Шайбани мемлекеті, Шейбани мемлекеті — Орталық Азиядағы ортағасырлық мемлекет (1500 — 1598). Орталығы алғашында Самарқанд, 1560 жылдан Бұхара қаласы болды. Шайбани мемлекетінің құрылуы бұрын Дешті Қыпшақта тұрған көшпелі өзбек тайпаларынан шыққан Мұхаммед Шайбани ханның Мауераннахрды жаулап алуымен тығыз байланысты. Шайбани мемлекеті Каспий т-нен Тянь-Шаньға, Сырдариядан Орталығы Ауғанстанға дейінгі аумақты қамтыды. 1510 жылы Иран шахы, Сефеви әулетінен шыққан Исмаил Қ. Шайбани ханды талқандағаннан кейін Шайбани әулеті екі өзбек мемлекетіне бөлінді. Бірі — Мауераннахрдағы Шайбани мемлекеті де, екіншісі — оған тәуелді емес Хиуа хандығы (орталығы Үргеніш, кейіннен Хиуа) болды. Темір әулетінің бұрынғы хорасандық иелігі Иранға қарады. Көшпелі өзбектердің Дешті Қыпшақтан Мауераннахрға ауысуы нәтижесінде Шайбани әулеті қазіргі қазақ даласындағы ықпалынан айрылып, далалық жерлерде қазақ хандарының билігі орнады. Көшпелі өзбектердің отырықшы халықтың арасынан қоныс тебуі егіншіліктің біршама құлдырауына және суландыру құрылыстары жұмысының бұзылуына әкеп соқтырды. Жерді сыйға тарту, мұрагерлік жолмен меншіктену құқығы кең тарады. Шайбани мемлекетінде ірі жер иеленушілер, сопы шейхтары мен үлкен вакуфтарды иемденген мұсылман дінбасылары болды. Жердің бір бөлігі хан меншігі болып есептелді. Бұл жерді пайдаланған шаруалардан салық — харадж алынды. Барлық өзбектерді өз қол астына біріктірген Абдолла ханның тұсында Шайбани мемлекетінің гүлденген кезі болды. Ресей, Қазақ хандығы, Сібір хандығы мен Үндістандағы Ұлы Моғолдармен қатынас орнатылды. Бірақ үздіксіз әскери жорықтар мен билеуші топтардың арасындағы тартыстардың қолөнер мен саудаға тигізген зиянды зардабы зор болды. Шайбани мемлекетінің тұсында Мауераннахр мен Хорасанның түркі тілдес халқына “өзбектер” деген этнонимі бекіді. Абдолла хан тұсында мемлекет астанасы Бұхара болды да, кейінгі деректерде Шайбани мемлекеті Бұхар хандығы деп аталды. Бұхара қаласы ірі мәдени орталыққа айналды. XVI ғасырда Шайбани мемлекетінде белгілі ақын-жазушылар Хожа Хасан Нисари, Зайниддин Уасифи, Камал әд-Дин Бинаи, Абдурахман Мушфики, т.б. өмір сүрді. Шайбани мемлекетіне арналған Бинаидың “Шайбанинама”, “Футухат-и хани”, Мұхаммед Салихтың “Шайбанинама”, Хондемирдің “Хабиб-ас-сияр” тәрізді тарихи шығармалары да осы XVI ғасырда жазылды.
Сілтемелер
- Шайбани әулеті
- Шайбани хан
- Қазақ хандығы
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том 18 бөлім
Әдебиет
- Ахмедов Б.А., Государство кочевых узбеков, М., 1965;
- История народов Узбекистана, т. 2, Таш., 1993.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shajbani memleketi Shejbani memleketi Ortalyk Aziyadagy ortagasyrlyk memleket 1500 1598 Ortalygy algashynda Samarkand 1560 zhyldan Buhara kalasy boldy Shajbani memleketinin kuryluy buryn Deshti Қypshakta turgan koshpeli ozbek tajpalarynan shykkan Muhammed Shajbani hannyn Mauerannahrdy zhaulap aluymen tygyz bajlanysty Shajbani memleketi Kaspij t nen Tyan Shanga Syrdariyadan Ortalygy Auganstanga dejingi aumakty kamtydy 1510 zhyly Iran shahy Sefevi әuletinen shykkan Ismail Қ Shajbani handy talkandagannan kejin Shajbani әuleti eki ozbek memleketine bolindi Biri Mauerannahrdagy Shajbani memleketi de ekinshisi ogan tәueldi emes Hiua handygy ortalygy Үrgenish kejinnen Hiua boldy Temir әuletinin buryngy horasandyk ieligi Iranga karady Koshpeli ozbekterdin Deshti Қypshaktan Mauerannahrga auysuy nәtizhesinde Shajbani әuleti kazirgi kazak dalasyndagy ykpalynan ajrylyp dalalyk zherlerde kazak handarynyn biligi ornady Koshpeli ozbekterdin otyrykshy halyktyn arasynan konys tebui eginshiliktin birshama kuldyrauyna zhәne sulandyru kurylystary zhumysynyn buzyluyna әkep soktyrdy Zherdi syjga tartu muragerlik zholmen menshiktenu kukygy ken tarady Shajbani memleketinde iri zher ielenushiler sopy shejhtary men үlken vakuftardy iemdengen musylman dinbasylary boldy Zherdin bir boligi han menshigi bolyp esepteldi Bul zherdi pajdalangan sharualardan salyk haradzh alyndy Barlyk ozbekterdi oz kol astyna biriktirgen Abdolla hannyn tusynda Shajbani memleketinin gүldengen kezi boldy Resej Қazak handygy Sibir handygy men Үndistandagy Ұly Mogoldarmen katynas ornatyldy Birak үzdiksiz әskeri zhoryktar men bileushi toptardyn arasyndagy tartystardyn koloner men saudaga tigizgen ziyandy zardaby zor boldy Shajbani memleketinin tusynda Mauerannahr men Horasannyn tүrki tildes halkyna ozbekter degen etnonimi bekidi Abdolla han tusynda memleket astanasy Buhara boldy da kejingi derekterde Shajbani memleketi Buhar handygy dep ataldy Buhara kalasy iri mәdeni ortalykka ajnaldy XVI gasyrda Shajbani memleketinde belgili akyn zhazushylar Hozha Hasan Nisari Zajniddin Uasifi Kamal әd Din Binai Abdurahman Mushfiki t b omir sүrdi Shajbani memleketine arnalgan Binaidyn Shajbaninama Futuhat i hani Muhammed Salihtyn Shajbaninama Hondemirdin Habib as siyar tәrizdi tarihi shygarmalary da osy XVI gasyrda zhazyldy SiltemelerShajbani әuleti Shajbani han Қazak handygyDerekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IX tom 18 bolimӘdebietAhmedov B A Gosudarstvo kochevyh uzbekov M 1965 Istoriya narodov Uzbekistana t 2 Tash 1993 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet