Конституциялық құқық — құқық жүйесінің басты саласы (кейбір елдерде ол "мемлекеттік құқық" деп аталады). Конституциялық құқық, құқықтың басқа салаларының жасалуы, әрекет ету мен қалыптасуының негізі болып табылады. Мұндай салалар бүгінгі күні жиырмадан астам: мысалы, әкімшілік құқық, азаматтық құқық, қылмыстық құқық, және т.б.
Конституциялық құкық маңызды мынадай мәселелерді:
- қоғам мен мемлекет құрылысының негіздерін;
- мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару ісін жүзеге асырудың тәртібін;
- адам және азамат құқығын, бостандығы мен міндеттерін реттейді.
Конституциялық құқық — адам, мемлекет пен қоғамның өз тіршілік әрекетін құруына өте кажетті оған лайықты басты ережелерді белгілейді. Мемлекеттік билікті жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастар конституциялық құқықтың пәнін құрайды. Қазақстан Республикасында азаматтарға мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік берілген. Азаматтардың бұл құқығын кім камтамасыз етеді? Әрине осыны жүзеге асыруға құқылы мемлекеттік органдар (мысалы, Білім және ғылым министрлігі). Біздің елімізде әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңнамаларын сақтауға, басқа тұлғалардын құқықтары мен еркіндіктерін, ар-ожданы мен абыройын қастерлеуге міндетті. Аталған талаптар сақталмаған жағдайда оны бұзушыларға мемлекеттік органдардың алдында (полиция, прокуратура, сот) жауап беруге тура келеді. Конституциялық құқық қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге багытталған әдістер мен тәсілдер арқылы реттейді. Оларға мыналар жатады:
- міндеттеу әдісі;
- тыйым салу әдісі;
- ерік беру әдісі;
- мойындау әдісі.
Қазақстанда әркім мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге міндетті (аталған жағдайда міндеттеу әдісі қолданылады). Республика азаматын Қазақстаннан тысқары жерлерге қуғындауға жол берілмейді (мұнда тыйым салу әдісі колданылады). Біздің елімізде әркім өзінін ана тілін, мәдениетін пайдалануға, колдануға құқығы бар екендігі белгілі (бұл жағдайда ерік беру әдісі колданылады). Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адамдардың құқықтары мен еркіндіктері танылады және оған кепілдік беріледі (көріп отырғанымыздай, мұнда мойындау әдісі колданылады).
Конституциялық құқықтың қайнар көздері, ұғымы және оның түрлері
Қоғамдық құбылыс ретінде құқықтың ішкі және сыртқы түрі болады. Құқықтың ішкі пішіні — оның мазмұнын құрайтын бөлшектердің құрылымы мен жүйесі. Құқықтың сыртқы пішіні — құқықтық тәртіп ережелері арқылы бекітілетін заңдық қайнар көздердің жиынтығы. Құқықтық нормалардың жиынтығын құқықтық қайнар көздері деген ұғымға жинақтауға болады. Құқық тек мемлекеттік органдардың іс-әрекетінің нәтижесінде пайда болады.
- Конституция;
- конституциялық заңдар;
- әдеттегі заңдар (жай заңдар);
- президенттің нормативті жарлықтары;
- үкімет қаулылары;
- қоғамның негізгі құрылымын, мемлекеттік билік ұйымдарының ұйымдастырылуын реттейтін басқа да құқықтық-нормативтік актілер Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының кайнар көзі болып табылады.
Көрсетілген актілердің әрқайсысының нақты заңдық күші, оны кабылдаудың (өзгерістер енгізудің), жариялаудың, күшін жоюдың тәртібі болады. Аталған мәселелердің барлығы Қазақстан Республикасының "Нормативті құқықтық актілер туралы" Заңында толық карастырылған.
- Конституцияның ең жогары зандық күші болады және Қазақстан Республикасының барлық аумағына тікелей ықпал етеді. Бұл құқықтың басқа барлық кайнар көздері Конституция негізінде жасалатындығын және оған кайшы келмеуі қажет дегенді білдіреді. Конституцияның нормалары кез келген басқа актіні кабылдауынсыз қолданылады. Кез келген азамат өзінің құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін Конституцияны, оның нормаларын мемлекеттік органдар мен сотқа шағымдану арқылы колдана алады.
- Конституцияның нормалары мемлекет пен қоғам өмірінің барлық: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени аяларына ықпал етеді. Олар қоғамдық қатынастардың басты жақтарын реттейді.
- Конституция тек конституциялық құқықтың ғана қайнар көзі емес, сонымен қатар басқа құқық салаларының да кайнар көзі болып табылады.
- Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізудің ерекше тәртібі бекітілген.
Конституция халықтың тікелей дауыс беруі арқылы референдумда қабылданады, заңдарды Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдайды. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығының келесі қайнар көзі — болып табылады. Олар Конституцияда бекітілген нормаларды нақтылайды және тек Конститудияда көрсетілген мәселелерді ғана реттеуде колданылады. Конституциялық заңда Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерінің (ту, елтаңба, әнұран) сипаттамасы және оны ресми қолдану тәртібі; республикада сайлау өткізу мен ұйымдастыру тәртібі; республикалық референдум өткізу тәртібі; республиканын сот жүйесі бекітіледі; президенттің құқықтық мәртебесі; парламентті құру және кызметін ұйымдастыру, оның депутаттарының құқықтық мәртебесі; үкіметті құру және оның кызметін ұйымдастыру құзыры айкындалады; Конституциялық кеңестің кызметі және оны ұйымдастыру тәртібі реттеледі. Жай заңдар — қоғамның, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының барлық жақтарын реттейді. Елімізде көптеген жай заңдар әрекет етеді. Солардың қатарына кодекстерді жаткызуға болады. Қазақстан Республикасы Президентінің нормативті жарлықтары — мемлекет пен қоғам өмірінің әр түрлі мәселелеріне қатысты президент кабылдайтын акті. Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары — үкіметтің өз кызметі шеңберінде қабылданған, конституциялық-құқықтық мазмұндағы актісі. да конституциялық құқықтың кайнар көзіне жатады. Себебі, мұнда адам құқығы, қоғамдық бірлестіктер, Қазақстан Республикасы азаматтарының құкықтары мен міндеттері туралы нормалар бар. Қоғамның құрылымы мен мемлекеттік билікті ұйымдастырумен байланысты басқа да нормативті құқықтық актілер конституциялық құқықтың қайнар көздеріне жаткызылуы мүмкін.
Конституциялық-құқықтық нормалар
Мемлекет белгілейтін маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін жалпыға бірдей міндетті тәртіп ережелері. Құқықтың басқа салаларының нормаларымен салыстырғанда, конституциялық құқықтық нормалар:
- -Реттеуге бағытталған қоғамдық қатынастардың мәнімен байланысты өзінің мазмұнымен;
- -Баяндалған деректерінен. Олардың ең маңыздылары Конституцияда-мемлекеттің Негізгі заңында көрініс тапқанымен;
- -Құрылымының ерекшеліктерімен ерекшеленеді;
Конституциялық-құқықтық нормаларға тән немесе дәстүрлі түрде бөлініп алынатын үш сатылы құрылым:
Әдетте, конституциялық құқық нормасының құрылымында гипотеза (норма қандай жағдайларда өз күшіне енетінін көрсететін норма бөлігі) және диспозиция (құқық субъектілерінің тәртіп ережелерін қалыптастыратын норма бөліг) болады. Санкция оның бұзылғаны үшін ықпал ету шаралары белгіленетін норма бөлігі ретінде коституциялық-құқық нормалар құрылымында тек жекелеген жағдайларда ғана кездеседі.
