйкес бірпартиялық жүйе мен КОКП-ның жетекші рөлі жойылды, КСРО Президентінің қызметі бекітіліп, жеке меншік институты («кеңес азаматтарының меншігі») енгізілді.

1990 жылы 26 желтоқсанда Конституцияға мемлекеттік басқару жүйесіне қатысты соңғы түзетулер енгізіліп, үш күннен соң оларды қолданысқа енгізу туралы заң қабылданды.

1991 жылы 5 қыркүйекте, сол жылғы 19-21 тамыздағы оқиғалардан кейін конституциялық заңның күші, маңызы және сипатына қатысты «Өтпелі кезеңдегі КСРО-ның мемлекеттік билік және басқару органдары туралы» Заң қабылдады, бірақ Конституцияның өзіне өзгерістер енгізілмеді. Осы заңға сәйкес КСРО Жоғарғы Кеңесінің құрылымы мен құру тәртібі өзгертілді, КСРО вице-президенті қызметі жойылды, мен басқа да билік және басқару органдары құрылды. КСРО Конституциясы осы заңға қайшы келмейтін шамада ғана қолданыста болды.

Ықпалының тоқтауы

1991 жылы 8 желтоқсанда Бресттің жанындағы Вискулиде (Беларусь) РКФСР және Украина президенттері Борис Ельцин мен Леонид Кравчук, сондай-ақ Беларусь Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Станислав Шушкевич «Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы келісімге» (БАҚ-та Беловеж келісімі деген атпен белгілі) қол қойды. Кіріспеден және 14 баптан тұратын құжатта КСРО халықаралық құқық пен геосаяси шынайылылықтың субъектісі ретінде өмір сүруін тоқтатты деп көрсетілген. Алайда, халықтардың тарихи қауымдастығын, олардың арасындағы байланыстарын, екіжақты шарттарды, демократиялық құқықтық мемлекет құруға ұмтылысына, олардың өзара қарым-қатынастарын мемлекеттік егемендікті өзара тану мен құрметтеу негізінде дамыту ниетін ескере отырып, Тараптар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы келісімге келді.

10 желтоқсанда Украина мен Беларусь Жоғарғы Кеңестері ТМД құру туралы келісімді бекітті.

12 желтоқсанда шартты РКФСР Жоғарғы Кеңесі бекітті. Бұл ратификацияның заңдылығы Ресей парламентінің кейбір мүшелерінің арасында күмән тудырды, өйткені 1978 жылғы РКФСР Конституциясына (Негізгі заңына) сәйкес бұл құжатты қарау РКФСР халық депутаттары Съезінің айрықша құзыретінде болды, өйткені ол КСРО құрамындағы республиканың мемлекеттік құрылымына әсер етіп, осылайша Ресей конституциясына өзгерістер енгізді.

1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда өткен республикалар басшыларының кеңесінде ТМД-ға тағы сегіз республика: Әзербайжан, Армения, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан қосылды, Алматы декларациясы және ТМД құру туралы Беловеж келісіміне хаттамаға қол қойылды.

23 желтоқсанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Алматы хаттамасымен бірге Беловеж келісімін бекітті. Қазақстанның КСРО-ның одақтық республикасы екендігі туралы анықтамалар Қазақ КСР-нің 1978 жылғы Конституциясында (7-тарау. Қазақ КСР – КСРО құрамындағы одақтық республика, 68-75-бап) 1993 жылдың 28 қаңтарына дейін Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданып, күшіне енгенше сақталды.

25 желтоқсанда Михаил Горбачев КСРО президенті ретіндегі қызметін тоқтатқанын хабарлады. Сол күні ТМД-ны құру туралы келісімді Тәжікстан Жоғарғы Кеңесі бекітті.

1991 жылғы 26 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Республикалар Кеңесі (1991 жылғы 5 қыркүйектегі № 2392-1 КСРО Заңымен құрылған, бірақ КСРО Конституциясында көзделмеген) ТМД-ның құрылуына байланысты КСРО-ның өмір сүруін тоқтатқаны туралы декларация қабылдады.

1992 жылы сәуірде Ресей Федерациясы халық депутаттарының Съезі Беловеж келісімін бекітуден үш рет бас тартып, РКФСР Конституциясының мәтінінен КСРО конституциясы мен заңдары туралы ескертуді алып тастады, бұл кейіннен Халық депутаттарының съезі мен президент Ельцин арасындағы текетіреске, содан соң 1993 жылы қазанда съездің күшпен таратылуына алып келген себептердің бірі болды. КСРО Конституциясы мен КСРО заңдары 1978 жылғы Ресей Федерациясы — Ресей (РКФСР) Конституциясының 4 және 102-баптарында 1993 жылғы 12 желтоқсанға дейін КСРО Конституциясы мен заңдары туралы ештеңе айтылмаған жалпыхалықтық дауыс беру арқылы Ресей Федерациясының Конституциясының жобасы қабылданғанға дейін айтыла берді.

1992 жылы 19 маусымда Украина президенті Леонид Кравчук 1978 жылғы Украина Конституциясынан КСРО-ға (соның ішінде КСРО Конституциясына) сілтемелерді толығымен алып тастайтын заңға қол қойды.

Қызықты жайттар

1977 жылы 7 қазанда жұма күні қабылданған Конституцияның қабылдануы КСРО еңбекшілерін үш жыл қатарынан – 1977, 1978 және 1979 жылдары бір демалыс күнінен айырды. 1976 жылға дейін КСРО Конституциясы күні 1936 жылғы КСРО Конституциясы қабылданған күні 5 желтоқсанда атап өтіліп, демалыс күні болып саналды. 1977 жылдан бастап, әрине, 5 желтоқсан мемлекеттік мереке болуды тоқтатып, дүйсенбі болғандықтан, жұмыс күніне айналды. Оның орнына 7 қазан КСРО Конституциясы күні болып жарияланды, сондықтан жұмыс істемейтін күн болды. Бірақ 1977 жылы 7 қазан әлі демалыс күні болмай жатып, 1978 және 1979 жылдары бұл мереке сенбі мен жексенбіге сәйкес келді. Сонымен бірге, КСРО еңбек заңнамасында демалыс күндері келесі жұмыс күніне мереке күніне сәйкес келсе, демалыс күндерін ауыстыруды қарастырмаған еді. Осылайша тағы екі демалыс күні алынып тасталды.
Конституцияның 125-бабына енгізілген түзетудің авторы сол кездегі Ставрополь өлкелік комитетінің бірінші хатшысы болған Михаил Горбачев болды. Оның ұсынысы мемлекеттік және қоғамдық органдардың Жоғарғы Кеңес комиссияларының ұсыныстарын міндетті түрде қарауды көздеді. Бұл ұсынысты Брежнев қабылдау рәсімі кезінде оқыды.
Тоғызыншы шақырылымда КСРО Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясында Конституция қабылданған кезде шетелдік қонақтардың арасында Карл Маркстің шөбересі Робер-Жан Лонге де болды.
Кеңес Одағы болмаған 1992-1993 жылдары Ресейде Конституция күнін 12 сәуірде емес (1978 жылғы РКФСР Конституциясы қабылданған күн), 7 қазанда тойлау жалғасты. Осылайша екі жыл бойы жоқ мемлекеттің конституциясы күні тойланды.
1977 жылғы КСРО Конституциясының 1 жылдығы КСРО Кинематография жөніндегі мемлекеттік комитеті мен КСРО Кинематографистер одағы ұйымдастырған 1978 жылы Амурск, Ангарск, Биробиджан, Братск, Иркутск, Комсомольск-на Амур, Томбы, Хабаровск қалаларында көрсетілген «Кеңес кинематографшылар – Сібір және Қиыр Шығыс еңбекшілеріне» атты кинофестивальге арналды.

Тағы қараңыз

Дереккөздер

Лукьянов А. И. 1977 жылғы КСРО Конституциясын әзірлеу мен қабылдауға байланысты оқиғалардың хронологиялық тізімі (орыс.) Мұрағат көшірмесі 17 ақпанның 2010 Wayback Machine мұрағатында
Конституция СССР в редакции от 26 декабря 1990 г..(қолжетпейтін сілтеме)

[1] Лукьянов А. И. 1977 жылғы КСРО Конституциясын әзірлеу мен қабылдауға байланысты оқиғалардың хронологиялық тізімі (орыс.) Мұрағат көшірмесі 17 ақпанның 2010 Wayback Machine мұрағатында

[2] Конституция СССР в редакции от 26 декабря 1990 г..(қолжетпейтін сілтеме)