Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Экоцид — өсімдіктер немесе жануарлар дүниесін жаппай жою, атмосфера, жер немесе су ресурстарын улау,сондай-ақ экологиялық апатты туғызған немесе туғызуы мүмкін өзге де іс-әрекеттерді жасау — он жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
169-бап. Экоцид
Өсiмдiктер әлемін немесе жануарлар дүниесiн жаппай жою, атмосфераны, жер немесе су ресурстарын улау, сондай-ақ экологиялық зілзаланы немесе төтенше экологиялық ахуал туғызған немесе туғызуы мүмкiн өзге де әрекеттердi жасау
Қазақстан Республикасының азаматтығынан айыра отырып немесе онсыз, он жылдан он бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Этимология
Ежелгі грек тілінде «эко» деген — үй, ал cide ағылшын тілінінен өлтіру деп аударылады.
Экоцид — жануар мен өсімдіктерді жаппай қыру не қырылуына жағдай жасау, су мен ауаны ластау, экологиялық апатқа түрткі болған кез келген әрекет.
Бұл термин 1970 жылы АҚШ Вьетнамдағы соғысқа араласқанда пайда болған еді. Жұрт Вашингтонның соғыста 2 миллион гектар тропикалық орманның жойылуына түрткі болған химиялық зат — дефолиант қолданғанын сынады.
Халықаралық экобелсенділер мен құқық қорғаушылар экоцид Халықаралық қылмыстық сот қарайтын қылмыстар тізіміне қосылсын деп талап етуде. Бұл тізімге әзірге геноцид, адамзатқа қарсы қылмыс, соғыстағы қылмыс пен әскери агрессия кіреді.
Бірнеше мемлекетте экоцид жасағандар қылмыстық жауапқа тартылады. Қазақстанда экологиялық апатқа түрткі болғандар 15 жылға дейінгі мерзімге қамалады әрі азаматтықтан айырылады.
Қазақстандағы экологиялық дағдарыстар
Арал теңізі: ХХ ғасырдың екінші жартысы Қазақстандағы және әлемдегі ең ауыр экологиялық апаттардың бірі - Арал теңізінің жойылуының куәсі болды. Ауылшаруашылық жерлерін суару үшін су ресурстарын дұрыс басқармағандықтан, теңіздегі су деңгейі айтарлықтай төмендеп, экожүйенің бұзылуына және теңіз аймағының айтарлықтай қысқаруына әкелді.
Семей ядролық сынақ полигоны: Семей ядролық полигоны 1949-1989 жылдар аралығында кеңестік ядролық сынақтар өткізудің негізгі орны болды. Бұл радиацияның қатты ластануына және жергілікті тұрғындардың денсаулығына кері әсерін тигізді.
Жезқазған кеніші: Жезқазған кеніші - Қазақстандағы ең ірі уран кен орындарының бірі. Шахтаның дұрыс жұмыс істемеуіне және ластануды бақылаудың жеткіліксіздігіне байланысты қоршаған аудандарда айтарлықтай радиоактивті ластану болды.
Атырау облысындағы мұнай құбырындағы апат: 2016 жылы "Атырау-Самара" мұнай құбырында апат орын алды, бұл мұнай төгілуіне және Жайық өзенінің ластануына әкелді. Бұл өзеннің экожүйесіне және оның айналасындағы аумақтарға үлкен әсер етті.
Балқаш көліндегі экоцид: 2016 жылы әлемдегі ең ірі тұщы су қоймаларының бірі-Балқаш көлінде экологиялық дағдарыс болды. Аймақтағы ірі тау-кен кәсіпорындарын дұрыс пайдаланбау арқылы көлді қоректендіретін өзендер ауыр металдармен және химиялық заттармен ластанған. Бұл көлдің экожүйесіне қауіп төндірді және оның биоәртүрлілігін жойды.
Қаратау өңіріндегі экологиялық дағдарыс: 2019 жылы Жамбыл облысы, Қаратау ауданындағы қалдықтарды кәдеге жарату полигондарында бірқатар өрттер мен қауіпті заттар шығарындылары орын алды. Өрттер бірнеше аптаға созылды және бұл атмосфераға көптеген улы заттардың бөлінуіне, топырақ пен судың ластануына әкелді. Нәтижесінде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына айтарлықтай зиян келтірілді.
Іле өзенінің ластануы: 2018 жылы шекараның Қытай жағындағы апат салдарынан мұнай мен химиялық қалдықтарды қоса алғанда, ластаушы заттар Қазақстан арқылы өтетін Іле өзеніне түсті. Бұл өзеннің айтарлықтай ластануына, су биоресурстары мен экожүйелеріне қауіп төндірді және жергілікті халық пайдаланатын тұщы суға әсер етті.
Ақмола химия зауыты: 1999 жылы Шымкент қаласындағы Ақмола химия зауытында экологиялық апат болды. Зауыттағы апат хлор мен фосфорорганикалық қосылыстарды қоса алғанда, химиялық заттардың едәуір мөлшерін шығарды. Бұл зауыттың айналасындағы атмосфераның, Топырақтың және су объектілерінің ластануына әкеліп соқтырды және жергілікті халықтың денсаулығына үлкен қауіп төндірді.
: 2012 жылы Каспий теңізінде мұнай платформасындағы апат салдарынан мұнайдың төгілуі болды. Теңізге мұнайдың көп мөлшері лақтырылды, бұл судың қатты ластануына және теңіз экожүйелеріне қауіп төндірді. Бұл экологиялық апат балық ресурстарына және оның айналасындағы жағалау аймақтарына кері әсерін тигізді.
Қызылорда қаласындағы радиоактивті қалдықтар үйіндісі: 1999 жылы Қызылорда облысында құрамында уран шлактары мен басқа да радиоактивті заттар бар радиоактивті қалдықтардың заңсыз қоймасы табылды. Бұл полигон аймағында адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаға ықтимал қауіп төндірді. Радиоактивті материалдарды тазарту және дұрыс өңдеу үшін шаралар қабылданды. Арыс трагедиясы: Арыс қаласында төтенше жағдайға алып келген және өңірдің экологиясына елеулі әсер еткен бірқатар жарылыстар болды. Бұл жарылыстарды экологиялық апат деп санауға болады, өйткені олар қоршаған ортаның айтарлықтай ластануына әкеліп соқтырды және адамдар мен жануарлардың денсаулығына қауіп төндірді. Жарылыстардан қоршаған су ресурстары да зардап шекті. Атмосфераға зиянды химиялық заттардың шығарындылары су бетіне түсіп, өзен жүйелеріне еніп, су объектілерін ластап, балық қоры мен басқа да су организмдеріне қауіп төндіруі мүмкін. Бұл су сапасының ұзақ мерзімді нашарлауына және аймақтағы биоәртүрліліктің төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Арыс экологиялық апаты: 2019 жылы Қазақстанның Түркістан облысындағы Арыс қаласы қатты жаңбырдан туындаған су тасқынына тап болды. Су тасқыны су қоймаларының біріндегі бөгеттің бұзылуына және жергілікті шаруашылық нысандарынан ластанған сулардың төгілуіне әкелді. Нәтижесінде топырақ, су және жағалау ресурстары ластанып, аймақтағы жануарлар мен өсімдіктер әлемі зардап шекті.
Жайық өзенінің ластануы: 2018 жылы Қазақстан мен Ресей шекарасына жақын Орал өзеніне мұнай төгілді. Төгілу құбырдағы апатқа байланысты болды, бұл өзен мен қоршаған ортаның ластануына әкелді. Бұл өзен бойындағы балық ресурстарына, өсімдіктерге және жануарлар әлеміне айтарлықтай зиян келтірді.
"Ақбөкен" полигонындағы экологиялық апат: 2015 жылы Қызылорда облысындағы "ақбөкен" полигонында өрт болып, нәтижесінде медициналық техника қалдықтары мен басқа да қауіпті қалдықтар өртенді. Өрт бірнеше күнге созылды, нәтижесінде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына қауіп төндіретін улы заттар атмосфераға шығарылды.
Ақтаудағы химия зауытының жарылысы: 2018 жылы Ақтау қаласындағы химия зауытында өртпен қатар жүретін қуатты жарылыс болды. Жарылыс атмосфераға қауіпті химиялық заттарды, соның ішінде аммиак пен күкірт қышқылын шығарды. Бұл ауаның ластануына және халықтың денсаулығына қауіп төндірді, сонымен қатар қоршаған табиғи ортаның жойылуына әкелді.
Батыс Қазақстандағы мұнай құбырындағы апат: 2016 жылы Батыс Қазақстандағы мұнай құбырында апат болды, нәтижесінде мұнай төгілді. Мұнайдың үлкен көлемі қоршаған су ресурстарына, соның ішінде өзендер мен көлдерге түсіп, экожүйе мен балық ресурстарына үлкен зиян келтірді.
Теміртаудағы металлургиялық кәсіпорындардан атмосфераның ластануы: Қарағанды облысында орналасқан Теміртау қаласы Қазақстанның ірі өнеркәсіп орталықтарының бірі болып табылады. Теміртаудағы металлургия кәсіпорындарынан ауыр металдар мен басқа да қауіпті заттардың шығарындылары атмосфераның айтарлықтай ластануына алып келеді, бұл халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға теріс әсер етеді.
Абай облысындағы өрт: Өрт салдарынан 60 000 гектра орман толығымен жанып кетті. Орман жануарлары мен өсімдіктері зардап шегіп, үлкен мөлшерде атмосфера ластнады.
Экоцид мысалдары
АҚШ-тағы бизонды жою
19 ғасырдың аяғында Америка Құрама Штаттарында Үкіметке тиімді болатын бизондарды мақсатты түрде жою басталды. Бұл экоцидтің негізгі мақсаты Солтүстік Американың далалық үндістерін негізгі азық-түлік базасынан айыру болды (бизон олардың негізгі қоректену көзі болды). 50 жылдан астам уақыт ішінде Солтүстік Америкадағы бизон популяциясы 80 миллионнан бірнеше жүзге дейін азайды.
ХХ ғасырдың ортасында Вьетнам соғысы кезінде АҚШ Қарулы Күштері Камбоджа мен Вьетнам территориясына 100 мың тоннадан астам дефолиант шашып жіберді. Осы экоцид актісінің нәтижесінде 2 миллион гектардан астам тропикалық ормандар, сондай-ақ Вьетнамның ауылшаруашылық жерлерінің шамамен 43% жойылды. Ластанған аумақта орман іс жүзінде қалпына келтірілмейді, құстардың 160 түрінің 20-дан азы қалды.
Ирактың Кувейттегі әрекеттері
Парсы шығанағы соғысы кезінде 1200-ден астам мұнай ұңғымалары жарылды. Тәулігіне 1 миллион тоннадан астам мұнай жанып, атмосфераға 80 тоннадан астам көмірқышқыл газы, 100 мың тонна күйе және 50 мың тонна күкірт диоксиді шығарылды. Кувейт танкерлерін су басу салдарынан Парсы шығанағына 400 тоннадан астам мұнай құйылды. Іргелес аумаққа үлкен зиян келтірілді.
Амазонкадағы орман өрттері-бұл жергілікті тұрғындар ауылшаруашылық жерлеріне орманды және бұталы жерлерді тазарту мақсатында әдейі ұйымдастырған, сондай-ақ бұрын қол жетімсіз (заңды және іс жүзінде) орман алқаптарын пайдалануды жеңілдету мақсатында жасалған өрттер. Бүкіл Бразилиядағы экологиялық жағдайдың нашарлауы 2019 жылы болды.
Біріккен Ұлттар ұйымының көзқарасы
Табиғи ортаға әсер ету құралдарын әскери немесе кез келген өзге де дұшпандық пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция - Ол соғыс құралы ретінде табиғи ортаны дұшпандық пайдалануға тыйым салады. Оған өте маңызды қосымша-қарулы қақтығыс кезінде табиғи ортаға зиян келтіруге тікелей тыйым салатын 1949 жылғы Женева конвенцияларына 1977 жылғы Қосымша I Хаттаманың ережелері. Қарулы қақтығыс жағдайында табиғи ортаны қорғау тікелей нысанда болмаса да, халықаралық гуманитарлық құқықтың басқа да нормалары мен қағидаттарында көзделеді:
I Бап
- Осы Конвенцияға қатысушы әрбір мемлекет кез келген басқа Қатысушы мемлекетке залал келтіру, залал келтіру немесе зиян келтіру тәсілдері ретінде кең, ұзақ мерзімді немесе елеулі салдары бар табиғи ортаға әсер ету құралдарын әскери немесе кез келген өзге де дұшпандық пайдалануға жүгінбеуге міндеттенеді.
- Осы Конвенцияға қатысушы әрбір мемлекет кез келген мемлекетке, мемлекеттер тобына немесе халықаралық ұйымға осы баптың 1-тармағының ережелеріне қайшы келетін қызметті жүзеге асыруға көмектеспеуге, көтермелемеуге және ынталандырмауға міндеттенеді.
II бап
- I бапта қолданылатын "табиғи ортаға әсер ету құралдары" термині жердің биотасын, литосферасын, гидросферасын және атмосферасын немесе ғарыш кеңістігін қоса алғанда, динамикасын, құрамын немесе құрылымын — табиғи процестерді әдейі басқару арқылы өзгертуге арналған кез келген құралдарды білдіреді.
III бап
- Осы Конвенцияның ережелері табиғи ортаға әсер ету құралдарын бейбіт мақсатта пайдалануға кедергі келтірмейді және мұндай пайдалануға қатысты жалпыға бірдей танылған қағидаттар мен халықаралық құқықтың қолданылатын қағидаларын қозғамайды.
- Осы Конвенцияға қатысушы мемлекеттер табиғи ортаға әсер ету құралдарын бейбіт мақсатта пайдалану туралы ғылыми және техникалық ақпараттың барынша толық алмасуына ықпал етуге міндеттенеді және осындай алмасуға қатысуға құқылы. Мұны жеке-жеке немесе басқа мемлекеттермен немесе халықаралық ұйымдармен бірлесіп жасай алатын қатысушы мемлекеттер әлемнің дамушы аудандарының қажеттіліктерін тиісті түрде ескере отырып, қоршаған ортаны сақтау, жақсарту және бейбіт пайдалану саласындағы Халықаралық экономикалық және ғылыми ынтымақтастыққа үлес қосатын болады.
VII бап
- Осы Конвенция мерзімсіз болып табылады.
Халықаралық қылмыстық сот
Халықаралық заңгерлер тобы бұл қылмыстың анықтамасын және "экожүйелерді жаппай, жүйелі немесе кең көлемде жою жағдайында" құқық бұзушыны қудалайтын құқықтық нормаларды әзірлеуде. Жоба Еуропа елдерінің қолдауына ие болды.
2019 жылдың желтоқсанында Гаагадағы Халықаралық қылмыстық сотта Еуроодақтағы Вануату елшісі радикалды ұсыныс енгізді: қоршаған ортаға зақым келтіруді қылмыс деп тануды ұсынды.
Вануату – Тынық мұхиттың оңтүстігіндегі кішігірім аралтекті мемлекет. Бұл елде теңіз деңгейі көтерілу қаупі өте жоғары. Климат өзгерісі елдегі шарасыз және экзистенциалды дағдарыс болып есептеледі, алайда теңіз температурасының көтерілуіне әсер еткен факторлар. Мәселен, пайдалы қазбаны өртеу, өзге штаттардың рұқсатымен басқа елдерге қызмет көрсету үшін жасалған еді. Вануату сияқты кіші аралдық мемлекеттер әлдеқашан ірі, алпауыт елдерді өз қалдықтарын қысқартуға шақырған, алайда өзгеріс тым баяу жүрген. Сол себепті елші Джон Лихт мұны тек сөз жүзінде айып қоймай, заңдастырудың кезі келген шығар деп есептейді. Оның сөзінше, Халықаралық қылмыстық сот қабылдаған Рим статуты келісіміне экоцид құраушы әрекеттерді криминалдастыруды енгізу керек.
Халықаралық қылмыстық қазір экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық іс қозғай алғанымен, бұл тек жоғарыда аталған негізгі қылмыс аясында ғана жасалады. Ол бейбіт заманда жасалған іс болып, қылмыстық жазаға тартыла қоймайды. Ал, кейбір елдерде мұндай залалдың алдын алудың жеке ережелері мен нормалары бекітілген. Экоцид жақтаушылары ғаламдық заң қабылданбайынша, қоршаған жаппай залал келтіру жалғаса беретінін айтуда.
Егер Рим статутына экоцид қылмысы қосылар болса, қоршаған ортаға зиян келтіріп, кінәлі деп танылғандар қамау, сот ісі, түрмеде отырумен бетпе-бет келеді.
Экоцид өзге елдерде
Ресейдің Қылмыстық кодексі экоцидті "өсімдіктер мен жануарлар әлемін жаппай жою, атмосфераны немесе су ресурстарын улану" немесе экологиялық апатқа әкелетін басқа әрекеттер ретінде анықтайды. 12 жылдан 20 жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады.
АҚШ-та экологиялық қылмыстар айыппұлмен немесе бас бостандығынан айырумен жазаланады. Мексика шығанағындағы 473 миллион литр мұнайдың төгілуі үшін 2010 жылы британдық British Petroleum мұнай компаниясы 20,8 миллиард доллар төледі.
Германияда су объектілерінің, ауаның және топырақтың ластануы сияқты қоршаған ортаға қарсы қылмыстар үшін 5 жылға дейін, ал аса ауыр жағдайларда 10 жылға дейін жаза қарастырылған. Абайсызда жасалған қылмыстар 3 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін.
Жапонияда 2011 жылғы апаттан кейін Фукусимадағы атом электр станциясында жер сілкінісі мен цунами реакторы жарылған кезде экологияны бақылау шаралары айтарлықтай күшейтілді. Ластануды және радиоактивті заттардың құрамын анықтау үшін күн сайын су, топырақ және ауа талдауы жүргізіледі.
![image]()
![image]()
Қытай
2015 жылы Қытайда мемлекетке экологиялық ортаны бұзғаны үшін кәсіпорындарға шектеусіз айыппұл салуға мүмкіндік беретін заң күшіне енді.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6
- https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226
- https://masa.media/kz/site/words/141
- https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31317962&pos=1865;-49#pos=1865;-49
- https://qyzyq.kz/answers/chto/2-chto-takoe-jekocid.html
- https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/hostenv.shtml
- https://www.bbc.com/future/article/20201105-what-is-ecocide
- https://www.mn.ru/smart/ekoczid-mezhdunarodnyj-ugolovnyj-sud-budet-rassmatrivat-dela-ob-ushherbe-prirode
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ekocid osimdikter nemese zhanuarlar dүniesin zhappaj zhoyu atmosfera zher nemese su resurstaryn ulau sondaj ak ekologiyalyk apatty tugyzgan nemese tugyzuy mүmkin ozge de is әreketterdi zhasau on zhyldan on bes zhylga dejingi merzimge bas bostandygynan ajyruga zhazalanady Қazakstan Respublikasynyn Қylmystyk kodeksi169 bap Ekocid Өsimdikter әlemin nemese zhanuarlar dүniesin zhappaj zhoyu atmosferany zher nemese su resurstaryn ulau sondaj ak ekologiyalyk zilzalany nemese totenshe ekologiyalyk ahual tugyzgan nemese tugyzuy mүmkin ozge de әreketterdi zhasau Қazakstan Respublikasynyn azamattygynan ajyra otyryp nemese onsyz on zhyldan on bes zhylga dejingi merzimge bas bostandygynan ajyruga zhazalanady EtimologiyaEzhelgi grek tilinde eko degen үj al cide agylshyn tilininen oltiru dep audarylady Ekocid zhanuar men osimdikterdi zhappaj kyru ne kyryluyna zhagdaj zhasau su men auany lastau ekologiyalyk apatka tүrtki bolgan kez kelgen әreket Bul termin 1970 zhyly AҚSh Vetnamdagy sogyska aralaskanda pajda bolgan edi Zhurt Vashingtonnyn sogysta 2 million gektar tropikalyk ormannyn zhojyluyna tүrtki bolgan himiyalyk zat defoliant koldanganyn synady Halykaralyk ekobelsendiler men kukyk korgaushylar ekocid Halykaralyk kylmystyk sot karajtyn kylmystar tizimine kosylsyn dep talap etude Bul tizimge әzirge genocid adamzatka karsy kylmys sogystagy kylmys pen әskeri agressiya kiredi Birneshe memlekette ekocid zhasagandar kylmystyk zhauapka tartylady Қazakstanda ekologiyalyk apatka tүrtki bolgandar 15 zhylga dejingi merzimge kamalady әri azamattyktan ajyrylady Қazakstandagy ekologiyalyk dagdarystarAral tenizinin sholejttenui Aral tenizi HH gasyrdyn ekinshi zhartysy Қazakstandagy zhәne әlemdegi en auyr ekologiyalyk apattardyn biri Aral tenizinin zhojyluynyn kuәsi boldy Auylsharuashylyk zherlerin suaru үshin su resurstaryn durys baskarmagandyktan tenizdegi su dengeji ajtarlyktaj tomendep ekozhүjenin buzyluyna zhәne teniz ajmagynyn ajtarlyktaj kyskaruyna әkeldi Semej poligonyndagy yadrolyk sanyraukulak Semej yadrolyk synak poligony Semej yadrolyk poligony 1949 1989 zhyldar aralygynda kenestik yadrolyk synaktar otkizudin negizgi orny boldy Bul radiaciyanyn katty lastanuyna zhәne zhergilikti turgyndardyn densaulygyna keri әserin tigizdi Zhezkazgan kenishi Zhezkazgan kenishi Қazakstandagy en iri uran ken oryndarynyn biri Shahtanyn durys zhumys istemeuine zhәne lastanudy bakylaudyn zhetkiliksizdigine bajlanysty korshagan audandarda ajtarlyktaj radioaktivti lastanu boldy Atyrau oblysyndagy munaj kubyryndagy apat 2016 zhyly Atyrau Samara munaj kubyrynda apat oryn aldy bul munaj togiluine zhәne Zhajyk ozeninin lastanuyna әkeldi Bul ozennin ekozhүjesine zhәne onyn ajnalasyndagy aumaktarga үlken әser etti Balkash kolindegi ekocid 2016 zhyly әlemdegi en iri tushy su kojmalarynyn biri Balkash kolinde ekologiyalyk dagdarys boldy Ajmaktagy iri tau ken kәsiporyndaryn durys pajdalanbau arkyly koldi korektendiretin ozender auyr metaldarmen zhәne himiyalyk zattarmen lastangan Bul koldin ekozhүjesine kauip tondirdi zhәne onyn bioәrtүrliligin zhojdy Қaratau onirindegi ekologiyalyk dagdarys 2019 zhyly Zhambyl oblysy Қaratau audanyndagy kaldyktardy kәdege zharatu poligondarynda birkatar ortter men kauipti zattar shygaryndylary oryn aldy Өrtter birneshe aptaga sozyldy zhәne bul atmosferaga koptegen uly zattardyn bolinuine topyrak pen sudyn lastanuyna әkeldi Nәtizhesinde korshagan ortaga zhәne halyktyn densaulygyna ajtarlyktaj ziyan keltirildi Ile ozeninin lastanuy 2018 zhyly shekaranyn Қytaj zhagyndagy apat saldarynan munaj men himiyalyk kaldyktardy kosa alganda lastaushy zattar Қazakstan arkyly otetin Ile ozenine tүsti Bul ozennin ajtarlyktaj lastanuyna su bioresurstary men ekozhүjelerine kauip tondirdi zhәne zhergilikti halyk pajdalanatyn tushy suga әser etti Akmola himiya zauyty 1999 zhyly Shymkent kalasyndagy Akmola himiya zauytynda ekologiyalyk apat boldy Zauyttagy apat hlor men fosfororganikalyk kosylystardy kosa alganda himiyalyk zattardyn edәuir molsherin shygardy Bul zauyttyn ajnalasyndagy atmosferanyn Topyraktyn zhәne su obektilerinin lastanuyna әkelip soktyrdy zhәne zhergilikti halyktyn densaulygyna үlken kauip tondirdi 2012 zhyly Kaspij tenizinde munaj platformasyndagy apat saldarynan munajdyn togilui boldy Tenizge munajdyn kop molsheri laktyryldy bul sudyn katty lastanuyna zhәne teniz ekozhүjelerine kauip tondirdi Bul ekologiyalyk apat balyk resurstaryna zhәne onyn ajnalasyndagy zhagalau ajmaktaryna keri әserin tigizdi Қyzylorda kalasyndagy radioaktivti kaldyktar үjindisi 1999 zhyly Қyzylorda oblysynda kuramynda uran shlaktary men baska da radioaktivti zattar bar radioaktivti kaldyktardyn zansyz kojmasy tabyldy Bul poligon ajmagynda adamdardyn densaulygy men korshagan ortaga yktimal kauip tondirdi Radioaktivti materialdardy tazartu zhәne durys ondeu үshin sharalar kabyldandy Arys tragediyasy Arys kalasynda totenshe zhagdajga alyp kelgen zhәne onirdin ekologiyasyna eleuli әser etken birkatar zharylystar boldy Bul zharylystardy ekologiyalyk apat dep sanauga bolady ojtkeni olar korshagan ortanyn ajtarlyktaj lastanuyna әkelip soktyrdy zhәne adamdar men zhanuarlardyn densaulygyna kauip tondirdi Zharylystardan korshagan su resurstary da zardap shekti Atmosferaga ziyandy himiyalyk zattardyn shygaryndylary su betine tүsip ozen zhүjelerine enip su obektilerin lastap balyk kory men baska da su organizmderine kauip tondirui mүmkin Bul su sapasynyn uzak merzimdi nasharlauyna zhәne ajmaktagy bioәrtүrliliktin tomendeuine әkelui mүmkin Arys ekologiyalyk apaty 2019 zhyly Қazakstannyn Tүrkistan oblysyndagy Arys kalasy katty zhanbyrdan tuyndagan su taskynyna tap boldy Su taskyny su kojmalarynyn birindegi bogettin buzyluyna zhәne zhergilikti sharuashylyk nysandarynan lastangan sulardyn togiluine әkeldi Nәtizhesinde topyrak su zhәne zhagalau resurstary lastanyp ajmaktagy zhanuarlar men osimdikter әlemi zardap shekti Zhajyk ozeninin lastanuy 2018 zhyly Қazakstan men Resej shekarasyna zhakyn Oral ozenine munaj togildi Togilu kubyrdagy apatka bajlanysty boldy bul ozen men korshagan ortanyn lastanuyna әkeldi Bul ozen bojyndagy balyk resurstaryna osimdikterge zhәne zhanuarlar әlemine ajtarlyktaj ziyan keltirdi Akboken poligonyndagy ekologiyalyk apat 2015 zhyly Қyzylorda oblysyndagy akboken poligonynda ort bolyp nәtizhesinde medicinalyk tehnika kaldyktary men baska da kauipti kaldyktar ortendi Өrt birneshe kүnge sozyldy nәtizhesinde korshagan ortaga zhәne halyktyn densaulygyna kauip tondiretin uly zattar atmosferaga shygaryldy Aktaudagy himiya zauytynyn zharylysy 2018 zhyly Aktau kalasyndagy himiya zauytynda ortpen katar zhүretin kuatty zharylys boldy Zharylys atmosferaga kauipti himiyalyk zattardy sonyn ishinde ammiak pen kүkirt kyshkylyn shygardy Bul auanyn lastanuyna zhәne halyktyn densaulygyna kauip tondirdi sonymen katar korshagan tabigi ortanyn zhojyluyna әkeldi Batys Қazakstandagy munaj kubyryndagy apat 2016 zhyly Batys Қazakstandagy munaj kubyrynda apat boldy nәtizhesinde munaj togildi Munajdyn үlken kolemi korshagan su resurstaryna sonyn ishinde ozender men kolderge tүsip ekozhүje men balyk resurstaryna үlken ziyan keltirdi Temirtaudagy metallurgiyalyk kәsiporyndardan atmosferanyn lastanuy Қaragandy oblysynda ornalaskan Temirtau kalasy Қazakstannyn iri onerkәsip ortalyktarynyn biri bolyp tabylady Temirtaudagy metallurgiya kәsiporyndarynan auyr metaldar men baska da kauipti zattardyn shygaryndylary atmosferanyn ajtarlyktaj lastanuyna alyp keledi bul halyktyn densaulygy men korshagan ortaga teris әser etedi Abaj oblysyndagy ort Өrt saldarynan 60 000 gektra orman tolygymen zhanyp ketti Orman zhanuarlary men osimdikteri zardap shegip үlken molsherde atmosfera lastnady Ekocid mysaldaryAҚSh tagy bizondy zhoyu 19 gasyrdyn ayagynda Amerika Қurama Shtattarynda Үkimetke tiimdi bolatyn bizondardy maksatty tүrde zhoyu bastaldy Bul ekocidtin negizgi maksaty Soltүstik Amerikanyn dalalyk үndisterin negizgi azyk tүlik bazasynan ajyru boldy bizon olardyn negizgi korektenu kozi boldy 50 zhyldan astam uakyt ishinde Soltүstik Amerikadagy bizon populyaciyasy 80 millionnan birneshe zhүzge dejin azajdy C 123 provider ushaktarynan defoliant bүrku Ontүstik Vetnam 1966 zh AҚSh tyn Vetnamdagy әreketi HH gasyrdyn ortasynda Vetnam sogysy kezinde AҚSh Қaruly Kүshteri Kambodzha men Vetnam territoriyasyna 100 myn tonnadan astam defoliant shashyp zhiberdi Osy ekocid aktisinin nәtizhesinde 2 million gektardan astam tropikalyk ormandar sondaj ak Vetnamnyn auylsharuashylyk zherlerinin shamamen 43 zhojyldy Lastangan aumakta orman is zhүzinde kalpyna keltirilmejdi kustardyn 160 tүrinin 20 dan azy kaldy Iraktyn Kuvejttegi әreketteri Parsy shyganagy sogysy kezinde 1200 den astam munaj ungymalary zharyldy Tәuligine 1 million tonnadan astam munaj zhanyp atmosferaga 80 tonnadan astam komirkyshkyl gazy 100 myn tonna kүje zhәne 50 myn tonna kүkirt dioksidi shygaryldy Kuvejt tankerlerin su basu saldarynan Parsy shyganagyna 400 tonnadan astam munaj kujyldy Irgeles aumakka үlken ziyan keltirildi 2012 zhylgy Sibirdegi ort Amazonkadagy orman ortteri bul zhergilikti turgyndar auylsharuashylyk zherlerine ormandy zhәne butaly zherlerdi tazartu maksatynda әdeji ujymdastyrgan sondaj ak buryn kol zhetimsiz zandy zhәne is zhүzinde orman alkaptaryn pajdalanudy zhenildetu maksatynda zhasalgan ortter Bүkil Braziliyadagy ekologiyalyk zhagdajdyn nasharlauy 2019 zhyly boldy Birikken Ұlttar ujymynyn kozkarasyKonvenciyaga katysushy elder zhasyl tүspen kol kojgan elder sary tүspen al Konvenciyaga kol kojmagan memleketter kyzyl tүspen belgilengen әlem kartasy Tabigi ortaga әser etu kuraldaryn әskeri nemese kez kelgen ozge de dushpandyk pajdalanuga tyjym salu turaly Konvenciya Ol sogys kuraly retinde tabigi ortany dushpandyk pajdalanuga tyjym salady Ogan ote manyzdy kosymsha karuly kaktygys kezinde tabigi ortaga ziyan keltiruge tikelej tyjym salatyn 1949 zhylgy Zheneva konvenciyalaryna 1977 zhylgy Қosymsha I Hattamanyn erezheleri Қaruly kaktygys zhagdajynda tabigi ortany korgau tikelej nysanda bolmasa da halykaralyk gumanitarlyk kukyktyn baska da normalary men kagidattarynda kozdeledi I Bap Osy Konvenciyaga katysushy әrbir memleket kez kelgen baska Қatysushy memleketke zalal keltiru zalal keltiru nemese ziyan keltiru tәsilderi retinde ken uzak merzimdi nemese eleuli saldary bar tabigi ortaga әser etu kuraldaryn әskeri nemese kez kelgen ozge de dushpandyk pajdalanuga zhүginbeuge mindettenedi Osy Konvenciyaga katysushy әrbir memleket kez kelgen memleketke memleketter tobyna nemese halykaralyk ujymga osy baptyn 1 tarmagynyn erezhelerine kajshy keletin kyzmetti zhүzege asyruga komektespeuge kotermelemeuge zhәne yntalandyrmauga mindettenedi II bap I bapta koldanylatyn tabigi ortaga әser etu kuraldary termini zherdin biotasyn litosferasyn gidrosferasyn zhәne atmosferasyn nemese garysh kenistigin kosa alganda dinamikasyn kuramyn nemese kurylymyn tabigi procesterdi әdeji baskaru arkyly ozgertuge arnalgan kez kelgen kuraldardy bildiredi III bap Osy Konvenciyanyn erezheleri tabigi ortaga әser etu kuraldaryn bejbit maksatta pajdalanuga kedergi keltirmejdi zhәne mundaj pajdalanuga katysty zhalpyga birdej tanylgan kagidattar men halykaralyk kukyktyn koldanylatyn kagidalaryn kozgamajdy Osy Konvenciyaga katysushy memleketter tabigi ortaga әser etu kuraldaryn bejbit maksatta pajdalanu turaly gylymi zhәne tehnikalyk akparattyn barynsha tolyk almasuyna ykpal etuge mindettenedi zhәne osyndaj almasuga katysuga kukyly Muny zheke zheke nemese baska memlekettermen nemese halykaralyk ujymdarmen birlesip zhasaj alatyn katysushy memleketter әlemnin damushy audandarynyn kazhettilikterin tiisti tүrde eskere otyryp korshagan ortany saktau zhaksartu zhәne bejbit pajdalanu salasyndagy Halykaralyk ekonomikalyk zhәne gylymi yntymaktastykka үles kosatyn bolady VII bap Osy Konvenciya merzimsiz bolyp tabylady Halykaralyk kylmystyk sotHalykaralyk zangerler toby bul kylmystyn anyktamasyn zhәne ekozhүjelerdi zhappaj zhүjeli nemese ken kolemde zhoyu zhagdajynda kukyk buzushyny kudalajtyn kukyktyk normalardy әzirleude Zhoba Europa elderinin koldauyna ie boldy 2019 zhyldyn zheltoksanynda Gaagadagy Halykaralyk kylmystyk sotta Euroodaktagy Vanuatu elshisi radikaldy usynys engizdi korshagan ortaga zakym keltirudi kylmys dep tanudy usyndy Vanuatu Tynyk muhittyn ontүstigindegi kishigirim araltekti memleket Bul elde teniz dengeji koterilu kaupi ote zhogary Klimat ozgerisi eldegi sharasyz zhәne ekzistencialdy dagdarys bolyp esepteledi alajda teniz temperaturasynyn koteriluine әser etken faktorlar Mәselen pajdaly kazbany orteu ozge shtattardyn ruksatymen baska elderge kyzmet korsetu үshin zhasalgan edi Vanuatu siyakty kishi araldyk memleketter әldekashan iri alpauyt elderdi oz kaldyktaryn kyskartuga shakyrgan alajda ozgeris tym bayau zhүrgen Sol sebepti elshi Dzhon Liht muny tek soz zhүzinde ajyp kojmaj zandastyrudyn kezi kelgen shygar dep eseptejdi Onyn sozinshe Halykaralyk kylmystyk sot kabyldagan Rim statuty kelisimine ekocid kuraushy әreketterdi kriminaldastyrudy engizu kerek Halykaralyk kylmystyk kazir ekologiyalyk kylmystar үshin kylmystyk is kozgaj alganymen bul tek zhogaryda atalgan negizgi kylmys ayasynda gana zhasalady Ol bejbit zamanda zhasalgan is bolyp kylmystyk zhazaga tartyla kojmajdy Al kejbir elderde mundaj zalaldyn aldyn aludyn zheke erezheleri men normalary bekitilgen Ekocid zhaktaushylary galamdyk zan kabyldanbajynsha korshagan zhappaj zalal keltiru zhalgasa beretinin ajtuda Eger Rim statutyna ekocid kylmysy kosylar bolsa korshagan ortaga ziyan keltirip kinәli dep tanylgandar kamau sot isi tүrmede otyrumen betpe bet keledi Ekocid ozge elderde Resej Resejdin Қylmystyk kodeksi ekocidti osimdikter men zhanuarlar әlemin zhappaj zhoyu atmosferany nemese su resurstaryn ulanu nemese ekologiyalyk apatka әkeletin baska әreketter retinde anyktajdy 12 zhyldan 20 zhylga dejin bas bostandygynan ajyruga zhazalanady AҚSh AҚSh ta ekologiyalyk kylmystar ajyppulmen nemese bas bostandygynan ajyrumen zhazalanady Meksika shyganagyndagy 473 million litr munajdyn togilui үshin 2010 zhyly britandyk British Petroleum munaj kompaniyasy 20 8 milliard dollar toledi Germaniya Germaniyada su obektilerinin auanyn zhәne topyraktyn lastanuy siyakty korshagan ortaga karsy kylmystar үshin 5 zhylga dejin al asa auyr zhagdajlarda 10 zhylga dejin zhaza karastyrylgan Abajsyzda zhasalgan kylmystar 3 zhylga dejin bas bostandygynan ajyryluy mүmkin Zhaponiya Zhaponiyada 2011 zhylgy apattan kejin Fukusimadagy atom elektr stanciyasynda zher silkinisi men cunami reaktory zharylgan kezde ekologiyany bakylau sharalary ajtarlyktaj kүshejtildi Lastanudy zhәne radioaktivti zattardyn kuramyn anyktau үshin kүn sajyn su topyrak zhәne aua taldauy zhүrgiziledi Қytaj 2015 zhyly Қytajda memleketke ekologiyalyk ortany buzgany үshin kәsiporyndarga shekteusiz ajyppul saluga mүmkindik beretin zan kүshine endi DerekkozderOryssha kazaksha zandyk tүsindirme sozdik anyktamalyk Almaty Zheti zhargy baspasy 2008 zhyl ISBN 9965 11 274 6 https adilet zan kz kaz docs K1400000226 https masa media kz site words 141 https online zakon kz Document doc id 31317962 amp pos 1865 49 pos 1865 49 https qyzyq kz answers chto 2 chto takoe jekocid html https www un org ru documents decl conv conventions hostenv shtml https www bbc com future article 20201105 what is ecocide https www mn ru smart ekoczid mezhdunarodnyj ugolovnyj sud budet rassmatrivat dela ob ushherbe prirode