- -құқық беру нормалары субъектілердің оларда көзделегн әрекеттерді жүзеге асыру құқығын баянды етеді;
- -міндеттейтін нормалар құқық субъектілерінің өз іс-әрекетін осы нормалар талаптарымен үлестіретін міндеттерін баянды етеді;
- -тыйым салатын нормалар өз ұйғарымдарында белгілі бір әрекеттерге тыйым салуларды қамтиды;
Дереккөздер
- “ Құқықтану: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған окулық /А. Ибраева, Г. Өлібаева, Қ. Айтхожин. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-638-5
Тағы қараңыз
- Конституция
- Құқықтық мемлекет
- Әлеуметтік мемлекет
- Сайлау құқығы
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Konstituciyalyk kukyk kukyk zhүjesinin basty salasy kejbir elderde ol memlekettik kukyk dep atalady Konstituciyalyk kukyk kukyktyn baska salalarynyn zhasaluy әreket etu men kalyptasuynyn negizi bolyp tabylady Mundaj salalar bүgingi kүni zhiyrmadan astam mysaly әkimshilik kukyk azamattyk kukyk kylmystyk kukyk zhәne t b Konstituciyalyk kukyk manyzdy mynadaj mәselelerdi kogam men memleket kurylysynyn negizderin memlekettik bilik pen zhergilikti ozin ozi baskaru isin zhүzege asyrudyn tәrtibin adam zhәne azamat kukygyn bostandygy men mindetterin rettejdi Konstituciyalyk kukyk adam memleket pen kogamnyn oz tirshilik әreketin kuruyna ote kazhetti ogan lajykty basty erezhelerdi belgilejdi Memlekettik bilikti zhүzege asyrumen bajlanysty pajda bolatyn kogamdyk katynastar konstituciyalyk kukyktyn pәnin kurajdy Қazakstan Respublikasynda azamattarga memlekettik oku oryndarynda tegin orta bilim aluga kepildik berilgen Azamattardyn bul kukygyn kim kamtamasyz etedi Әrine osyny zhүzege asyruga kukyly memlekettik organdar mysaly Bilim zhәne gylym ministrligi Bizdin elimizde әrkim Қazakstan Respublikasynyn Konstituciyasyn zhәne zannamalaryn saktauga baska tulgalardyn kukyktary men erkindikterin ar ozhdany men abyrojyn kasterleuge mindetti Atalgan talaptar saktalmagan zhagdajda ony buzushylarga memlekettik organdardyn aldynda policiya prokuratura sot zhauap beruge tura keledi Konstituciyalyk kukyk kogamdyk katynastardy kukyktyk retteuge bagyttalgan әdister men tәsilder arkyly rettejdi Olarga mynalar zhatady mindetteu әdisi tyjym salu әdisi erik beru әdisi mojyndau әdisi Қazakstanda әrkim memlekettik rәmizderdi kurmetteuge mindetti atalgan zhagdajda mindetteu әdisi koldanylady Respublika azamatyn Қazakstannan tyskary zherlerge kugyndauga zhol berilmejdi munda tyjym salu әdisi koldanylady Bizdin elimizde әrkim ozinin ana tilin mәdenietin pajdalanuga koldanuga kukygy bar ekendigi belgili bul zhagdajda erik beru әdisi koldanylady Қazakstan Respublikasynda Konstituciyaga sәjkes adamdardyn kukyktary men erkindikteri tanylady zhәne ogan kepildik beriledi korip otyrganymyzdaj munda mojyndau әdisi koldanylady Konstituciyalyk kukyktyn kajnar kozderi ugymy zhәne onyn tүrleriҚogamdyk kubylys retinde kukyktyn ishki zhәne syrtky tүri bolady Қukyktyn ishki pishini onyn mazmunyn kurajtyn bolshekterdin kurylymy men zhүjesi Қukyktyn syrtky pishini kukyktyk tәrtip erezheleri arkyly bekitiletin zandyk kajnar kozderdin zhiyntygy Қukyktyk normalardyn zhiyntygyn kukyktyk kajnar kozderi degen ugymga zhinaktauga bolady Қukyk tek memlekettik organdardyn is әreketinin nәtizhesinde pajda bolady Konstituciya konstituciyalyk zandar әdettegi zandar zhaj zandar prezidenttin normativti zharlyktary үkimet kaulylary kogamnyn negizgi kurylymyn memlekettik bilik ujymdarynyn ujymdastyryluyn rettejtin baska da kukyktyk normativtik aktiler Қazakstan Respublikasy konstituciyalyk kukygynyn kajnar kozi bolyp tabylady Korsetilgen aktilerdin әrkajsysynyn nakty zandyk kүshi ony kabyldaudyn ozgerister engizudin zhariyalaudyn kүshin zhoyudyn tәrtibi bolady Atalgan mәselelerdin barlygy Қazakstan Respublikasynyn Normativti kukyktyk aktiler turaly Zanynda tolyk karastyrylgan Konstituciyanyn en zhogary zandyk kүshi bolady zhәne Қazakstan Respublikasynyn barlyk aumagyna tikelej ykpal etedi Bul kukyktyn baska barlyk kajnar kozderi