Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Марс (айрық) деген бетті қараңыз.Марс (Қызылжұлдыз) — Күн жүйесінің Күннен бастап санағандағы 4-ғаламшары; Жер тобындағы планеталар қатарына жатады. Орташа диаметрі 6800 км, массасы 6,423.1023кг, орташа тығыздығы 3,93 г/см3, бетіндегі ауырлық күшінің үдеуі 3,76 м/с2, орташа температурасы -60 °С. Марс Күнді эллипстік орбита бойымен 24,2 км/с жылдамдықпен айналады, Күннен орташа қашықтығы 228 млн км (перигелийінде 206 млн км, афелийінде 249 млн км). Марс, Күн және Жердің өзара бірдей қашықтықта орналасуы орташа есеппен 780 тәулікте қайталанады. Бұл Марстың “қарсы тұрыс” периодының қайталануы. Марстың қарсы тұрысы Марс орбитасының перигелийі маңында болған кезде ол Жерге ең жақын болатын 56 млн км қашықтыққа келеді. Осы кезде Марс 24 – 25° бұрышпен көрінеді, ал ондағы 60 – 100 км-лік заттар телескоппен қарағанда байқалады. Осындай кезді “ұлы қарсы тұрыс” деп атайды. Бұл 15 – 17 жылда тамыз айында (кейде шілде не қыркүйекте) қайталанады. Марс бетіндегі тұрақты жарық және қоңыр дақтар Марстың өз осінен айналуын бақылауға мүмкіндік береді. Марстың осьтік айналу периоды (жұлдыздық күн тәулігі) 24 сағ 37 мин 22,7 с. Марстағы жыл мезгілдерінің ауысуы және климаттық белдеуге (, қоңыржай, тропиктік) бөлінуі Жерге ұқсас. Бірақ Марстағы әрбір жыл мезгілі Жердегіден гөрі 1,9 есе ұзақ болады.
 Хаббл телескопынан қарағандағы Марс | ||||||||||
| Орбиталық сипаттамасы | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Афелиі: | 249,228,730 км 1.665 991 16 АБ 154.863,553 | |||||||||
| Перигелиі: | 206,644,545 км 1.381 333 46 АБ 128,402,967 | |||||||||
| Үлкен жарты осі: | 227,936,637 км 1.523 662 31 АБ 141,632,976 | |||||||||
| Кіші жарты осі: | 226,939,986 км 1.517 000 11 АБ 141,013,687 | |||||||||
| Орбиталық шеңбері: | 1,429,033,627 км 9.552 5 АБ 887,958,548 | |||||||||
| Эксцентриситет: | 0.093 412 33 | |||||||||
| : | тәулік (1.8808 ) | |||||||||
| : | 779.96 тәулік (2.135 ) | |||||||||
| Орташа орбит. жылд-ғы: | 24.077 км/с (53,859 ) | |||||||||
| Ең көп орбит. жылд-ғы: | 26.499 км/с (59,277 ) | |||||||||
| Ең аз орбит. жылд-ғы: | 21.972 км/с (49,150 ) | |||||||||
| Орбитаның қиғаштығы: | 1.850 61° (5.65° Күннің экваторынан) | |||||||||
| Үдемелі түйін бойлығы: | 49.578 54° | |||||||||
| Перигелий аргументі: | 286.462 30° | |||||||||
| Серіктері: | 2 | |||||||||
| Физикалық сипаттамалары | ||||||||||
| Экваторлық радиусы: | 3402.5 км (2114.2 миль) (0.533 Жер) | |||||||||
| Полюстік радиусы: | 3377.4 км (2098.6 ) (0.533 Жер) | |||||||||
| : | 0.007 36 | |||||||||
| : | ×108км²) (144,798,465 км²)(55,907,000 ) (0.284 Жер) | |||||||||
| Деңгейі: | 1.6318×1011 (0.151 Жер) | |||||||||
| Массасы: | 6.4185×1023кг (0.107 Жер) | |||||||||
| Тығыздығы: | 3.934 г/см³ | |||||||||
| Экватордағы еркін түсу үдеуі: | 3.69 м/с2 (0.376g) | |||||||||
| жыту жылдамдығы: | 5.027 км/с (11,245 ) | |||||||||
| : | 1.025 957 тәулік ( сағ) | |||||||||
| Экватордағы айналым тездігі: | 868.22 км/сағ (539.49 ) | |||||||||
| : | 25.19° | |||||||||
| Солтүстік полюстің : | 21 сағ) 10 мин 44 с (317.681 43°) | |||||||||
| Солтүстік полюстің : | 52.886 50° | |||||||||
| Альбедо: | 0.15 | |||||||||
| Беттік темп-сы: Кельвин / |
| |||||||||
| Атмосферасы | ||||||||||
| Беттік қысымы: | 0.7–0.9 кПа | |||||||||
| Құрамы: | 95.72% 2.7% Азот | |||||||||
Зерттелу тарихы
Марстың планета екендігі адамзатқа ертеден белгілі болған. “Ұлы қарсы тұрыс” кезінде Марс қызыл сары түсті ең жарық жұлдыз (–2,7 жұлдыздық шамада) болып көрінеді. Тихо Браге мен Иоганн Кеплердің Марсты бақылауы бойынша 17-ғасырдың басында Күн жүйесіндегі планеталардың қозғалу заңы анықталды. Марстың физикалық қасиеттері телескоп жасалғаннан кейін 17-ғасырдың ортасында зерттеле бастады. Марсты зерттеудің жаңа кезеңі Марсқа планетааралық автомат стансаларды жіберуден басталады. Осы стансалардың көмегімен планета бетіндегі мөлшері 1 км-лік заттар өте жақыннан зерттелді. “” (1972) стансасы тұңғыш рет планетаға қонды. 2004 ж. АҚШ Аэронавтика және ғарыш кеңістігін зерттеу жөніндегі ұлттық басқармасы жіберген “” және “” марсоходтары Марсқа қонып, онда су қоймаларының болғандығына зерттеулер жүргізді. .
Қазіргі таңда кейбір ғалымдар Марсты терраформалауды ұсынып жүр.
Марс беті
Марс бетінде шартты түрде құрлық деп аталатын қызыл сары түсті дақтар көрінеді. Құрлыққа қарағанда, теңіздер жарықты аз шағылыстырады, сондықтан ол қоңырлау болып көрінеді. Марс дискісінің солтүстік және оңтүстік полюстік бөліктері өте жақсы бақыланады. Бұл ақ дақтардың мөлшерлері марстық жыл ішінде өзгеріп отырады. Осы кезде Марстың қоңыр теңіздері негізгі кескінін сақтап, болар-болмас өзгереді. Осылардың негізінде Марс бетінің 1°-тық дәлдікпен түсірілген картасы жасалды. Америкалық “Маринер” сериялы стансалары түсірген фотосуреттен Марста Ай бетінің рельефіне ұқсас көптеген сақина таулар немесе кратерлер бар екендігі ашылды. Кратерлер құрлықта да, теңізде де кездеседі. Марста сөнбеген жанартау, планета қыртысының қозғалу белгілері байқалады..
Атмосферасы
Марста атмосфера бар екендігін оның дискісінің шетіне қарай күңгірттенуімен, планетаның тасасындағы жұлдыздардың бәсеңдеп сөнуімен, Марс бетіндегі заттардың айқындылығы жойылуымен дәлелдеуге болады. Марс дискісінің шетінде жеңіл түтін, өте жоғарыда жұқа дискреттік бұлттар, планетаның біраз бөлігін тасалайтын тозаң дауыл байқалады. Спектрлік бақылаудың нәтижесі бойынша Марс атмосферасының құрамында 50-ден 100%-ға дейін көмір қышқыл газы (СО2), су буының іздері және (СО) бар екендігі анықталды. 1000 км-ден жоғарғы биіктікте Марс атмосферасының басым көпшілігі сиреген (1 см3-де 104 атомдай) сутек атомдарынан тұрады. Марстың бірнеше қабаттан құралған ионосферасы бар. .
Температурасы
Күннен орташа қашықтықтағы Марс бетінен шыққан жылу ағынының (толқын ұзындығының 1 мм – 21 см) радиодиапазонындағы орташа температурасы 220±10 К. Ол перигелийінде 10% жоғары, ал афелийінде сонша төмен болады. Марс бетінің әрбір нүктесіндегі инфрақызыл радиометрия әдісімен өлшенген температуралар: экватордағы талтүстен іле-шала кейін өлшеген температура 300 К, ол Күн батарда 220 К-ге дейін төмендейді. Түні бойы ол тағы да 50 К-ге төмендеп, таң атарда 174 К (–100°С) болады. .
Марстағы тіршілік
Қазақстандық астрофизик Гавриил Тихов Марс планетасына жан-жақты зерттеулер жүргізді. Ол Марс бетінде қарапайым тіршілік көздері болуы мүмкін деген болжам айтты. Марста жанды заттар тұрады деген болжамдар температуралық және спектроскопиялық нәтижелермен дәлелденген жоқ. Марс атмосферасында оттектің белгісі болмағандықтан, тіршіліктің жоғарғы формасының болуы туралы болжам шындыққа сай келмейді. Алайда тіршіліктің төменгі формасының, әсіресе тіршілік етуі мүмкін..
Марс серіктері
Марстың Фобос және Деймос деген екі серігі экваторлық жазықтықта планетаға жақын – 9,37 және 23,25 мың км қашықтықта қозғалады, периодтары 7 сағ 40 мин және 30 сағ 21 мин. Бұлар планетаны оның өз осінен айналуынан гөрі тезірек айналады. Фобостың ұзындығы 26 км, ені 21 км. Деймостың көлденеңі 13 км.
Ғарыштағы орны
Марс планетасын және планетааралық кеңістікті зерттеуге арналған кеңестік планетааралық автомат стансалар. Массасы 893,5 кг, ұзындығы 3,3 м, диаметрі 1,1 м, ең алғашқы “Марс-1” автомат стансасы 1962 ж. 1-қарашада ұшырылды. “Марс-1” автомат стансасы ғарыш кеңістігін зерттеу, планетааралық қашықтықтағы радио байланысты тексеру, планетаны суретке түсіру жұмыстарын жүргізді. 1971 ж. “Марс-2” (19-мамырда) және “Марс-3” (28-мамырда) автомат стансалары ұшырылды. Оларда орбиталық бөлік және планета бетіне қондырылатын аппаратуралар болды. “Марс-2”, “Марс-3” стансалары 8 айдан астам уақыт Марс серігінің орбитасынан зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1973 ж. Марс планетасына бағыттап 4 автомат стансасы ұшырылды. “Марс-4” пен “Марс-5” Марстан 2200 км қашықтықтан ұшып өтті. “Марс-6” мен “Марс-7” 1974 ж. наурыз айының алғашқы жартысында Марс планетасының аймағына жетті. Олардың көмегімен Жер және Марс орбиталарының аралығындағы ғарыштық кеңістіктің физикалық қасиеттері туралы жаңа мәліметтер алынды; Марс атмосферасының құрылымы, топырағының химиялық құрамы мен физика-механикалық қасиеттері зерттелді. Автоматты стансалардан алынған суреттер арқылы планетаның оптикалық сығылуын анықтауға, рельефтің профилін салуға, Марстың түрлі-түсті кескінін алуға мүмкіндік туды. 2003 ж. 30-желтоқсанда Европалық ғарыш агенттігінің Марс Экспресс стансасы “Beegle-2” робот-биологты Марс планетасына жеткізді. Марста тіршілік бар ма деген сұраққа жауап іздеген робот-биолог технологиялық есептеулердегі жіберілген қателіктерге байланысты істен шықты. 2004 жылдың басында АҚШ Аэронавтика және ғарыш кеңістігін зерттеу жөніндегі ұлттық басқармасы (NASA) жіберген “Оппортунит” және “Спирит” марсоходтары Марс планетасына қонып, Жерге Марс туралы қажетті деректерді жібере бастады..
Дереккөздер
- Mars Factsheet
- Mars: Facts & Figures, NASA. Тексерілді, 6 наурыз 2007.
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том
- https://www.earth.com/news/scientists-draft-a-plan-to-make-mars-habitable/
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Mars ajryk degen betti karanyz Mars Қyzylzhuldyz Kүn zhүjesinin Kүnnen bastap sanagandagy 4 galamshary Zher tobyndagy planetalar kataryna zhatady Ortasha diametri 6800 km massasy 6 423 1023kg ortasha tygyzdygy 3 93 g sm3 betindegi auyrlyk kүshinin үdeui 3 76 m s2 ortasha temperaturasy 60 S Mars Kүndi ellipstik orbita bojymen 24 2 km s zhyldamdykpen ajnalady Kүnnen ortasha kashyktygy 228 mln km perigelijinde 206 mln km afelijinde 249 mln km Mars Kүn zhәne Zherdin ozara birdej kashyktykta ornalasuy ortasha eseppen 780 tәulikte kajtalanady Bul Marstyn karsy turys periodynyn kajtalanuy Marstyn karsy turysy Mars orbitasynyn perigeliji manynda bolgan kezde ol Zherge en zhakyn bolatyn 56 mln km kashyktykka keledi Osy kezde Mars 24 25 buryshpen korinedi al ondagy 60 100 km lik zattar teleskoppen karaganda bajkalady Osyndaj kezdi uly karsy turys dep atajdy Bul 15 17 zhylda tamyz ajynda kejde shilde ne kyrkүjekte kajtalanady Mars betindegi turakty zharyk zhәne konyr daktar Marstyn oz osinen ajnaluyn bakylauga mүmkindik beredi Marstyn ostik ajnalu periody zhuldyzdyk kүn tәuligi 24 sag 37 min 22 7 s Marstagy zhyl mezgilderinin auysuy zhәne klimattyk beldeuge konyrzhaj tropiktik bolinui Zherge uksas Birak Marstagy әrbir zhyl mezgili Zherdegiden gori 1 9 ese uzak bolady Mars Habbl teleskopynan karagandagy MarsOrbitalyk sipattamasyAfelii 249 228 730 km 1 665 991 16 AB 154 863 553Perigelii 206 644 545 km 1 381 333 46 AB 128 402 967Үlken zharty osi 227 936 637 km 1 523 662 31 AB 141 632 976Kishi zharty osi 226 939 986 km 1 517 000 11 AB 141 013 687Orbitalyk shenberi 1 429 033 627 km 9 552 5 AB 887 958 548Ekscentrisitet 0 093 412 33 tәulik 1 8808 779 96 tәulik 2 135 Ortasha orbit zhyld gy 24 077 km s 53 859 En kop orbit zhyld gy 26 499 km s 59 277 En az orbit zhyld gy 21 972 km s 49 150 Orbitanyn kigashtygy 1 850 61 5 65 Kүnnin ekvatorynan Үdemeli tүjin bojlygy 49 578 54 Perigelij argumenti 286 462 30 Serikteri 2Fizikalyk sipattamalaryEkvatorlyk radiusy 3402 5 km 2114 2 mil 0 533 Zher Polyustik radiusy 3377 4 km 2098 6 0 533 Zher 0 007 36 108km 144 798 465 km 55 907 000 0 284 Zher Dengeji 1 6318 1011 0 151 Zher Massasy 6 4185 1023kg 0 107 Zher Tygyzdygy 3 934 g sm Ekvatordagy erkin tүsu үdeui 3 69 m s2 0 376g zhytu zhyldamdygy 5 027 km s 11 245 1 025 957 tәulik sag Ekvatordagy ajnalym tezdigi 868 22 km sag 539 49 25 19 Soltүstik polyustin 21 sag 10 min 44 s 317 681 43 Soltүstik polyustin 52 886 50 Albedo 0 15Bettik temp sy Kelvin en azmag en kop186 K227 K268 K 87 C 125 F 46 C 51 F 5 C 23 FAtmosferasyBettik kysymy 0 7 0 9 kPaҚuramy 95 72 2 7 Azot 1 6 Argon 0 2 Ottegi 0 07 0 03 Su buy 0 01 2 5 Neon 300 Kripton 130 Formaldegid 80 Ksenon 30 Ozon 10 MetanZerttelu tarihyZher 6371 km zhәne Mars 3386 2 km radiustarynyn salystyrmalylygy Marstyn planeta ekendigi adamzatka erteden belgili bolgan Ұly karsy turys kezinde Mars kyzyl sary tүsti en zharyk zhuldyz 2 7 zhuldyzdyk shamada bolyp korinedi Tiho Brage men Iogann Keplerdin Marsty bakylauy bojynsha 17 gasyrdyn basynda Kүn zhүjesindegi planetalardyn kozgalu zany anyktaldy Marstyn fizikalyk kasietteri teleskop zhasalgannan kejin 17 gasyrdyn ortasynda zerttele bastady Marsty zertteudin zhana kezeni Marska planetaaralyk avtomat stansalardy zhiberuden bastalady Osy stansalardyn komegimen planeta betindegi molsheri 1 km lik zattar ote zhakynnan zertteldi 1972 stansasy tungysh ret planetaga kondy 2004 zh AҚSh Aeronavtika zhәne garysh kenistigin zertteu zhonindegi ulttyk baskarmasy zhibergen zhәne marsohodtary Marska konyp onda su kojmalarynyn bolgandygyna zertteuler zhүrgizdi Қazirgi tanda kejbir galymdar Marsty terraformalaudy usynyp zhүr Mars betiMars betinde shartty tүrde kurlyk dep atalatyn kyzyl sary tүsti daktar korinedi Қurlykka karaganda tenizder zharykty az shagylystyrady sondyktan ol konyrlau bolyp korinedi Mars diskisinin soltүstik zhәne ontүstik polyustik bolikteri ote zhaksy bakylanady Bul ak daktardyn molsherleri marstyk zhyl ishinde ozgerip otyrady Osy kezde Marstyn konyr tenizderi negizgi keskinin saktap bolar bolmas ozgeredi Osylardyn negizinde Mars betinin 1 tyk dәldikpen tүsirilgen kartasy zhasaldy Amerikalyk Mariner seriyaly stansalary tүsirgen fotosuretten Marsta Aj betinin relefine uksas koptegen sakina taular nemese kraterler bar ekendigi ashyldy Kraterler kurlykta da tenizde de kezdesedi Marsta sonbegen zhanartau planeta kyrtysynyn kozgalu belgileri bajkalady AtmosferasyMarsta atmosfera bar ekendigin onyn diskisinin shetine karaj kүngirttenuimen planetanyn tasasyndagy zhuldyzdardyn bәsendep sonuimen Mars betindegi zattardyn ajkyndylygy zhojyluymen dәleldeuge bolady Mars diskisinin shetinde zhenil tүtin ote zhogaryda zhuka diskrettik bulttar planetanyn biraz boligin tasalajtyn tozan dauyl bajkalady Spektrlik bakylaudyn nәtizhesi bojynsha Mars atmosferasynyn kuramynda 50 den 100 ga dejin komir kyshkyl gazy SO2 su buynyn izderi zhәne SO bar ekendigi anyktaldy 1000 km den zhogargy biiktikte Mars atmosferasynyn basym kopshiligi siregen 1 sm3 de 104 atomdaj sutek atomdarynan turady Marstyn birneshe kabattan kuralgan ionosferasy bar TemperaturasyKүnnen ortasha kashyktyktagy Mars betinen shykkan zhylu agynynyn tolkyn uzyndygynyn 1 mm 21 sm radiodiapazonyndagy ortasha temperaturasy 220 10 K Ol perigelijinde 10 zhogary al afelijinde sonsha tomen bolady Mars betinin әrbir nүktesindegi infrakyzyl radiometriya әdisimen olshengen temperaturalar ekvatordagy taltүsten ile shala kejin olshegen temperatura 300 K ol Kүn batarda 220 K ge dejin tomendejdi Tүni bojy ol tagy da 50 K ge tomendep tan atarda 174 K 100 S bolady Marstagy tirshilikҚazakstandyk astrofizik Gavriil Tihov Mars planetasyna zhan zhakty zertteuler zhүrgizdi Ol Mars betinde karapajym tirshilik kozderi boluy mүmkin degen bolzham ajtty Marsta zhandy zattar turady degen bolzhamdar temperaturalyk zhәne spektroskopiyalyk nәtizhelermen dәleldengen zhok Mars atmosferasynda ottektin belgisi bolmagandyktan tirshiliktin zhogargy formasynyn boluy turaly bolzham shyndykka saj kelmejdi Alajda tirshiliktin tomengi formasynyn әsirese tirshilik etui mүmkin Mars serikteriMarstyn Fobos zhәne Dejmos degen eki serigi ekvatorlyk zhazyktykta planetaga zhakyn 9 37 zhәne 23 25 myn km kashyktykta kozgalady periodtary 7 sag 40 min zhәne 30 sag 21 min Bular planetany onyn oz osinen ajnaluynan gori tezirek ajnalady Fobostyn uzyndygy 26 km eni 21 km Dejmostyn koldeneni 13 km Ғaryshtagy ornyMars planetasyn zhәne planetaaralyk kenistikti zertteuge arnalgan kenestik planetaaralyk avtomat stansalar Massasy 893 5 kg uzyndygy 3 3 m diametri 1 1 m en algashky Mars 1 avtomat stansasy 1962 zh 1 karashada ushyryldy Mars 1 avtomat stansasy garysh kenistigin zertteu planetaaralyk kashyktyktagy radio bajlanysty tekseru planetany suretke tүsiru zhumystaryn zhүrgizdi 1971 zh Mars 2 19 mamyrda zhәne Mars 3 28 mamyrda avtomat stansalary ushyryldy Olarda orbitalyk bolik zhәne planeta betine kondyrylatyn apparaturalar boldy Mars 2 Mars 3 stansalary 8 ajdan astam uakyt Mars seriginin orbitasynan zertteu zhumystaryn zhүrgizdi 1973 zh Mars planetasyna bagyttap 4 avtomat stansasy ushyryldy Mars 4 pen Mars 5 Marstan 2200 km kashyktyktan ushyp otti Mars 6 men Mars 7 1974 zh nauryz ajynyn algashky zhartysynda Mars planetasynyn ajmagyna zhetti Olardyn komegimen Zher zhәne Mars orbitalarynyn aralygyndagy garyshtyk kenistiktin fizikalyk kasietteri turaly zhana mәlimetter alyndy Mars atmosferasynyn kurylymy topyragynyn himiyalyk kuramy men fizika mehanikalyk kasietteri zertteldi Avtomatty stansalardan alyngan suretter arkyly planetanyn optikalyk sygyluyn anyktauga releftin profilin saluga Marstyn tүrli tүsti keskinin aluga mүmkindik tudy 2003 zh 30 zheltoksanda Evropalyk garysh agenttiginin Mars Ekspress stansasy Beegle 2 robot biologty Mars planetasyna zhetkizdi Marsta tirshilik bar ma degen surakka zhauap izdegen robot biolog tehnologiyalyk esepteulerdegi zhiberilgen katelikterge bajlanysty isten shykty 2004 zhyldyn basynda AҚSh Aeronavtika zhәne garysh kenistigin zertteu zhonindegi ulttyk baskarmasy NASA zhibergen Opportunit zhәne Spirit marsohodtary Mars planetasyna konyp Zherge Mars turaly kazhetti derekterdi zhibere bastady DerekkozderMars Factsheet Mars Facts amp Figures NASA Tekserildi 6 nauryz 2007 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 I tom https www earth com news scientists draft a plan to make mars habitable Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet