Қазақ этикасы – қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесін моральды, адамгершілікті зерттейтін философиялық пән. Қазақ этикасының ежелгі бастау қайнар көздері үш мың жылдай Еуразияның өркендеген скиф-сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мен түрік бірлестіктерінің мол мәдениетінен нәр алады. Қазақ этикасының қалыптасуына Қорқыт ата үлкен үлес қосты. Оның үлгі-өнеге, өсиет-нақыл сөздері қазақтармен қатар барша түрік халықтарында кең таралған. Қорқыт жырлары – имандылық пен ізеттілік, адамгершілік пен парасаттылыққа меңзейді. Көбіне Қорқытты күйші ретінде білеміз, өмірде қайда барсаң да Қорқыттың көрі – деген аңыз кездейсоқтық емес, ол адам баласына айтылған ескертулер. Ата-бабаларымыз адамның ішкі дүниесіне зер сала ақтара қарай отырып, оның әлеуметтік ортадағы салмағын анықтай білген. Соңында, өздерінің көз жеткізген ой қортындыларын жасаған. Олар адамға үлкен моральдық талаптар қоя отырып, зор сенім, үлкен үміт артады. Дәстүр-салтымызда, пен иманжүзділікті қалыптастыру мақсатында тақырыпты халық даналығымен байланыстырудың маңызы зор. Қазақ даналарының тұжырымдауынша, ақыл-парасаттылық мынадай 10 нәрседен тұрады; біріншіден, адамдарға кішіпейіл және нәзік сезімталдықпен қараудан, екіншіден, өзінің ісінің бұрыс екенін біліп, соған орай әрекет жасаудан; үшіншіден, халқына қызмет етіп, олардың тілек-армандарын орындаудан; төртіншіден, өз сырларын басқаға білдіру-білдірмеуді білу; бесіншіден, өзінің және басқалардың сырын сақтаудан; алтыншыдан, әр жағдайда сақ бола білуден; жетіншіден, тілге ие болып, артық сөйлемеуден; сегізіншіден, мәжілістерде тыныш, үндемей отырудан, әдеп сақтап, білмейтін нәрсені айтпаудан және өкіндіретін сөздердің тілге ілігуінен сақтанудан; тоғызыншы, қатеңді бірден мойындап, кешірім сұраудан; оныншы, біреудің ісіне, өзі сұрамаса, араласпаудан, құлаққа жағымсыз сөзді айтпаудан [1].
Қазақ топырағында әдептануды арнаулы ілім ретінде қарастырған ғұлама-философ, әмбебап ғалым - Әбу Насыр әл-Фараби. Ол этиканы жақсылық пен жамандықты айыруға мүмкіндік беретін ғылым ретінде қарастырды. Оның түсінігінше, адам жаратылыстағы ең қасиетті жан. Сондықтан оған үлкен құрметпен қарау керек. Ғұлама данамыз Әл-Фараби «Қайырымды қаланың бірінші басшысы, қайырымды халықтың басшысы және жер жүзін мекендейтін елдің басшысы өз бойында туа біткен 12 қасиетті ұштастырған адам ғана бола алады деген. 1) Бұл адамның мүшелері мүлде мінсіз болуға тиіс, бұл мүшелерінің күші өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек, сонда егер адам әлдебір мүшесінің жәрдемімен әлденедей бір іс істемек болса, ол мұны оп-оңай атқаратын болады; жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінетін, айтылған сөзді сөйлеушінің ойындағысындай және істің жай-жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы керек; 2) өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек; 3) әйтеуір бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт; өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын тілмар болу шарт; өнер-білімге құштар болу, оқып-үйренуден шаршап-шалдықпай, осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болу