Алып қызыл жұлдыз (Red giant) — ыдырау күйіндегі алып жұлдыздардың бірі. Жұлдыз массасына қарай оның өмір сүру мерзімі миллиондаған жылдарға ұласады. Алып қызыл жұлдыз 0.5 тен 8 күн массасы шамасында болады және массасы одан да алыптарын Аса алып қызыл жұлдыз (Red supergiant) деп, ал одан да зорын (Hypergiant) деп атайды.
Ерекшелігі
Герцшпрунг — Рассел диаграммасында Алып қызыл жұлдыз Негізгі тізбек жұлдызына тән емес, спектрі К, немесе М түріндегі алып жұлдыз екені байқалады. Олар қарамаққа қызарыңқы көрінгендіктен және шамасы біршама үлкен болғандықтан Алып қызыл жұлдыз деп аталған. , Торпақ шоқжұлдызындағы Альдебаран, Арктур жұлдызы алып қызыл жұлдыз есептеледі. Ал, Сарышаян шоқжұлдызындағы Антарес, , Тазы шоқжұлдызындағы қатарлылар Аса алып қызыл жұлдыз есептеледі.
Көп санды алып қызыл жұлдыздардың өзегі термоядролық реакцияға түсіп ыдырамаған гелий атомдарынан құралады. Олардың энергиясын гелий қабатының сыртындағы өртенген сутегі қабаты қамдайды. Сондықтан олар алып қызыл жұлдызының RGB тармақ жұлдызын құрайды. Дегенмен, өзегі көміртегі қатарлы ауыр атомдардан құралған алып қызыл жұлдыздар да болады, олар AGB жұлдыздары есептеледі. Жұлдыз атмосферасындағы көміртегі мөлшері біршама көбірек AGB жұлдыздарының спектрлік түрі CN -нен CR түріне дейін болады.
Өзгеруі
Массасы күннің 0.5-тен 7 есесіндей жұлдыз өз өзегіндегі сутегі отынын тауысқан соң жану өзек сыртындағы сутегісі бар қабатқа ауысады. Ал өзегіндегі гелий жұлдызды энергиямен қамдай алмай ауыр салмақ себебінен қусырыла қызады және өзек төңірегіндегі қабаттардағы сутегі өзегіне құйылып, шұғыл энергия бөліп шығара бастайды. Бұл оның әуелгісіне қарағанда жарқырай түсуін туғызады (әуелгісінің 1,000~10,000 есесіндей) және көлемі де ұлғаяды. Көлемнің ұлғаю мөлшері жарық шығару қабілетінен артып кеткенде беткі қабатының температурасы төмендейді. Сөйтіп беткі қабаты температурасының әлсіреуінен жарығы қызылға жылжып, алып қызыл жұлдыз болып көрінеді. Теориялық тұрғыдан айтқанда, жұлдыз спектрі А дан К түріне дейінгі негізгі тізбек жұлдызы алып қызыл жұлдызға, немесе тіпті аса алып қызыл жұлдызға айналады. Ал, О дан В ға дейінгі түрдегі жұлдыздар (бұл алып қызыл жұлдыз өзгерісіне ұқсамайтын үрдісті бастан кешіреді) айналады.
Жұлдыз өзегіндегі қусырылу (Triple-alpha process) оталдыратындай тығыздық пен температура шартына жеткенде гелийдің термоядролық реакциясы басталады.
Массасы күннің 2.5 есесінен төмен жұлдыздар туралы айтсақ, гелий өзегін жалғасты қусырылуынан өзегіндегі гелийдің жиналуына қарсылық үдеп, гравитацияға қарсы электронды қысым пайда болады. Сондықтан, температурра өрлеп 100 млн градусқа барғанда Ақ ергежейлі жұлдыз секілді тығыз жұлдыз қалыптасады. Бұл түрдегі гелийлік жану өз ішіндегі энергияны бірден сыртына шығара алмайтындықтан, энергияны жинай келе жұлдыздың қысқа мезеттік кенет жарқырауын туғызуы мүмкін. Сосын өзегі тағы да энергия жеткіліксіздігіне ұшырап, сыртқы қабатындағы сутегі жұқа қабатта, күрделі үлгіде гелийге айналып өзегіне жинала береді. Сөйтіп ұзақ уақыт гелий жиналып белгілі шектен өткенде өзекті қоршаған көміртек - оттегі бай қабатта тағы да гелийлік жарқырау пайда болады. Бұл кезде жұлдыз H-R диаграммасындағы алып жұлдыздар қатарына жайғасады және әр реткі шұғыл жарқыраудан кейін келесі алып жұлдыз түріне ауысып отырады.
Күн массасының 2.57 есесінен үлкен жұлдыздардың термоядролық реакциясы тез жүреді, өзегі ыстық болады, оның оталуы ақ ергежейлі жұлдыз түріне жетпей тұрып басталады, барлық ядролық қозғалыстар біртегіс және үздіксіз жүріледі. Мұндай жұлдыздарда ауыр металл мөлшері аз () болғанда олар H-R диаграммасындағы орта тармаққа қосылады. Ал, Металға бай жұлдыздар бұл кезде H-R диаграммасында қызыл жұлдыздарға қосылады.
Алып қызыл жұлдыз ретіндегі күн
Негізгі тізбек жұлдызы болған күннің қазіргі сипаты және болашақтағы алып қызыл жұлдыз ретіндегі күн 5, немесе 7.5 млрд жылдан кейін біздің күн алып қызыл жұлдызға айналады. Ғалымдардың есептеуінше ол кезде күн ерепайсыз үлкейеді және қазіргі күн жүйесіндегі Меркурий, Шолпан, Жер, Қызылжұлдыз секілді ғаламшарлар мен басқа да ғарыштық нысандарды түгел жұтып алуы әбден мүмкін. Дегенмен, күннің тартылыс күші де массасының азаюынан әлсірей түсетіндіктен, марстан былайғы ғаламшарлар түгелдей күн жүйесінен сыртқа қарай беттеп қозғала бастайды. Меркурий, Шолпан ғаламшары күнге жұтылары сөзсіз, бірақ жер шарының тағдырын әлі де анықтай түсуге тура келеді. (Tidal force) болмаған жағдайда жер шарының күнді айналу жолы сыртқа қарай 1.5 астрономиялық бірлік кеңейеді. Бірақ таяудағы зерттеулер жершары мен күннің толқыту күші болатынын, сондықтан жер бәрібір күнге жұтылатынын растауда. Бірақ осының алдында күннің сутегісі сарқылғандықтан жер бетіндегі биосфера әлдеқашан күйреген болады және артқан күн энергиясы жер шарындағы суды парландырып жібереді. Осыдан 3 млрд жылдан кейін жер шары беті бейне марс беті секілді шыжыған ыстық болады, ары қарай 5 млрд жыл өткенде жер шары бетіндегі ауа сыртқы әлемге шашырап кетеді. Сөйтіп жер шары күл басқан қара түнек ғаламшарға айналады.
Дереккөздер
- Our Sun. III. Present and Future,2006ж. өзгертілген.
- lecture18,2006ж. өзгертілген.
- Lecture 16: Low-Mass Stellar Evolution Мұрағатталған 30 тамыздың 2006 жылы.,2006ж. өзгертілген.
- orange sphere of the sun Мұрағатталған 5 ақпанның 2016 жылы.
- Our Sun. III. Present and Future,by Sackmann, I.-J., Boothroyd, A. I., & Kraemer, K. E., Astrophysical Journal v.418, p.457
- Red Giants. HyperPhysics(hosted by the Department of Physics and Astronomy of ). Тексерілді, 29 желтоқсан 2006.
- Strobel, Nick Stages 5-7. Lives and Deaths of Stars (2 маусым 2004). Тексерілді, 29 желтоқсан 2006.
- The fading: red giants and white dwarfs. Тексерілді, 29 желтоқсан 2006.
- Earth may still be vanish before sun expands further on Мұрағатталған 17 наурыздың 2008 жылы.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Alyp kyzyl zhuldyz Red giant ydyrau kүjindegi alyp zhuldyzdardyn biri Zhuldyz massasyna karaj onyn omir sүru merzimi milliondagan zhyldarga ulasady Alyp kyzyl zhuldyz 0 5 ten 8 kүn massasy shamasynda bolady zhәne massasy odan da alyptaryn Asa alyp kyzyl zhuldyz Red supergiant dep al odan da zoryn Hypergiant dep atajdy Alyp kyzylzhuldyzdy kүnmen salystyrsakEreksheligiGercshprung Rassel diagrammasynda Alyp kyzyl zhuldyz Negizgi tizbek zhuldyzyna tәn emes spektri K nemese M tүrindegi alyp zhuldyz ekeni bajkalady Olar karamakka kyzarynky koringendikten zhәne shamasy birshama үlken bolgandyktan Alyp kyzyl zhuldyz dep atalgan Torpak shokzhuldyzyndagy Aldebaran Arktur zhuldyzy alyp kyzyl zhuldyz esepteledi Al Saryshayan shokzhuldyzyndagy Antares Tazy shokzhuldyzyndagy katarlylar Asa alyp kyzyl zhuldyz esepteledi Kop sandy alyp kyzyl zhuldyzdardyn ozegi termoyadrolyk reakciyaga tүsip ydyramagan gelij atomdarynan kuralady Olardyn energiyasyn gelij kabatynyn syrtyndagy ortengen sutegi kabaty kamdajdy Sondyktan olar alyp kyzyl zhuldyzynyn RGB tarmak zhuldyzyn kurajdy Degenmen ozegi komirtegi katarly auyr atomdardan kuralgan alyp kyzyl zhuldyzdar da bolady olar AGB zhuldyzdary esepteledi Zhuldyz atmosferasyndagy komirtegi molsheri birshama kobirek AGB zhuldyzdarynyn spektrlik tүri CN nen CR tүrine dejin bolady ӨzgeruiMir alyp kyzyl zhuldyzy Massasy kүnnin 0 5 ten 7 esesindej zhuldyz oz ozegindegi sutegi otynyn tauyskan son zhanu ozek syrtyndagy sutegisi bar kabatka auysady Al ozegindegi gelij zhuldyzdy energiyamen kamdaj almaj auyr salmak sebebinen kusyryla kyzady zhәne ozek toniregindegi kabattardagy sutegi ozegine kujylyp shugyl energiya bolip shygara bastajdy Bul onyn әuelgisine karaganda zharkyraj tүsuin tugyzady әuelgisinin 1 000 10 000 esesindej zhәne kolemi de ulgayady Kolemnin ulgayu molsheri zharyk shygaru kabiletinen artyp ketkende betki kabatynyn temperaturasy tomendejdi Sojtip betki kabaty temperaturasynyn әlsireuinen zharygy kyzylga zhylzhyp alyp kyzyl zhuldyz bolyp korinedi Teoriyalyk turgydan ajtkanda zhuldyz spektri A dan K tүrine dejingi negizgi tizbek zhuldyzy alyp kyzyl zhuldyzga nemese tipti asa alyp kyzyl zhuldyzga ajnalady Al O dan V ga dejingi tүrdegi zhuldyzdar bul alyp kyzyl zhuldyz ozgerisine uksamajtyn үrdisti bastan keshiredi ajnalady Zhuldyz ozegindegi kusyrylu Triple alpha process otaldyratyndaj tygyzdyk pen temperatura shartyna zhetkende gelijdin termoyadrolyk reakciyasy bastalady Ұlgayu barysy Massasy kүnnin 2 5 esesinen tomen zhuldyzdar turaly ajtsak gelij ozegin zhalgasty kusyryluynan ozegindegi gelijdin zhinaluyna karsylyk үdep gravitaciyaga karsy elektrondy kysym pajda bolady Sondyktan temperaturra orlep 100 mln graduska barganda Ak ergezhejli zhuldyz sekildi tygyz zhuldyz kalyptasady Bul tүrdegi gelijlik zhanu oz ishindegi energiyany birden syrtyna shygara almajtyndyktan energiyany zhinaj kele zhuldyzdyn kyska mezettik kenet zharkyrauyn tugyzuy mүmkin Sosyn ozegi tagy da energiya zhetkiliksizdigine ushyrap syrtky kabatyndagy sutegi zhuka kabatta kүrdeli үlgide gelijge ajnalyp ozegine zhinala beredi Sojtip uzak uakyt gelij zhinalyp belgili shekten otkende ozekti korshagan komirtek ottegi baj kabatta tagy da gelijlik zharkyrau pajda bolady Bul kezde zhuldyz H R diagrammasyndagy alyp zhuldyzdar kataryna zhajgasady zhәne әr retki shugyl zharkyraudan kejin kelesi alyp zhuldyz tүrine auysyp otyrady Kүnnin bolgan zhәne bolatyn tolyk tarihyndagy gumyr cikly Kүn massasynyn 2 57 esesinen үlken zhuldyzdardyn termoyadrolyk reakciyasy tez zhүredi ozegi ystyk bolady onyn otaluy ak ergezhejli zhuldyz tүrine zhetpej turyp bastalady barlyk yadrolyk kozgalystar birtegis zhәne үzdiksiz zhүriledi Mundaj zhuldyzdarda auyr metall molsheri az bolganda olar H R diagrammasyndagy orta tarmakka kosylady Al Metalga baj zhuldyzdar bul kezde H R diagrammasynda kyzyl zhuldyzdarga kosylady Alyp kyzyl zhuldyz retindegi kүnNegizgi tizbek zhuldyzy bolgan kүnnin kazirgi sipaty zhәne bolashaktagy alyp kyzyl zhuldyz retindegi kүn 5 nemese 7 5 mlrd zhyldan kejin bizdin kүn alyp kyzyl zhuldyzga ajnalady Ғalymdardyn esepteuinshe ol kezde kүn erepajsyz үlkejedi zhәne kazirgi kүn zhүjesindegi Merkurij Sholpan Zher Қyzylzhuldyz sekildi galamsharlar men baska da garyshtyk nysandardy tүgel zhutyp aluy әbden mүmkin Degenmen kүnnin tartylys kүshi de massasynyn azayuynan әlsirej tүsetindikten marstan bylajgy galamsharlar tүgeldej kүn zhүjesinen syrtka karaj bettep kozgala bastajdy Merkurij Sholpan galamshary kүnge zhutylary sozsiz birak zher sharynyn tagdyryn әli de anyktaj tүsuge tura keledi Tidal force bolmagan zhagdajda zher sharynyn kүndi ajnalu zholy syrtka karaj 1 5 astronomiyalyk birlik kenejedi Birak tayaudagy zertteuler zhershary men kүnnin tolkytu kүshi bolatynyn sondyktan zher bәribir kүnge zhutylatynyn rastauda Birak osynyn aldynda kүnnin sutegisi sarkylgandyktan zher betindegi biosfera әldekashan kүjregen bolady zhәne artkan kүn energiyasy zher sharyndagy sudy parlandyryp zhiberedi Osydan 3 mlrd zhyldan kejin zher shary beti bejne mars beti sekildi shyzhygan ystyk bolady ary karaj 5 mlrd zhyl otkende zher shary betindegi aua syrtky әlemge shashyrap ketedi Sojtip zher shary kүl baskan kara tүnek galamsharga ajnalady DerekkozderOur Sun III Present and Future 2006zh ozgertilgen lecture18 2006zh ozgertilgen Lecture 16 Low Mass Stellar Evolution Muragattalgan 30 tamyzdyn 2006 zhyly 2006zh ozgertilgen orange sphere of the sun Muragattalgan 5 akpannyn 2016 zhyly Our Sun III Present and Future by Sackmann I J Boothroyd A I amp Kraemer K E Astrophysical Journal v 418 p 457 Red Giants HyperPhysics hosted by the Department of Physics and Astronomy of Tekserildi 29 zheltoksan 2006 Strobel Nick Stages 5 7 Lives and Deaths of Stars 2 mausym 2004 Tekserildi 29 zheltoksan 2006 The fading red giants and white dwarfs Tekserildi 29 zheltoksan 2006 Earth may still be vanish before sun expands further on Muragattalgan 17 nauryzdyn 2008 zhyly