Konstituciya negizinde zhasalatyndygyn zhәne ogan kajshy kelmeui kazhet degendi bildiredi Konstituciyanyn normalary kez kelgen baska aktini kabyldauynsyz koldanylady Kez kelgen azamat ozinin kukyktary men bostandyktaryn korgau үshin Konstituciyany onyn normalaryn memlekettik organdar men sotka shagymdanu arkyly koldana alady Konstituciyanyn normalary memleket pen kogam omirinin barlyk sayasi ekonomikalyk әleumettik mәdeni ayalaryna ykpal etedi Olar kogamdyk katynastardyn basty zhaktaryn rettejdi Konstituciya tek konstituciyalyk kukyktyn gana kajnar kozi emes sonymen katar baska kukyk salalarynyn da kajnar kozi bolyp tabylady Konstituciyaga ozgertuler men tolyktyrular engizudin erekshe tәrtibi bekitilgen Konstituciya halyktyn tikelej dauys berui arkyly referendumda kabyldanady zandardy Қazakstan Respublikasynyn Parlamenti kabyldajdy Қazakstan Respublikasynyn Konstituciyalyk kukygynyn kelesi kajnar kozi bolyp tabylady Olar Konstituciyada bekitilgen normalardy naktylajdy zhәne tek Konstitudiyada korsetilgen mәselelerdi gana retteude koldanylady Konstituciyalyk zanda Қazakstan Respublikasynyn memlekettik rәmizderinin tu eltanba әnuran sipattamasy zhәne ony resmi koldanu tәrtibi respublikada sajlau otkizu men ujymdastyru tәrtibi respublikalyk referendum otkizu tәrtibi respublikanyn sot zhүjesi bekitiledi prezidenttin kukyktyk mәrtebesi parlamentti kuru zhәne kyzmetin ujymdastyru onyn deputattarynyn kukyktyk mәrtebesi үkimetti kuru zhәne onyn kyzmetin ujymdastyru kuzyry ajkyndalady Konstituciyalyk kenestin kyzmeti zhәne ony ujymdastyru tәrtibi retteledi Zhaj zandar kogamnyn azamattardyn kukyktary men bostandyktarynyn barlyk zhaktaryn rettejdi Elimizde koptegen zhaj zandar әreket etedi Solardyn kataryna kodeksterdi zhatkyzuga bolady Қazakstan Respublikasy Prezidentinin normativti zharlyktary memleket pen kogam omirinin әr tүrli mәselelerine katysty prezident kabyldajtyn akti Қazakstan Respublikasy Үkimetinin kaulylary үkimettin oz kyzmeti shenberinde kabyldangan konstituciyalyk kukyktyk mazmundagy aktisi da konstituciyalyk kukyktyn kajnar kozine zhatady Sebebi munda adam kukygy kogamdyk birlestikter Қazakstan Respublikasy azamattarynyn kukyktary men mindetteri turaly normalar bar Қogamnyn kurylymy men memlekettik bilikti ujymdastyrumen bajlanysty baska da normativti kukyktyk aktiler konstituciyalyk kukyktyn kajnar kozderine zhatkyzyluy mүmkin Konstituciyalyk kukyktyk normalarMemleket belgilejtin manyzdy kogamdyk katynastardy rettejtin zhalpyga birdej mindetti tәrtip erezheleri Қukyktyn baska salalarynyn normalarymen salystyrganda konstituciyalyk kukyktyk normalar Retteuge bagyttalgan kogamdyk katynastardyn mәnimen bajlanysty ozinin mazmunymen Bayandalgan derekterinen Olardyn en manyzdylary Konstituciyada memlekettin Negizgi zanynda korinis tapkanymen Қurylymynyn erekshelikterimen erekshelenedi Konstituciyalyk kukyktyk normalarga tәn nemese dәstүrli tүrde bolinip alynatyn үsh satyly kurylym Gipoteza Dispoziciya Sankciya Әdette konstituciyalyk kukyk normasynyn kurylymynda gipoteza norma kandaj zhagdajlarda oz kүshine enetinin korsetetin norma boligi zhәne dispoziciya kukyk subektilerinin tәrtip erezhelerin kalyptastyratyn norma bolig bolady Sankciya onyn buzylgany үshin ykpal etu sharalary belgilenetin norma boligi retinde kostituciyalyk kukyk normalar kurylymynda tek zhekelegen zhagdajlarda gana kezdesedi kukyk beru normalary subektilerdin olarda kozdelegn әreketterdi zhүzege asyru kukygyn bayandy etedi mindettejtin normalar kukyk subektilerinin oz is әreketin osy normalar talaptarymen үlestiretin mindetterin bayandy etedi tyjym salatyn normalar oz ujgarymdarynda belgili bir әreketterge tyjym salulardy kamtidy Derekkozder Қukyktanu Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk A Ibraeva G Өlibaeva Қ Ajthozhin Almaty Mektep baspasy 2006 ISBN 9965 33 638 5Tagy karanyzKonstituciya Қukyktyk memleket Әleumettik memleket Sajlau kukygyBul kukyktanu turaly makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet