Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Герцшпрунг — Рассел диаграммасындағы жұлдыздар жайласуы бейберекет емес. Олар белгілі бір өңірлерге арнайы орналасқан. Әсіресе сол жақ үстіңгі бұрыштан оң жақ астыңғы бұрышқа дейінгі тар өңірге көп санды жұлдыздар шоғырлы түрде орналасқаны бірден көзге түседі. Күн де осы диагональді өңірге жайғасқан. Осынау бояуы жарқырауын көрсететін жұлдыздар орналасқан диагональ Негізгі тізбек (Main sequence) деп аталады да, ондағы жұлдыздар Негізгі тізбек жұлдыздары (ағылш. main-sequence stars) немесе Ергежейлілер (dwarf) деп аталады.
Өзегіндегі жойқын реакцияның қалыптасуы
Негізгі тізбек жұлдыздары сутегілік жану (теромядролық реакция) сатысында болады. Сутегі жанып таусылған соң гелийдің жануы (теромядролық реакция) басталады да, ісініп Алып қызыл жұлдызға айналады. Күн жүйесіндегі күн дәл қазір сондай негізгі тізбек жұлдызына жатады.
Тұрақты жұлдыздар бүкіл ғұмырының 90% -ында жоғары темпратура мен жоғары қысым арқылы өзегіндегі сутегіні гелий етіп біріктірумен болады және осы барыста мол энергия бөліп шығарады. Олардың негізгі тізбек жұлдызы болу сатысында тұруына Массасы, химиялық құрамы, және басқа да ерекшеліктері әсер етеді. Алғашқы сәттерден бастап негізгі тізбек жұлдызындағы сутегінің салыстырмасы өзегінде арта береді де, нәтижесінде өзегінде термоядролық реакция жүріп, жұлдыздың темпратурасы біртіндеп жоғарылап, жарығы да күшейе береді. Күнді мысал етсек, шамамен 4.6 млрд жыл бұрын негізгі тізбек сатысына жеткен бұл жұлдыздың жарығы содан бері 40% артқан екен. Барлық негізгі тізбек жұлдыздары, немесе ергежейлі жұлдыздар гидростатикалық тепе-теңдікті сақтайды, бұл көбінесе өзегінен сыртқа бағытталған термоядролық реакцияның кеңею қысымы мен айналасында қоршаған атмосферасының өзекке қарай гравитациясы ортасындағы тепе-теңдік есептеледі. Іштен сыртқа қарай және сырттан ішке қарай осы екі күштің әсерінде күн секілді ергежейлі жұлдыздар тұрақтылық сақтап тұр. Өзегіндегі темпратура мен қысымның және осыдан пайда болатын жоғары энергияның ортасында белгілі бір салыстырма бар және осы салыстырма сақталған жағдайда жұлдыз тұрақты жанып, жарқырап тұрады. Өзегінен айналасына атқыланған энергия бетіндегі радиация болып әлемге тарайды. Яғни энергия – сәуле, немесе конвекция арқылы тасымалданады, содан кейін оның аймағында температуралық градиент өндіру алға шығып, жоғары айқындық басталады.
Энергияның жасап шығарылуы
Массасы күн массасының 1.5 есесіндей жұлдыздар термоядролық реакция арқылы сутегіні гелийге айналдырады және ол протон - протон тізбекті реакция деп аталады. Осы массадан асып кеткен жұлдыздардың теромядролық реакциясы көбінесе Көміртегі, азот және оттегі атомдарын пайдаланып, CNO циклінде айналады, сутегіні гелийге өзгертеді. Массасы күннің 10 есесіндей негізгі тізбек жұлдыздары конвекция пайда болады. Ол жаңадан Гелийді сыртқа тасып, термоядролық реакцияға отын қылады. Өзегіндегі конвекция тоқтағанда өзегіндегі бай гелий сутегімен қоршалады. Массасы төмен жұлдызда өзегіндегі конвекция біртіндеп әлсірейді және массасы шамамен 2 күн массасы шамасына жеткенде конвекция тоқтайды. Осы массадан төмен жұлдыздардың өзегінде радияция болса, беткі қабатында конвекция болады. Жұлдыз массасының азаюына ілесіп, конвекция қабаты ұлғаяды. Массасы 0.4 күн массасындай негізгі тізбек жұлдызының барлық материясы конвекцияға арналады.
Энергияның сыртқа ағылу шамасы
Әрбір жұлдыз жұлдыз боранын （Stellar Wind） бүрку арқылы зарядтты бөлшектерді ғарышқа шашумен болады. Көп санды жұлдыздардың осындай жолмен массасын кемітуі тым болымсыз болғандықтан есепке алынбайды. Күн жылына тек 10 −14 күн массасын жоғалтады, осылайша ол бүкіл ғұмырында өз массасының әрең 0.01% пайызын ғана жоғалтады. Алып массаға ие жұлдыздарда жыл сайын жоғалтатын масса 10 − 7 ден 10 − 5 ға жетеді. Бұл олардың өзгерісіне біршама әсер етеді. Массасы күн массасының 50 есесіндей жұлдыз Негізгі тізбек сатысында өз массасының жартысына дейін жоғалтады.
Келесі сатыға өтуі
Әдетте, массасы қанша үлкен болса, сол жұлдыздың негізгі тізбек жұлдызы (ергежейлі) болу жасы соншылық аз болады. Өзегіндегі термоядролық отын таусылғанда жұлдыздар HR диаграммасындағы негізгі тізбек өңірден алыстай бастайды. Бұл кезде жұлдыздың болашағы оның массасына байланысты болады:
- Массасы 0.23 күн массасындай тұрақты жұлдыздар ендігі жерде Ақ ергежейлі жұлдызға айналады.
- Массасы 10 күн массасынан артық емес жұлдыздар Алып қызыл жұлдызға айнаалды.
- Массасы одан үлкен жұлдыз жарылып Ғаламатжұлдызға айналады, немесе тіке кеусеп Қара құрдымға айналады.
Дереккөздер
- A course on stars' physical properties, formation and evolution. University of St. Andrews. Тексерілді, 18 мамыр 2010.
- Imamura, James N. Mass-Luminosity Relationship. University of Oregon (7 ақпан 1995). Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 желтоқсан 2006. Тексерілді, 8 қаңтар 2007.
- Hansen Carl J. Stellar Interiors: Physical Principles, Structure, and Evolution — Birkhäuser, 1994. — P. 28. — ISBN 0-387-94138-X.
- Rolfs Claus E. Cauldrons in the Cosmos: Nuclear Astrophysics — University of Chicago Press, 1988. — ISBN 0-226-72457-3.
- Kroupa, Pavel (2002). "The Initial Mass Function of Stars: Evidence for Uniformity in Variable Systems". Science 295 (5552): 82–91. :10.1126/science.1067524. 0036-8075. 11778039. http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/295/5552/82. Retrieved 2007-12-03.
- Adams, Fred C.; Laughlin, Gregory (сәуір 1997). "A Dying Universe: The Long Term Fate and Evolution of Astrophysical Objects". Reviews of Modern Physics 69 (2): 337–372. Bibcode 1997RvMP...69..337A. :10.1103/RevModPhys.69.337.
- Sitko, Michael L. Stellar Structure and Evolution. University of Cincinnati (24 наурыз 2000). Тексерілді, 5 желтоқсан 2007.
- Staff Post-Main Sequence Stars. Australia Telescope Outreach and Education (12 қазан 2006). Тексерілді, 8 қаңтар 2008.
- Girardi, L.; Bressan, A.; Bertelli, G.; Chiosi, C. (2000). "Evolutionary tracks and isochrones for low- and intermediate-mass stars: From 0.15 to 7 Msun, and from Z=0.0004 to 0.03". Astronomy and Astrophysics Supplement 141 (3): 371–383. :10.1051/aas:2000126.
- Poelarends, A. J. T.; Herwig, F.; Langer, N.; Heger, A. (наурыз 2008). "The Supernova Channel of Super-AGB Stars". The Astrophysical Journal 675 (1): 614–625. :10.1086/520872.
- Krauss, Lawrence M.; Chaboyer, Brian (2003). "Age Estimates of Globular Clusters in the Milky Way: Constraints on Cosmology". Science 299 (5603): 65–69. :10.1126/science.1075631. 12511641.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Gercshprung Rassel diagrammasyndagy zhuldyzdar zhajlasuy bejbereket emes Olar belgili bir onirlerge arnajy ornalaskan Әsirese sol zhak үstingi buryshtan on zhak astyngy buryshka dejingi tar onirge kop sandy zhuldyzdar shogyrly tүrde ornalaskany birden kozge tүsedi Kүn de osy diagonaldi onirge zhajgaskan Osynau boyauy zharkyrauyn korsetetin zhuldyzdar ornalaskan diagonal Negizgi tizbek Main sequence dep atalady da ondagy zhuldyzdar Negizgi tizbek zhuldyzdary agylsh main sequence stars nemese Ergezhejliler dwarf dep atalady HR diagrammasyndagy zhuldyzdardyn zharyktygy men ren korsetkishi bul keste Hipparcos Katalogindegi 22 000 zhuldyzga Glize katalogindegi 1 000 әlsiz zharykty zhuldyzdy kyzyl zhәne ak nүkte kosyp zhasalgan Өzegindegi zhojkyn reakciyanyn kalyptasuyNegizgi tizbek zhuldyzdary sutegilik zhanu teromyadrolyk reakciya satysynda bolady Sutegi zhanyp tausylgan son gelijdin zhanuy teromyadrolyk reakciya bastalady da isinip Alyp kyzyl zhuldyzga ajnalady Kүn zhүjesindegi kүn dәl kazir sondaj negizgi tizbek zhuldyzyna zhatady Kүn әlemdegi negizgi tizbek zhuldyzdarynyn manyzdy bireui Turakty zhuldyzdar bүkil gumyrynyn 90 ynda zhogary tempratura men zhogary kysym arkyly ozegindegi sutegini gelij etip biriktirumen bolady zhәne osy barysta mol energiya bolip shygarady Olardyn negizgi tizbek zhuldyzy bolu satysynda turuyna Massasy himiyalyk kuramy zhәne baska da erekshelikteri әser etedi Algashky sәtterden bastap negizgi tizbek zhuldyzyndagy suteginin salystyrmasy ozeginde arta beredi de nәtizhesinde ozeginde termoyadrolyk reakciya zhүrip zhuldyzdyn tempraturasy birtindep zhogarylap zharygy da kүsheje beredi Kүndi mysal etsek shamamen 4 6 mlrd zhyl buryn negizgi tizbek satysyna zhetken bul zhuldyzdyn zharygy sodan beri 40 artkan eken Barlyk negizgi tizbek zhuldyzdary nemese ergezhejli zhuldyzdar gidrostatikalyk tepe tendikti saktajdy bul kobinese ozeginen syrtka bagyttalgan termoyadrolyk reakciyanyn keneyu kysymy men ajnalasynda korshagan atmosferasynyn ozekke karaj gravitaciyasy ortasyndagy tepe tendik esepteledi Ishten syrtka karaj zhәne syrttan ishke karaj osy eki kүshtin әserinde kүn sekildi ergezhejli zhuldyzdar turaktylyk saktap tur Өzegindegi tempratura men kysymnyn zhәne osydan pajda bolatyn zhogary energiyanyn ortasynda belgili bir salystyrma bar zhәne osy salystyrma saktalgan zhagdajda zhuldyz turakty zhanyp zharkyrap turady Өzeginen ajnalasyna atkylangan energiya betindegi radiaciya bolyp әlemge tarajdy Yagni energiya sәule nemese konvekciya arkyly tasymaldanady sodan kejin onyn ajmagynda temperaturalyk gradient ondiru alga shygyp zhogary ajkyndyk bastalady Zhuldyzdar ozgerisi satysyEnergiyanyn zhasap shygaryluyMassasy kүn massasynyn 1 5 esesindej zhuldyzdar termoyadrolyk reakciya arkyly sutegini gelijge ajnaldyrady zhәne ol proton proton tizbekti reakciya dep atalady Osy massadan asyp ketken zhuldyzdardyn teromyadrolyk reakciyasy kobinese Komirtegi azot zhәne ottegi atomdaryn pajdalanyp CNO ciklinde ajnalady sutegini gelijge ozgertedi Massasy kүnnin 10 esesindej negizgi tizbek zhuldyzdary konvekciya pajda bolady Ol zhanadan Gelijdi syrtka tasyp termoyadrolyk reakciyaga otyn kylady Өzegindegi konvekciya toktaganda ozegindegi baj gelij sutegimen korshalady Massasy tomen zhuldyzda ozegindegi konvekciya birtindep әlsirejdi zhәne massasy shamamen 2 kүn massasy shamasyna zhetkende konvekciya toktajdy Osy massadan tomen zhuldyzdardyn ozeginde radiyaciya bolsa betki kabatynda konvekciya bolady Zhuldyz massasynyn azayuyna ilesip konvekciya kabaty ulgayady Massasy 0 4 kүn massasyndaj negizgi tizbek zhuldyzynyn barlyk materiyasy konvekciyaga arnalady Energiyanyn syrtka agylu shamasyӘrbir zhuldyz zhuldyz boranyn Stellar Wind bүrku arkyly zaryadtty bolshekterdi garyshka shashumen bolady Kop sandy zhuldyzdardyn osyndaj zholmen massasyn kemitui tym bolymsyz bolgandyktan esepke alynbajdy Kүn zhylyna tek 10 14 kүn massasyn zhogaltady osylajsha ol bүkil gumyrynda oz massasynyn әren 0 01 pajyzyn gana zhogaltady Alyp massaga ie zhuldyzdarda zhyl sajyn zhogaltatyn massa 10 7 den 10 5 ga zhetedi Bul olardyn ozgerisine birshama әser etedi Massasy kүn massasynyn 50 esesindej zhuldyz Negizgi tizbek satysynda oz massasynyn zhartysyna dejin zhogaltady Kelesi satyga otuiӘdette massasy kansha үlken bolsa sol zhuldyzdyn negizgi tizbek zhuldyzy ergezhejli bolu zhasy sonshylyk az bolady Өzegindegi termoyadrolyk otyn tausylganda zhuldyzdar HR diagrammasyndagy negizgi tizbek onirden alystaj bastajdy Bul kezde zhuldyzdyn bolashagy onyn massasyna bajlanysty bolady Massasy 0 23 kүn massasyndaj turakty zhuldyzdar endigi zherde Ak ergezhejli zhuldyzga ajnalady Massasy 10 kүn massasynan artyk emes zhuldyzdar Alyp kyzyl zhuldyzga ajnaaldy Massasy odan үlken zhuldyz zharylyp Ғalamatzhuldyzga ajnalady nemese tike keusep Қara kurdymga ajnalady DerekkozderA course on stars physical properties formation and evolution University of St Andrews Tekserildi 18 mamyr 2010 Imamura James N Mass Luminosity Relationship University of Oregon 7 akpan 1995 Basty derekkozinen muragattalgan 14 zheltoksan 2006 Tekserildi 8 kantar 2007 Hansen Carl J Stellar Interiors Physical Principles Structure and Evolution Birkhauser 1994 P 28 ISBN 0 387 94138 X Rolfs Claus E Cauldrons in the Cosmos Nuclear Astrophysics University of Chicago Press 1988 ISBN 0 226 72457 3 Kroupa Pavel 2002 The Initial Mass Function of Stars Evidence for Uniformity in Variable Systems Science 295 5552 82 91 10 1126 science 1067524 0036 8075 11778039 http www sciencemag org cgi content full 295 5552 82 Retrieved 2007 12 03 Adams Fred C Laughlin Gregory sәuir 1997 A Dying Universe The Long Term Fate and Evolution of Astrophysical Objects Reviews of Modern Physics 69 2 337 372 Bibcode 1997RvMP 69 337A 10 1103 RevModPhys 69 337 Sitko Michael L Stellar Structure and Evolution University of Cincinnati 24 nauryz 2000 Tekserildi 5 zheltoksan 2007 Staff Post Main Sequence Stars Australia Telescope Outreach and Education 12 kazan 2006 Tekserildi 8 kantar 2008 Girardi L Bressan A Bertelli G Chiosi C 2000 Evolutionary tracks and isochrones for low and intermediate mass stars From 0 15 to 7 Msun and from Z 0 0004 to 0 03 Astronomy and Astrophysics Supplement 141 3 371 383 10 1051 aas 2000126 Poelarends A J T Herwig F Langer N Heger A nauryz 2008 The Supernova Channel of Super AGB Stars The Astrophysical Journal 675 1 614 625 10 1086 520872 Krauss Lawrence M Chaboyer Brian 2003 Age Estimates of Globular Clusters in the Milky Way Constraints on Cosmology Science 299 5603 65 69 10 1126 science 1075631 12511641