керек; 4) тағамға, ішімдік ішуге, сыр-сұхбат құруға келгенде қанағатшыл болу керек, жаратылысынан сауыққұмарлықтан аулақ болып, бұдан алатын ләззатқа жирене қарауы шарт; 5) шындық пен адамдарды сүйіп, өтірік-жалған мен суайттарды жек көру керек; 6) жаны асқақ және ар намысын ардақтайтын болуы шарт; жаны жаратылысынан пасық істердің бәрінен жоғары болып жаратылысынан игі істерге ынтазар болуы тиіс; 7) жаман атауға, жалған дүниенің басқа да белгілеріне жирене қарау керек; 8) жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп әділетсіздік пен озбырлықты және осылардың иелерін жек көру керек; 9) жақындарына да, жат адамдарға да әділ болып жұртты әділеттілікке баулып, әділетсіздіктен зардап шеккендердің залалын өтеп, жұрттың бәріне де өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп отыруы қажет; 10) әділ болу керек, бірақ қыңыр болмау керек; 11) әдептілік; 12) өзі қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанда шешімпаздық көрсетіп, бұл ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек…» - дейді [2]. Осы қасиеттердің бәрін келер ұрпақ бойына қалыптастыра отырып мінсіз адамды тәрбиелеп шығарамыз деп тұжырым жасайды ғұлама ғалым. Әл-Фараби шығармашылығындағы көрнекті орын алатын тәрбие мәселесі. Ол өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатында тәрбие туралы сөз ете келіп, оған нағыз ғылыми анықтама берді:
- «Тәрбиелеу дегеніміз халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз»;
- «Тәрбиелеу кезінде халықтар мен қала тұрғындарына білімге негізделген қасиеттерден тұратын іс-әрекеттер дағдысы сіңіріледі»;
- «Этикалық ізгіліктерді – білім, тәрбие арқылы дарыту керек, сол арқылы адам игілікті істерге талпынады» [2. Б.251].
Әл-Фарабидің «Философияны үйрену үшін алдымен нені білу керек?», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары», «Азаматтық саясат» атты трактаттарында: ұстаз қандай болу керек, ұстаз бен шәкірттің ара қатынасындағы психологиялық мәселелер туралы көп айтылған. Ғұлама бабамыздың түсінігінше ұстаздар да, қала басшысы да тәрбиелік қызмет атқаратын адамдар: «Ұстаз баланы тәрбиелесе, қала басшысы барша халықты тәрбиелейді. Олай болса екеуі де «Сегіз қырлы, бір сырлы» халыққа қай жағынан болса да үлгілі адамдар болуы тиіс», - деді. Әл-Фараби «Нағыз тәрбиеші ұстаздың бойында он екі тума табиғи қасиет және алты жүре дарыған қасиетті меңгерген дана адам болу керек», - дей келіп, оның мынадай сипаттамасын береді: «.. өнер-білімге құштар; -мүшелері мүлде мінсіз; -жаратылысынан өзіне айтқанның бәрін жете түсінетін; -өзі естіген, көрген, түсінген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, алғыр да аңғарымпаз; - өткір сөз иесі және ойына түйгенінің бәрін анық бере алатын; -тағамға, ішімдік ішуге, сыр-сұқбат құруға қанағатшыл; -жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын; -жаратылысынан игі істерге ынтызар; -әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп, әділетсіздік пен озбырлықты жек көретін; -жақындарына да жат адамдарға да әділ -пасықтық атаулығы мүлде рақымсыз; -қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ер жүрек; -бойына туа біткен он екі, сондай-ақ өмір барысында жүре қалыптасатын алты қасиетке ие болған, бұларды бір-бірімен сәтті ұштастырған адам ғана нағыз ұстаз, жұртқа жақсы басшы бола алады», - дейді [2]. Әл-Фараби болашақ мұғалім даярлауда ең алдымен еңбек етуге тәрбиелеу ең басты - қасиет деп санайды және еңбекті бірнеше түрге бөліп көрсетеді. Олар: адал еңбек, пайдалы еңбек, халықтық еңбек, көпшілік еңбек, бірлескен еңбек. Ол жастарды халықтық еңбекпен айналысуын жөн көрді, және мынадай өлең жолдарын да арнады: Халықтың қамын жесең, таза еңбек ет, Дәстүрді ұста, көксеген мұратқа жет. Болашаққа апарар бірақ жол бар, Білім, еңбек, тәрбие, ол – парасат [2. Б.92]. Бұл жерде Әл-Фараби таза, адал еңбекті – тәрбиенің алғы шарты етіп алды. «Тәрбиені неден бастау керек?» деген еңбегінде ғылымды, оқу-ағартуды меңгеруді, білім-тәрбие алу, еңбекке үйрену, философияны үйрену үшін адамның ар тазалығын, оның жеке басының тазалығын, еңбексүйгіштігі мен қызығушылығын бірінші орынға қояды. Қазақ халқының моральдық-этикалық тәрбиесінің басқа халықтарға ұқсамайтын өзіне тән мән-мазмұны, ерекшеліктері бар. Осылардың бәрі атадан-балаға жазылмаған заң ретінде халық педагогикасы құралдары арқылы өңделіп, толықтырылып отырған. Біздің пайымдауымызша: моральдық-этикалық дәстүрлер дегеніміз моральдық сана тәжірибесіне ендірілген, адамгершілік қатынас мазмұнында көрініс тапқан моральдық ережелер мен нормалар. Тарихи кезеңдердің жаңа дәуірі туғанымен ешқашан құнын жоймайтын моральдық-этикалық категорияларға: ар, ұят, намыс, абырой, ұждан, абырой, борыш, парыз, борыш т.б. жатады. Оған қазақ халқының «Ақылды болсаң, арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта», «Жігіттің құны - жүз жылқы, ары - мың жылқы», «Ұят кімде болса, иман сонда», «Әдептілік, ар-ұят – адамдықтың белгісі», «Өз ұятын білген кісі, бір кісіге төрелік береді» т.б. деген мақал-мәтелдері дәлел бола алады. Қазақ халқы ар-ожданды, абыройды қатты қастерлеген, оны адамгершіліктің туы етіп көтерген, сондықтан жастарға бата бергенде «Абыройлы бол!», «А, құдай абыройыңнан айырма» - деп тілек білдіріп отырған. Ал, намыс – адамның ішкі сезімі, абыройды қорғайтын құралы. Намыс – адамның қадір-қасиетіне байланысты өте нәзік, өткір, күшті лап етпе сезім. Ол адамды жаман әрекеттерден сақтайтын таза ұлы қасиет. Қазақ халқының моральдық-этикалық тәрбиесі туған жерге, отбасына, үлкен-кішілерге, қоғамға т.б. көрініс береді. Үлкендерге деген сыйластықты орнату мақсатында қалыптасқан нормалар мінез-құлықтың қалыптасуына зор ықпал етеді. Бұған мысал: үлкеннің жолын кесіп өтпе, сөзін бөлме, үлкендерге сәлем бер, үлкендердің көңілін қалдыратындай қылық жасама, т.б. Мораль, адамгершілік, парыз деген ұғымды ең алғаш отбасынан яғни ата-анасы арқылы біліп, түсінеді. Ата-ана парызы - өтелмейтін парыз. Соның ішінде ананың орны ерекше. «Ана сүтін оны Меккеге үш рет арқалап апарсаң да өтей алмайсың», - деп халық бекер айтпаған. Халықтық тәлім-тәрбиеде әкенің де орны ерекше құрметті. Аналарының балаларына «әкең біледі», «әкеңмен ақылдас», «әкеңнен бұрын асқа отырма» деп барлық нәрсені әкесінің нұсқауымен істеуге үйретуі әкенің қазақ отбасындағы орнын көрсетеді. Мұның бәрі қазақ халқының бала тәрбиесіне үлкен мән бергенін дәлелдейді. «Он үште отау иесі» деген ұғым бойынша бабаларымыз ес білген шағынан бастап баланы өмірге даярлаған, әсіресе ер бала шыр етіп келген сәтінен он үшке дейінгі кезеңде өмірдің құпия сырын, ауыртпашылығын, тұрмыс-қарекетінің жыл мерзіміне сай ерекшелігін үйретіп, құлағына құйып отырған. Он үш жасқа дейін осынау ғаламды дұрыс игерген бала өзінің өмірін де басқара алады, елін қорғауға да ақал-парасаты жетеді деп түсінген. Халық педагогикасында ең негізгі қағида адамнан, адамның өмірінен артық, одан қымбат, одан қасиетті ешқандай құндылық жоқ деген көзқарасты ұстану және адамды айырбастайтын, оны өмірі пида боларлық дүниеде ешқандай құндылықтың жоқтығын түсіну болып табылады. «Адам деген ардақты ат», «Адам болып туған соң, адам болып өлу лазым», «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», т.с.с. халық даналығындағы мақал-мәтелдер адамның құндылық екенін дәлелдейді. Қазақ халқының моральдық-этикалық нормалары болашақ мұғалімдерді мақсаттылыққа, ішкі сұраныспен өмір сүру және жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру ісіне, барлық жағдайда моральдық кодекс принциптері мен жоғары адамгершілік идеяларды басшылыққа ала отырып, оларды оқу-тәрбие ісінде жүзеге асыруға, кәсіби парыздылық сана-сезімінің қалыптасуына көмектеседі.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы
- Даналардан шыққан сөз: нақылдар жинағы / Құрастырған Ұ. Асылов. – Алматы: Мектеп, 1987. – 162 б.
- Әл–Фараби. Әлеуметтік–этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 163 б.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қazak etikasy kazak halkynyn ulttyk әdep zhүjesin moraldy adamgershilikti zerttejtin filosofiyalyk pәn Қazak etikasynyn ezhelgi bastau kajnar kozderi үsh myn zhyldaj Euraziyanyn orkendegen skif sak gun үjsin kanly men tүrik birlestikterinin mol mәdenietinen nәr alady Қazak etikasynyn kalyptasuyna Қorkyt ata үlken үles kosty Onyn үlgi onege osiet nakyl sozderi kazaktarmen katar barsha tүrik halyktarynda ken taralgan Қorkyt zhyrlary imandylyk pen izettilik adamgershilik pen parasattylykka menzejdi Kobine Қorkytty kүjshi retinde bilemiz omirde kajda barsan da Қorkyttyn kori degen anyz kezdejsoktyk emes ol adam balasyna ajtylgan eskertuler Ata babalarymyz adamnyn ishki dүniesine zer sala aktara karaj otyryp onyn әleumettik ortadagy salmagyn anyktaj bilgen Sonynda ozderinin koz zhetkizgen oj kortyndylaryn zhasagan Olar adamga үlken moraldyk talaptar koya otyryp zor senim үlken үmit artady Dәstүr saltymyzda pen imanzhүzdilikti kalyptastyru maksatynda takyrypty halyk danalygymen bajlanystyrudyn manyzy zor Қazak danalarynyn tuzhyrymdauynsha akyl parasattylyk mynadaj 10 nәrseden turady birinshiden adamdarga kishipejil zhәne nәzik sezimtaldykpen karaudan ekinshiden ozinin isinin burys ekenin bilip sogan oraj әreket zhasaudan үshinshiden halkyna kyzmet etip olardyn tilek armandaryn oryndaudan tortinshiden oz syrlaryn baskaga bildiru bildirmeudi bilu besinshiden ozinin zhәne baskalardyn syryn saktaudan altynshydan әr zhagdajda sak bola biluden zhetinshiden tilge ie bolyp artyk sojlemeuden segizinshiden mәzhilisterde tynysh үndemej otyrudan әdep saktap bilmejtin nәrseni ajtpaudan zhәne okindiretin sozderdin tilge iliguinen saktanudan togyzynshy katendi birden mojyndap keshirim suraudan onynshy bireudin isine ozi suramasa aralaspaudan kulakka zhagymsyz sozdi ajtpaudan 1 Қazak topyragynda әdeptanudy arnauly ilim retinde karastyrgan gulama filosof әmbebap galym Әbu Nasyr әl Farabi Ol etikany zhaksylyk pen zhamandykty ajyruga mүmkindik beretin gylym retinde karastyrdy Onyn tүsiniginshe adam zharatylystagy en kasietti zhan Sondyktan ogan үlken kurmetpen karau kerek Ғulama danamyz Әl Farabi Қajyrymdy kalanyn birinshi basshysy kajyrymdy halyktyn basshysy zhәne zher zhүzin mekendejtin eldin basshysy oz bojynda tua bitken 12 kasietti ushtastyrgan adam gana bola alady degen 1 Bul adamnyn mүsheleri mүlde minsiz boluga tiis bul mүshelerinin kүshi ozderi atkaruga tiisti kyzmetti ayaktap shygu үshin mejlinshe zhaksy bejimdelgen boluy kerek sonda eger adam әldebir mүshesinin zhәrdemimen әldenedej bir is istemek bolsa ol muny op onaj atkaratyn bolady zharatylysynan ozine ajtylgannyn bәrin zhete tүsinetin ajtylgan sozdi sojleushinin ojyndagysyndaj zhәne istin zhaj zhagdajyna sәjkes ugyp alatyn boluy kerek 2 ozi tүsingen korgen estigen zhәne angargan nәrselerdin bәrin zhadynda zhaksy saktajtyn bulardan eshnәrseni umytpajtyn boluy kerek 3 әjteuir bir zattyn kishkene gana belgisin bajkagan zamatta sol belginin isharatyn ilip әketerliktej algyr da angarympaz akyl iesi bolu shart otkir soz iesi zhәne ojyna tүjgennin bәrin ajdan anyk ajtyp bere alatyn tilmar bolu shart oner bilimge kushtar bolu okyp үjrenuden sharshap shaldykpaj osygan zhumsalatyn enbekten kinalyp azaptanbaj bugan onaj zhetetin bolu kerek 4 tagamga ishimdik ishuge syr suhbat kuruga kelgende kanagatshyl bolu kerek zharatylysynan sauykkumarlyktan aulak bolyp budan alatyn lәzzatka zhirene karauy shart 5 shyndyk pen adamdardy sүjip otirik zhalgan men suajttardy zhek koru kerek 6 zhany askak zhәne ar namysyn ardaktajtyn boluy shart zhany zharatylysynan pasyk isterdin bәrinen zhogary bolyp zharatylysynan igi isterge yntazar boluy tiis 7 zhaman atauga zhalgan dүnienin baska da belgilerine zhirene karau kerek 8 zharatylysynan әdilettilik pen әdilettilerdi sүjip әdiletsizdik pen ozbyrlykty zhәne osylardyn ielerin zhek koru kerek 9 zhakyndaryna da zhat adamdarga da әdil bolyp zhurtty әdilettilikke baulyp әdiletsizdikten zardap shekkenderdin zalalyn otep zhurttyn bәrine de oz bilgeninshe zhaksylyk pen izgilik korsetip otyruy kazhet 10 әdil bolu kerek birak kynyr bolmau kerek 11 әdeptilik 12 ozi kazhet dep tapkan isti zhүzege asyrganda sheshimpazdyk korsetip bul rette korkynysh pen zhaskanu degendi bilmejtin batyl erzhүrek boluy kerek dejdi 2 Osy kasietterdin bәrin keler urpak bojyna kalyptastyra otyryp minsiz adamdy tәrbielep shygaramyz dep tuzhyrym zhasajdy gulama galym Әl Farabi shygarmashylygyndagy kornekti oryn alatyn tәrbie mәselesi Ol ozinin Қajyrymdy kala turgyndarynyn kozkarastary atty traktatynda tәrbie turaly soz ete kelip ogan nagyz gylymi anyktama berdi Tәrbieleu degenimiz halyktardyn bojyna bilimge negizdelgen etikalyk izgilikter men onerlerdi darytu degen soz Tәrbieleu kezinde halyktar men kala turgyndaryna bilimge negizdelgen kasietterden turatyn is әreketter dagdysy siniriledi Etikalyk izgilikterdi bilim tәrbie arkyly darytu kerek sol arkyly adam igilikti isterge talpynady 2 B 251 Әl Farabidin Filosofiyany үjrenu үshin aldymen neni bilu kerek Қajyrymdy kala turgyndarynyn kozkarastary Azamattyk sayasat atty traktattarynda ustaz kandaj bolu kerek ustaz ben shәkirttin ara katynasyndagy psihologiyalyk mәseleler turaly kop ajtylgan Ғulama babamyzdyn tүsiniginshe ustazdar da kala basshysy da tәrbielik kyzmet atkaratyn adamdar Ұstaz balany tәrbielese kala basshysy barsha halykty tәrbielejdi Olaj bolsa ekeui de Segiz kyrly bir syrly halykka kaj zhagynan bolsa da үlgili adamdar boluy tiis dedi Әl Farabi Nagyz tәrbieshi ustazdyn bojynda on eki tuma tabigi kasiet zhәne alty zhүre darygan kasietti mengergen dana adam bolu kerek dej kelip onyn mynadaj sipattamasyn beredi oner bilimge kushtar mүsheleri mүlde minsiz zharatylysynan ozine ajtkannyn bәrin zhete tүsinetin ozi estigen korgen tүsingen zhәne angargan nәrselerdin bәrin zhadynda zhaksy saktajtyn algyr da angarympaz otkir soz iesi zhәne ojyna tүjgeninin bәrin anyk bere alatyn tagamga ishimdik ishuge syr sukbat kuruga kanagatshyl zhany askak zhәne ar namysyn ardaktajtyn zharatylysynan igi isterge yntyzar әdilettilik pen әdilettilerdi sүjip әdiletsizdik pen ozbyrlykty zhek koretin zhakyndaryna da zhat adamdarga da әdil pasyktyk ataulygy mүlde rakymsyz korkynysh pen zhaskanu degendi bilmejtin batyl er zhүrek bojyna tua bitken on eki sondaj ak omir barysynda zhүre kalyptasatyn alty kasietke ie bolgan bulardy bir birimen sәtti ushtastyrgan adam gana nagyz ustaz zhurtka zhaksy basshy bola alady dejdi 2 Әl Farabi bolashak mugalim dayarlauda en aldymen enbek etuge tәrbieleu en basty kasiet dep sanajdy zhәne enbekti birneshe tүrge bolip korsetedi Olar adal enbek pajdaly enbek halyktyk enbek kopshilik enbek birlesken enbek Ol zhastardy halyktyk enbekpen ajnalysuyn zhon kordi zhәne mynadaj olen zholdaryn da arnady Halyktyn kamyn zhesen taza enbek et Dәstүrdi usta koksegen muratka zhet Bolashakka aparar birak zhol bar Bilim enbek tәrbie ol parasat 2 B 92 Bul zherde Әl Farabi taza adal enbekti tәrbienin algy sharty etip aldy Tәrbieni neden bastau kerek degen enbeginde gylymdy oku agartudy mengerudi bilim tәrbie alu enbekke үjrenu filosofiyany үjrenu үshin adamnyn ar tazalygyn onyn zheke basynyn tazalygyn enbeksүjgishtigi men kyzygushylygyn birinshi orynga koyady Қazak halkynyn moraldyk etikalyk tәrbiesinin baska halyktarga uksamajtyn ozine tәn mәn mazmuny erekshelikteri bar Osylardyn bәri atadan balaga zhazylmagan zan retinde halyk pedagogikasy kuraldary arkyly ondelip tolyktyrylyp otyrgan Bizdin pajymdauymyzsha moraldyk etikalyk dәstүrler degenimiz moraldyk sana tәzhiribesine endirilgen adamgershilik katynas mazmunynda korinis tapkan moraldyk erezheler men normalar Tarihi kezenderdin zhana dәuiri tuganymen eshkashan kunyn zhojmajtyn