Сыздық Кенесарыұлы (Садық сұлтан, Сыздық төре; 1837 жыл – 1910 жыл) — XIX ғасырдың 2-жартысындағы ұлт-азаттық қозғалысының қайраткері.
Сыздық Кенесарыұлы | |
Туған кездегі есімі | Сыздық Кенесарыұлы |
---|---|
Туған күні | |
Қайтыс болған күні | |
Ұлты | қазақ |
Қызметі | ұлт-азаттық қозғалыстың қайраткері |
Әкесі |
Бала шағы
Кенесары ханның екінші әйелі Жаңыл ханымнан туған. Кенесары қаза болғаннан кейін оның бала-шағасы төлеңгіттермен Түркістан қаласына іргелес Қаратау маңына көшіп барған. Олар салық төлемеу шартымен Қоқан хандығына қарады. Сыздық ауыл молдасынан білім алып, ер жеткенде Қоқан ханына әскери қызметке кірді. Оған пансат басы (бес жүз әскербасы) атағы берілді. Ол өзінің әскерімен Ұзынағаш шайқасына қатысып, ерлігімен көзге түсті.
Орыс әскерлермен шайқас
1864 жылы Қоқан ханының әмірімен Созақтың әкімі болып тағайындалды. Бұл кезде Ресей полковнигі Веревкин Түркістан қаласына таяп келіп, қоршауға алды. Осыған орай ол өзінің жасақтарымен Түркістан қаласын қорғауға аттанды. Сыздық жасақтары орыс әскерлерінің қоршауын бұзып, Түркістан қаласына еніп, оны қорғауда батылдық танытты. Сондай-ақ Түркістанға іргелес Иқан ауыл маңында орыс әскерлеріне ойсырата соққы берді. Сыздық Шымкент қаласын қорғауға да қатысып, генерал М. Г. Черняев әскеріне тойтарыс беруде өзінің талантты қолбасшы екенін көрсетті. Генерал Черняев Шымкентті алғашқы шабуыл барысында ала алмай, кейін шегінуге мәжбүр болды. Ташкентті қорғау барысында Әлімқұл қаза тапқан соң қаланың беделді ақсақалдарының ұсынысымен Сыздық әмір лашкар (әскербасы) болып сайланып, Ташкентті қорғауды қолға алды.
Бұхар әмірлігімен одақтасуы
Сыздық патшалық Ресейдің басқыншылық саясатына тегеурінді тойтарыс беру мақсатында Бұхар әмірлігімен одақтасу қажет деп тапты. Соған орай Бұхар әмірі Әбулмұзафарға елші жіберді. Бұхар әмірі мұндай келісімді қабыл алып, Ташкентке өзінің Тайшыбек атты өкілін аттандырды. Тайшыбек келгеннен кейін Сыздық Ташкентті басқаруды соған тапсырды. Генерал Черняев әскері Ташкентті алып, Жызаққа қарай бет алғанда Сыздық оған тегеурінді қарсылық ұйымдастырды. Сырдария бойындағы Шардара қамалы маңындағы қазақтарды орыс әскерлерінің тонап жатқаны жайлы хабар алған Сыздық оларға көмекке аттанды. Ол жергілікті
қоңыраттардан жасақ құрастырып, орыс әскерлеріне ойсырата соққы беріп, Шардара маңы қазақтарының тоналған мал-мүлкін қайтартты. Бұдан соң Сыздық Самарқандқа барып, Бұхар әмірімен бірге Бұхараға кетті. Сол жақтан 800 адамнан тұратын жасақ алып, Қазалыны азат етуге аттанды.
Бұхар әмірлігіне қарсы шығуы
Қазалының оңтүстігіндегі Сарыбұлақ деген жерде орыс әскерлерімен шайқасты. Үш күнге созылған шайқаста Сыздықтың жасағынан 22, ал орыс әскерлерінен 60-тан астам адам қаза тапты. Перовскіден Қазалыға қосымша орыс әскері жіберілгеннен хабардар болған Сыздық жасағымен Қызылқұм арқылы жүріп Жызаққа келіп, орыс әскерімен шайқасқа түсіп, оларды шегінуге мәжбүр етті. Бірақ бұл кезде Бұхар әмірінің әскері Самарқанд түбінде генерал К.П. Кауфман әскерінен жеңілген еді. Самарқандты қорғаушыларға Сыздық жасақтарымен келіп қосылғанымен қаруы басым орыс әскерлері жеңіске жетіп, Самарқандты алды. Бұхар әмірінің орыстармен бітімге келуін Сыздық сатқындық деп бағалап, онымен де күресуге бел буды. Ол өзімен пікірлес әріптестерімен бірге қазақтар арасынан жасақ жинап, Нұратаны алды. Бұхар әмірі Сыздықтың Нұратаны алғанын естігеннен кейін оған қарсы бес мың сарбаз бен сегіз мың атты әскер жіберді. Жазалауға жіберілген бұл әскер Сыздықтың жасағымен бетпе-бет келгенде үрейленіп, ұрыссыз тізе бүкті. Осылайша Сыздыққа он үш мың әскер қосылды. Алайда бұл әскер Сыздыққа шын беріле қоймады. Соның салдарынан Зеравшан өзен бойында Бұхар әмірімен болған шайқаста Сыздық маңында мыңға жуық адам ғана қалды, қалғандары шайқасқа түсуден бас тартып, қашып кетті.
Соңғы шайқас
Бұл оқиғадан кейін ол Хиуа хандығы иелігіне өтіп, Сырдарияның сол жағалауын қоныстанған қазақтардың басшысына айналды. 1873 жылы көктемде Кауфман Хиуаны жаулауға аттанған кезде Сыздық өзіне қарасты қазақтардан 700 адамнан тұратын жасақ құрды. Бұған Хиуа ханы түрікмендерден құралған 500 адамдық жасақты қосып, Сыздықты Кауфман бастаған әскерге қарсы аттандырды. Әмудария бойындағы Үшошақ деген жерде Кауфман әскерімен Сыздық жасақтары шайқасқа түсті. Шайқас барысында Хиуа ханының орыс жаулаушыларымен келіссөз жүргізіп жатқандығынан хабардар болған Сыздық өз күресін Қашқарға барып жалғастырмақ болды. Ол Гератқа өтіп, сонда үш айдай тұрақтап, Бадахшан арқылы Қашқарға келді. Мұнда оны Қашқардың билеушісі Якупбек қабылдап, оған әскери қолбасшы лауазымын береді. Сыздық Қашқардағы мұсылмандардың көмегімен Түркістан өлкесін орыс жаулаушыларынан азат етуге болады деп үміттенді. Алайда 1877 жылы Қашқарды Цин империясы әскерлерінің жаулап алуына байланысты бұл үміт те үзілді. Сыздық Қытай жаулаушыларымен шайқас барысында ауыр жарақат алды. 1878 жылы Ферғана өңіріне өтіп, орыс билігін мойындауға мәжбүр болды. Оған Сырдария облысының Шымкент уезінде тұруға рұқсат етілді. Сыздықтың ерлік істерін Майлықожа мен Жамбыл ақындар жырға қосқан.
Дереккөздер
- А 31 Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет. ISBN 9965-893-73-Х
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Syzdyk Kenesaryuly Sadyk sultan Syzdyk tore 1837 zhyl 1910 zhyl XIX gasyrdyn 2 zhartysyndagy ult azattyk kozgalysynyn kajratkeri Syzdyk KenesaryulyTugan kezdegi esimiSyzdyk KenesaryulyTugan kүni1837 1837 Қajtys bolgan kүni1910 1910 ҰltykazakҚyzmetiult azattyk kozgalystyn kajratkeriӘkesiKenesary ҚasymulyBala shagyKenesary hannyn ekinshi әjeli Zhanyl hanymnan tugan Kenesary kaza bolgannan kejin onyn bala shagasy tolengittermen Tүrkistan kalasyna irgeles Қaratau manyna koship bargan Olar salyk tolemeu shartymen Қokan handygyna karady Syzdyk auyl moldasynan bilim alyp er zhetkende Қokan hanyna әskeri kyzmetke kirdi Ogan pansat basy bes zhүz әskerbasy atagy berildi Ol ozinin әskerimen Ұzynagash shajkasyna katysyp erligimen kozge tүsti Orys әskerlermen shajkas1864 zhyly Қokan hanynyn әmirimen Sozaktyn әkimi bolyp tagajyndaldy Bul kezde Resej polkovnigi Verevkin Tүrkistan kalasyna tayap kelip korshauga aldy Osygan oraj ol ozinin zhasaktarymen Tүrkistan kalasyn korgauga attandy Syzdyk zhasaktary orys әskerlerinin korshauyn buzyp Tүrkistan kalasyna enip ony korgauda batyldyk tanytty Sondaj ak Tүrkistanga irgeles Ikan auyl manynda orys әskerlerine ojsyrata sokky berdi Syzdyk Shymkent kalasyn korgauga da katysyp general M G Chernyaev әskerine tojtarys berude ozinin talantty kolbasshy ekenin korsetti General Chernyaev Shymkentti algashky shabuyl barysynda ala almaj kejin sheginuge mәzhbүr boldy Tashkentti korgau barysynda Әlimkul kaza tapkan son kalanyn bedeldi aksakaldarynyn usynysymen Syzdyk әmir lashkar әskerbasy bolyp sajlanyp Tashkentti korgaudy kolga aldy Buhar әmirligimen odaktasuySyzdyk patshalyk Resejdin baskynshylyk sayasatyna tegeurindi tojtarys beru maksatynda Buhar әmirligimen odaktasu kazhet dep tapty Sogan oraj Buhar әmiri Әbulmuzafarga elshi zhiberdi Buhar әmiri mundaj kelisimdi kabyl alyp Tashkentke ozinin Tajshybek atty okilin attandyrdy Tajshybek kelgennen kejin Syzdyk Tashkentti baskarudy sogan tapsyrdy General Chernyaev әskeri Tashkentti alyp Zhyzakka karaj bet alganda Syzdyk ogan tegeurindi karsylyk ujymdastyrdy Syrdariya bojyndagy Shardara kamaly manyndagy kazaktardy orys әskerlerinin tonap zhatkany zhajly habar algan Syzdyk olarga komekke attandy Ol zhergilikti konyrattardan zhasak kurastyryp orys әskerlerine ojsyrata sokky berip Shardara many kazaktarynyn tonalgan mal mүlkin kajtartty Budan son Syzdyk Samarkandka baryp Buhar әmirimen birge Buharaga ketti Sol zhaktan 800 adamnan turatyn zhasak alyp Қazalyny azat etuge attandy Buhar әmirligine karsy shyguyҚazalynyn ontүstigindegi Sarybulak degen zherde orys әskerlerimen shajkasty Үsh kүnge sozylgan shajkasta Syzdyktyn zhasagynan 22 al orys әskerlerinen 60 tan astam adam kaza tapty Perovskiden Қazalyga kosymsha orys әskeri zhiberilgennen habardar bolgan Syzdyk zhasagymen Қyzylkum arkyly zhүrip Zhyzakka kelip orys әskerimen shajkaska tүsip olardy sheginuge mәzhbүr etti Birak bul kezde Buhar әmirinin әskeri Samarkand tүbinde general K P Kaufman әskerinen zhenilgen edi Samarkandty korgaushylarga Syzdyk zhasaktarymen kelip kosylganymen karuy basym orys әskerleri zheniske zhetip Samarkandty aldy Buhar әmirinin orystarmen bitimge keluin Syzdyk satkyndyk dep bagalap onymen de kүresuge bel budy Ol ozimen pikirles әriptesterimen birge kazaktar arasynan zhasak zhinap Nuratany aldy Buhar әmiri Syzdyktyn Nuratany alganyn estigennen kejin ogan karsy bes myn sarbaz ben segiz myn atty әsker zhiberdi Zhazalauga zhiberilgen bul әsker Syzdyktyn zhasagymen betpe bet kelgende үrejlenip uryssyz tize bүkti Osylajsha Syzdykka on үsh myn әsker kosyldy Alajda bul әsker Syzdykka shyn berile kojmady Sonyn saldarynan Zeravshan ozen bojynda Buhar әmirimen bolgan shajkasta Syzdyk manynda mynga zhuyk adam gana kaldy kalgandary shajkaska tүsuden bas tartyp kashyp ketti Songy shajkasBul okigadan kejin ol Hiua handygy ieligine otip Syrdariyanyn sol zhagalauyn konystangan kazaktardyn basshysyna ajnaldy 1873 zhyly koktemde Kaufman Hiuany zhaulauga attangan kezde Syzdyk ozine karasty kazaktardan 700 adamnan turatyn zhasak kurdy Bugan Hiua hany tүrikmenderden kuralgan 500 adamdyk zhasakty kosyp Syzdykty Kaufman bastagan әskerge karsy attandyrdy Әmudariya bojyndagy Үshoshak degen zherde Kaufman әskerimen Syzdyk zhasaktary shajkaska tүsti Shajkas barysynda Hiua hanynyn orys zhaulaushylarymen kelissoz zhүrgizip zhatkandygynan habardar bolgan Syzdyk oz kүresin Қashkarga baryp zhalgastyrmak boldy Ol Geratka otip sonda үsh ajdaj turaktap Badahshan arkyly Қashkarga keldi Munda ony Қashkardyn bileushisi Yakupbek kabyldap ogan әskeri kolbasshy lauazymyn beredi Syzdyk Қashkardagy musylmandardyn komegimen Tүrkistan olkesin orys zhaulaushylarynan azat etuge bolady dep үmittendi Alajda 1877 zhyly Қashkardy Cin imperiyasy әskerlerinin zhaulap aluyna bajlanysty bul үmit te үzildi Syzdyk Қytaj zhaulaushylarymen shajkas barysynda auyr zharakat aldy 1878 zhyly Fergana onirine otip orys biligin mojyndauga mәzhbүr boldy Ogan Syrdariya oblysynyn Shymkent uezinde turuga ruksat etildi Syzdyktyn erlik isterin Majlykozha men Zhambyl akyndar zhyrga koskan DerekkozderA 31 Ajbyn Enciklopediya Bas red B Ө Zhakyp Almaty Қazak enciklopediyasy 2011 880 bet ISBN 9965 893 73 H