moraldyk etikalyk kategoriyalarga ar uyat namys abyroj uzhdan abyroj borysh paryz borysh t b zhatady Ogan kazak halkynyn Akyldy bolsan aryndy sakta ar uyat kerek әr uakytta Zhigittin kuny zhүz zhylky ary myn zhylky Ұyat kimde bolsa iman sonda Әdeptilik ar uyat adamdyktyn belgisi Өz uyatyn bilgen kisi bir kisige torelik beredi t b degen makal mәtelderi dәlel bola alady Қazak halky ar ozhdandy abyrojdy katty kasterlegen ony adamgershiliktin tuy etip kotergen sondyktan zhastarga bata bergende Abyrojly bol A kudaj abyrojynnan ajyrma dep tilek bildirip otyrgan Al namys adamnyn ishki sezimi abyrojdy korgajtyn kuraly Namys adamnyn kadir kasietine bajlanysty ote nәzik otkir kүshti lap etpe sezim Ol adamdy zhaman әreketterden saktajtyn taza uly kasiet Қazak halkynyn moraldyk etikalyk tәrbiesi tugan zherge otbasyna үlken kishilerge kogamga t b korinis beredi Үlkenderge degen syjlastykty ornatu maksatynda kalyptaskan normalar minez kulyktyn kalyptasuyna zor ykpal etedi Bugan mysal үlkennin zholyn kesip otpe sozin bolme үlkenderge sәlem ber үlkenderdin konilin kaldyratyndaj kylyk zhasama t b Moral adamgershilik paryz degen ugymdy en algash otbasynan yagni ata anasy arkyly bilip tүsinedi Ata ana paryzy otelmejtin paryz Sonyn ishinde ananyn orny erekshe Ana sүtin ony Mekkege үsh ret arkalap aparsan da otej almajsyn dep halyk beker ajtpagan Halyktyk tәlim tәrbiede әkenin de orny erekshe kurmetti Analarynyn balalaryna әken biledi әkenmen akyldas әkennen buryn aska otyrma dep barlyk nәrseni әkesinin nuskauymen isteuge үjretui әkenin kazak otbasyndagy ornyn korsetedi Munyn bәri kazak halkynyn bala tәrbiesine үlken mәn bergenin dәleldejdi On үshte otau iesi degen ugym bojynsha babalarymyz es bilgen shagynan bastap balany omirge dayarlagan әsirese er bala shyr etip kelgen sәtinen on үshke dejingi kezende omirdin kupiya syryn auyrtpashylygyn turmys kareketinin zhyl merzimine saj ereksheligin үjretip kulagyna kujyp otyrgan On үsh zhaska dejin osynau galamdy durys igergen bala ozinin omirin de baskara alady elin korgauga da akal parasaty zhetedi dep tүsingen Halyk pedagogikasynda en negizgi kagida adamnan adamnyn omirinen artyk odan kymbat odan kasietti eshkandaj kundylyk zhok degen kozkarasty ustanu zhәne adamdy ajyrbastajtyn ony omiri pida bolarlyk dүniede eshkandaj kundylyktyn zhoktygyn tүsinu bolyp tabylady Adam degen ardakty at Adam bolyp tugan son adam bolyp olu lazym Atanyn balasy bolma adamnyn balasy bol t s s halyk danalygyndagy makal mәtelder adamnyn kundylyk ekenin dәleldejdi Қazak halkynyn moraldyk etikalyk normalary bolashak mugalimderdi maksattylykka ishki suranyspen omir sүru zhәne zhumys isteu dagdysyn kalyptastyru isine barlyk zhagdajda moraldyk kodeks principteri men zhogary adamgershilik ideyalardy basshylykka ala otyryp olardy oku tәrbie isinde zhүzege asyruga kәsibi paryzdylyk sana seziminin kalyptasuyna komektesedi DerekkozderҚazak enciklopediyasyDanalardan shykkan soz nakyldar zhinagy Қurastyrgan Ұ Asylov Almaty Mektep 1987 162 b Әl Farabi Әleumettik etikalyk traktattar Almaty Ғylym 1975 163 b Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet